REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE

F e d e r a c j a n a r z e c z K o b i e t i P l a n o w a n i a R o d z i n y PRAWA I ZDROWIE REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE Twoje prawa w dokumentach międzynarodowych i krajowych Jak ich dochodzić? Jak je promować? p r z e w o d n i k opracowała Aleksandra Solik

2 Warszawa, 2001

Aktualizacja i dodruk publikacji były możliwe dzięki wsparciu finansowemu programu Zdrowie Reprodukcyjne OPEN SOCIETY INSTITUTE skład komputerowy i projekt okładki: Aleksandra Solik Federacja pragnie podziękować prof. Eleonorze Zielińskiej za wsparcie merytoryczne i konsultacje udzielone podczas prac nad tekstem publikacji i nad jej aktualizacją. Wydawca: Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny ul. Rabsztyńska 8, 01-140 Warszawa http://www.waw.pdi.net/~polfedwo e-mail: federkob@waw.pdi.net Copyright 1998 Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny Wydanie II, ISBN 83-905355-9-9 3

Dobre zdrowie jest istotnym warunkiem produktywnego i dającego satysfakcję życia, a prawo wszystkich kobiet do kontrolowania wszelkich aspektów swojego życia, w szczególności zaś własnej płodności, stanowi podstawę ich uwłasnowolnienia. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, art. 92 4

5

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...7 1. WAŻNE WYDARZENIA W HISTORII REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW CZŁOWIEKA ORAZ PRAWA DO ZDROWIA W TYM ZAKRESIE...9 2. WYBRANE FRAGMENTY DOKUMENTÓW MIĘDZYNARODOWYCH...11 WYJAŚNIENIA...12 PRAWO DO ZDROWIA PODSTAWOWYM PRAWEM CZŁOWIEKA...13 ZDROWIE KOBIET...14 PRAWA I ZDROWIE SEKSUALNE...15 ZDROWIE I PRAWA REPRODUKCYJNE...17 OCHRONA I WSPIERANIE REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW KOBIET...18 OPIEKA NAD ZDROWIEM REPRODUKCYJNYM I SEKSUALNYM...19 PRAWO DO BEZPIECZNEJ ABORCJI...23 ZDROWIE REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE DZIECI I MŁODZIEŻY...24 EDUKACJA I USŁUGI Z ZAKRESU ZDROWIA SEKSUALNEGO...25 PRZEMOC WOBEC KOBIET...27 ZAPOBIEGANIE HIV/AIDS I INNYM CHOROBOM PRZENOSZONYM DROGĄ PŁCIOWĄ...28 WSPÓŁODPOWIEDZIALNOŚĆ MĘŻCZYZN...31 3. JAK SKUTECZNIE PROWADZIĆ KAMPANIĘ NA RZECZ UZNANIA I PRZESTRZEGANIA REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW CZŁOWIEKA?...33 KOLEJNE ETAPY SKUTECZNEJ STRATEGII DZIAŁANIA NA RZECZ PRAW KOBIET JAKO PRAW CZŁOWIEKA...34 PRZYGOTOWANIE KAMPANII...35 PROWADZENIE KAMPANII...37 FORMY WSPÓŁPRACY...38 LOBBING...39 WSPÓŁPRACA Z MEDIAMI...41 PUBLIKACJA...43 4. MIĘDZYNARODOWE MECHANIZMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA A REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE PRAWA KOBIET...45 6 SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA ONZ...46 Procedury...47 Konferencje ONZ...48 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet...49 Komitet do spraw likwidacji dyskryminacji kobiet...50 Prawa kobiet w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych...51 Komitet Praw Człowieka ONZ...52 Prawa kobiet w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych...53 Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych...53

Komisja Praw Człowieka...54 Specjalny Sprawozdawca do Spraw Przemocy Wobec Kobiet...54 Komisja do spraw Statusu Kobiet...54 EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA...55 Rada Europy...55 Europejski Trybunał Praw Człowieka...56 Unia Europejska...57 Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie...58 5. ZDROWIE I PRAWO DO ZDROWIA W DOKUMENTACH KRAJOWYCH...59 RÓWNY STATUS KOBIET I MĘŻCZYZN A ZDROWIE KOBIET...59 Krajowy Program Działań na rzecz Kobiet...61 USTAWA O PLANOWANIU RODZINY OCHRONIE PŁODU LUDZKIEGO I WARUNKACH DOPUSZCZALNOŚCI PRZERYWANIA CIĄŻY...62 PRAWA PACJENTA...63 OCHRONA PRAW REPRODUKCYJNYCH I PRAWA DO ZDROWIA...66 ZAŁĄCZNIKI...71 7

WPROWADZENIE Z wielką przyjemnością przedstawiamy Państwu najnowszą publikację Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, dotyczącą krajowych i międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka. Nasza przyjemność jest tym większa, że przewodnik pt. Prawa i zdrowie reprodukcyjne oraz seksualne wychodzi w roku obchodów 50-tej rocznicy uchwalenia przez Narody Zjednoczone Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, która rozpoczęła proces dynamicznego rozwoju praw człowieka. Z okazji tej ważnej rocznicy warto przypomnieć, że u podstaw idei praw człowieka leżało uznanie potrzeby ochrony tak często łamanych praw obywatelskich i politycznych. O prawach tych mówi się czasem, że należą do pierwszej generacji praw człowieka. Zakres pojęcia praw człowieka sukcesywnie się rozszerzał. Już niebawem okazało się, że istnieje potrzeba uznania za prawa człowieka i chronienia w ten sposób również praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Prawa te określane są czasem jako prawa drugiej generacji. Zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na prawo jednostki do godnych warunków życiowych, do decydowania o sobie, do życia wolnego od przemocy. Uznano, że szczególnie łamane są prawa kobiet i dziewcząt. Ewolucja praw człowieka nie została jeszcze zakończona. Obecnie mówi się o prawach trzeciej generacji, tj. o prawach narodów czy też prawach solidarnościowych, do których zalicza się prawo do rozwoju, prawo do pokoju oraz prawo do zdrowego środowiska. Jednak prawa te nie zostały jeszcze zapisane w dokumentach wiążących dla rządów. Niniejszy przewodnik prezentuje prawa człowieka związane z seksualnością i rozrodczością. Zostały one uznane stosunkowo niedawno. Choć wiedza w społeczeństwie na temat praw człowieka jest w ogóle bardzo niewystarczająca, to w szczególności dotyczy to praw reprodukcyjnych i seksualnych, ponieważ świadomość ich istnienia mają, jak na razie, tylko nieliczne jednostki. Nasza publikacja przeznaczona jest dla osób indywidualnych, których prawa zostały naruszone i które chcą ich dochodzić poprzez wykorzystanie procedur krajowych lub międzynarodowych. Kierujemy ją także do organizacji oraz instytucji, nie godzących się z faktem nieprzestrzegania przez Polskę jej międzynarodowych zobowiązań w zakresie praw człowieka i mających wolę działania na rzecz poprawy tego stanu. Mamy nadzieję, że naszym przewodnikiem zainteresują się również przedstawiciele sfer rządowych i parlamentarnych, w tym także mediów, a więc ci wszyscy, którzy z racji pełnionych funkcji powinni zdawać sobie sprawę z treści międzynarodowych traktatów i konwencji, obowiązujących również Polskę. Jest to tym ważniejsze, że zgodnie z nową konstytucją RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana (Konst. art. 91.1). 8

W pierwszej części przewodnika przedstawiamy obszerne fragmenty różnych dokumentów międzynarodowych dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych. Dla tych, którzy pragną przyczynić się do zwiększenia świadomości społeczeństwa co do przysługujących mu praw oraz działać na rzecz bardziej aktywnego korzystania z istniejących instrumentów prawnych, przeznaczona jest część przewodnika poświęcona technikom skutecznego działania. W kolejnym rozdziale prezentujemy międzynarodowe mechanizmy praw człowieka dające możliwość dochodzenia praw reprodukcyjnych i seksualnych na forum międzynarodowym w przypadku, gdy zawiodą wszelkie procedury krajowe. Wreszcie rzedstawiamy także krajowe instrumenty praw człowieka, które powinno się wykorzystać w pierwszej kolejności, ponieważ do instytucji międzynarodowych można się zwracać dopiero po wyczerpaniu wszelkich krajowych możliwości. Mamy nadzieję, że informacje zawarte w przewodniku okażą się przydatne. Wszelkie uwagi na temat jego użyteczności będą mile widziane i zostaną uwzględnione w kolejnych edycjach przewodnika. Wanda Nowicka Warszawa, 1998 9

WAŻNE WYDARZENIA W HISTORII REPRODUKCYJNYCH I SEKSUALNYCH PRAW CZŁOWIEKA oraz prawa do zdrowia w tym zakresie 1968 Międzynarodowa Konferencja ONZ na temat Praw Człowieka (Teheran) Uznano, że prawo rodziców do swobodnego i odpowiedzialnego decydowania o tym, czy, ile i w jakich odstępach czasowych mieć dzieci, jest podstawowym prawem człowieka. 1974 Światowa Konferencja Ludnościowa ONZ (Bukareszt) Uznano, że prawo wszystkich par i jednostek do swobodnego i odpowiedzialnego decydowania o tym, czy, ile i w jakich odstępach czasowych mieć dzieci, jest podstawowym prawem człowieka. Prawo to obejmuje również możliwość dostępu do informacji i metod pozwalających z niego korzystać. 1978 Międzynarodowa Konferencja na temat Podstawowej Opieki Zdrowotnej (Ałma Ata) Stwierdzono, że usługi w zakresie planowania rodziny są częścią opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem i jako takie wchodzą w skład podstawowych usług, jakie powinny być świadczone w ramach ochrony zdrowia. 1979 Konwencja ONZ o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet Podkreślono, że kobiety i mężczyźni mają równe prawa do decydowania o własnej płodności, i zalecono państwom członkowskim likwidowanie przejawów dyskryminacji kobiet w dostępie do opieki zdrowotnej, łącznie z metodami planowania rodziny, oraz we wszystkich sprawach związanych z małżeństwem i stosunkami małżeńskimi. 1984 Międzynarodowa Konferencja ONZ w sprawie Ludności (Meksyk) Stwierdzono pilną potrzebę upowszechnienia dostępu do informacji, edukacji oraz metod pozwalających parom i jednostkom korzystać z prawa 10

Ważne wydarzenia w historii reprodukcyjnych i seksualnych praw człowieka do świadomego macierzyństwa i ojcostwa. Po raz pierwszy podkreślono potrzebę zapewnienia młodzieży dostępu do informacji i usług w zakresie planowania rodziny. 1985 III Światowa Konferencja w sprawach Kobiet (Nairobi) Zwrócono szczególną uwagę rządów na sytuację dziewcząt i dotyczący ich problem niepożądanej ciąży. 1993 Światowa Konferencja ONZ na temat Praw Człowieka (Wiedeń) Po raz pierwszy stwierdzono w sposób jednoznaczny, że prawa kobiet i dziewczynek stanowią niezbywalną, integralną i niepodzielną część powszechnych praw człowieka. Potwierdzono prawo kobiet do przystępnej finansowo i odpowiedniej jakościowo opieki zdrowotnej oraz do usług planowania rodziny w najszerszym zakresie. Po raz pierwszy przyznano, że przemoc wobec kobiet stanowi naruszenie praw człowieka. 1994 Międzynarodowa Konferencja ONZ na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair) Uznano prawo par i jednostek do zdrowia reprodukcyjnego, obejmujące prawo do zdrowia seksualnego oraz planowania rodziny. Przyjęto definicję praw reprodukcyjnych, uznając je za podstawowe prawa człowieka. Określono zobowiązania rządów dotyczące usług świadczonych w ramach ochrony zdrowia, w tym usług w zakresie planowania rodziny oraz edukacji seksualnej dla młodzieży. Problem niebezpiecznej aborcji uznano za poważny społeczny problem zdrowotny. 1995 IV Światowa Konferencja ONZ w sprawach Kobiet (Pekin) Podkreślono, że prawo kobiet do kontrolowania wszelkich aspektów swojego zdrowia, a w szczególności własnej płodności, stanowi podstawę ich osobistej wolności i możliwości decydowania o sobie. Wprowadzono wśród praw kobiet rozróżnienie pomiędzy prawami związanymi z seksualnością a prawami odnoszącymi się do reprodukcji. Zalecono rewizję praw przewidujących karanie kobiet, które poddały się nielegalnej aborcji. 11

WYBRANE FRAGMENTY DOKUMENTÓW MIĘDZYNARODOWYCH Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 1979 (ratyfikowana przez Polskę w 1980 r.) Konwencja o Prawach Dziecka, 1989 (ratyfikowana przez Polskę w 1981 r.) Światowa Konferencja Praw Człowieka, Wiedeń 1993 Deklaracja o Likwidacji Przemocy wobec Kobiet, Wiedeń 1993 Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994 Deklaracja Światowego Szczytu Rozwoju Społecznego, Kopenhaga 1995 Deklaracja i Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995 Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna Zgromadzenia Ogólnego ONZ "Kair + 5" 1999 Prawa kobiet i dziewczynek stanowią niezbywalną, integralną i niepodzielną część powszechnych praw człowieka. Światowa Konferencji Praw Człowieka, Wiedeń 1993 Deklaracja i Program Działania, art. 18 12

13

Wyjaśnienia Kulturowa tożsamość płci (ang. gender) pojęcie oznaczające płeć w rozumieniu społecznym, a nie wyłącznie biologicznym. Kulturowa tożsamość płci obejmuje różne czynniki (np. zachowania, role społeczne, wierzenia religijne, wyobrażenia i stereotypy), które określają, co oznacza być kobietą lub mężczyzną w danym społeczeństwie i okresie historycznym. Kulturowa tożsamość płci stanowi o statusie kobiet i mężczyzn statusie, który w większości społeczeństw nie jest równy. W konsekwencji decyduje ona o podziale władzy, polityce społecznej oraz codziennym życiu i zachowaniu ludzi. Kształtowana przez procesy historyczne i społeczne może być także zmieniana w rezultacie świadomych działań wynikających z buntu przeciw istniejącym relacjom pomiędzy płciami. W dokumentach międzynarodowych coraz częściej zamiast słowa sex (płeć w rozumieniu biologicznym) używa się terminu gender. Uwłasnowolnienie (ang. empowerment) pojęcie oznaczające rezultat procesów indywidualnych i społecznych zmierzających do tego, by mieć rzeczywiste poczucie swoich ludzkich praw i wewnętrzną siłę, pozwalającą dawać im wyraz, bronić ich oraz z nich korzystać. Uwłasnowolnienie ma aspekt subiektywny, psychologiczny, związany z wewnętrzną postawą i świadomością, jak również aspekt obiektywny, dotyczący panujących stosunków obyczajowych i ekonomiczno-społecznych oraz istniejącego stanu polityczno-prawnego. Ze względu na występujące powszechnie nierówności pomiędzy mężczyznami a kobietami (na niekorzyść tych ostatnich) uwłasnowolnienie w szczególny sposób dotyczy kobiet. Podstawą uwłasnowolnienia kobiet jest wzrost ich poczucia własnej wartości i wiary w siebie oraz zwiększenie ich możliwości kierowania swoim życiem i kształtowania stosunków międzyludzkich o charakterze osobistym i społecznym. W praktyce uwłasnowolnienie kobiet wiąże się ze zdobyciem przez nie szerszego dostępu do środków ekonomicznych, prawnych, społecznych i politycznych, pozwalających im na wyrażanie i zaspokajanie swoich potrzeb oraz wolną samorealizację. Tradycyjnym terminem o zbliżonym znaczeniu jest emancypacja. Niebezpieczna aborcja (ang. unsafe abortion) zabieg przerwania ciąży dokonywany przez osoby bez odpowiednich kwalifikacji lub w warunkach zagrażających zdrowiu kobiety. Advocacy (ang. obrona, wspieranie) wszelkie działania publiczne, kampanie i akcje inicjowane oddolnie przez organizacje lub ruchy obywatelskie, a zmierzające do zmiany rozwiązań prawnych i praktycznych tak, by spełniały oczekiwania inicjatorów kampanii. Dodatkowym celem tych działań jest pozyskiwanie poparcia społecznego dla sprawy, która jest ich przedmiotem. 14

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych P R AW O DO Z D R O W I A P O D S T AW O W Y M P R AW E M CZŁOWIE K A Światowa Konferencja na temat Praw Człowieka uznaje wagę tego, by kobiety w ciągu całego swego życia mogły cieszyć się najlepszym możliwym zdrowiem fizycznym i psychicznym. Nawiązując do Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Konwencji w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet oraz Proklamacji Teherańskiej z 1968 r., Światowa Konferencja na temat Praw Człowieka, opierając się na zasadzie równości kobiet i mężczyzn, potwierdza prawo kobiety do przystępnej i odpowiedniej opieki zdrowotnej oraz do usług w zakresie planowania rodziny w najszerszym rozumieniu. Deklaracja Wiedeńska i Program Działania, Światowa Konferencja Praw Człowieka, Wiedeń 1993, 41 S ystem Narodów Zjednoczonych wyróżnia dwie podstawowe kategorie praw człowieka: prawa obywatelskie i polityczne oraz prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne. Narody Zjednoczone podkreślają jednakową rangę wszystkich tych praw. Mimo to istnieje tendencja do nadawania większego znaczenia prawom politycznym i obywatelskim. Prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, a wśród nich prawo do zdrowia, bywają często postrzegane w wymiarze nie tyle jednostkowym co społecznym i traktowane bardziej jako cele, do których należy zmierzać, niż jako podstawowe prawa przynależne wszystkim ludziom. By przeciwdziałać nadawaniu różnej rangi poszczególnym prawom człowieka, w dokumencie końcowym Światowej Konferencji Praw Człowieka, Wiedeń 1993, podkreślono ich powszechny i niepodzielny charakter. Wszystkie prawa człowieka powinny być respektowane w jednakowym stopniu. Jeśli dzieje się inaczej, to jest to tylko dowodem niedoskonałości światowych systemów praw człowieka. W Wiedniu potwierdzono również, że prawo kobiet do opieki zdrowotnej, łącznie z usługami w zakresie planowania rodziny, należy do podstawowych praw człowieka. Zwrócenie szczególnej uwagi na prawo kobiet do kontrolowania własnej płodności świadczy o uznaniu roli, jaką w życiu kobiety odgrywa możliwość decydowania o tym, czy, kiedy i ile chce mieć dzieci. Możliwość realizowania przez kobietę tego prawa ma podstawowe znaczenie w jej decydowaniu o sobie samej i indywidualnym spełnianiu się w życiu oraz stanowi warunek korzystania z innych przynależnych jej praw. Ograniczenie dostępu do usług w zakresie planowania rodziny stawia kobiety w sytuacji bez porównania gorszej niż mężczyzn. Dlatego już wcześniej uznane to zostało za przejaw dyskryminacji kobiet (Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet). 15

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych Zdrow ie Kobiet Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Zdrowie to nie tylko brak choroby lub niedomagań, ale również dobre samopoczucie, zaznawanie pełnego dobrostanu w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym. O zdrowiu kobiet, poza czynnikami biologicznymi, decydują społeczne, polityczne i ekonomiczne warunki ich życia. 16 K obiety muszą mieć na równi z mężczyznami zagwarantowane prawo do możliwie najlepszego zdrowia przez całe życie. Borykają się one w zasadzie z takimi samymi problemami zdrowotnymi jak mężczyźni, ale doznają ich w sposób odmienny. Negatywny wpływ na ich zdrowie mają realia społeczne, takie jak: ubóstwo i uzależnienie ekonomiczne, dotykające kobiety w stopniu bez porównania większym niż mężczyzn, stosowana wobec nich przemoc, negatywne postawy wobec kobiet i dziewcząt, inne formy dyskryminacji, ograniczony wpływ, jaki ma wiele kobiet na swoje życie seksualne i reprodukcyjne, a także brak wpływu na procesy podejmowania decyzji. Polityka zdrowotna i programy ochrony zdrowia często utrwalają stereotypy dotyczące płci (gender) i nie zawsze uwzględniają sytuację kobiet, np. ograniczenie ich autonomii w kwestiach dotyczących zdrowia. Kobiety mają różne i nierówne możliwości ochrony, poprawy oraz utrzymywania swojego zdrowia. Wpływają na to różnice społeczno-ekonomiczne, a także miejsce zamieszkania. Szczególną uwagę należy zwrócić na potrzeby zdrowotne kobiet wiejskich. Negatywnie na zdrowiu kobiet odbija się okoliczność, że oferowane im usługi medyczne są niewłaściwe lub nieodpowiednio wykonywane. Szczególne zagrożenie stwarza zbyt małe uwrażliwienie na potrzeby zdrowotne związane z seksualnością i reprodukcją oraz brak usług w tym zakresie.

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych J akość opieki zdrowotnej dla kobiet bywa pod wieloma względami niedostateczna i zależy od lokalnych warunków. Często nie traktuje się kobiet z szacunkiem, nie gwarantuje się im poszanowania ich prywatności ani dyskrecji oraz nie udziela pełnej informacji na temat zakresu dostępnych usług i możliwości wyboru. Szczególną uwagę należy poświęcić sytuacji dziewcząt, którym często nie zapewnia się odpowiedniego poradnictwa oraz dostępu do informacji i usług w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Często nie uznaje się prawa młodej kobiety do prywatności, poufności, szacunku i samodzielnego, opartego na pełnej informacji decydowania w kwestiach dotyczących jej własnego zdrowia. Na perspektywy zdrowotne kobiet w szerszym przedziale wiekowym rzutują zmiany spowodowane menopauzą, niosące ze sobą zwiększone ryzyko choroby sercowonaczyniowej i osteoporozy. Wraz ze wzrostem średniej długości życia powiększa się liczba starszych kobiet, pełniących często funkcje opiekuńcze wobec innych członków rodziny. Problemy zdrowotne tych kobiet wymagają szczególnej uwagi. Chodzi tu zwłaszcza o choroby związane z wiekiem oraz o współzależność, jaka występuje u nich pomiędzy procesem starzenia się a niepełnosprawnością. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 90, 92, 93, 97, 101 Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 12, 14 P R AW A I ZDROWIE SEKSUAL N E M ędzynarodowa Konferencja Praw Człowieka, która odbyła się w Wiedniu w 1993 r., stała się momentem przełomowym na drodze do respektowania praw kobiet. Przyznano wtedy, że najczęstsze formy i przyczyny łamania podstawowych praw człowieka są w przypadku kobiet odmienne niż w przypadku mężczyzn. Wcześniejsza interpretacja praw człowieka nie uwzględniała tych różnic i niedostatecznie chroniła prawa kobiet. Bardziej szczegółowa i wnikliwsza nowa interpretacja, która znalazła odbicie w dokumencie końcowym Konferencji, miała na celu skorygowanie tego uproszczenia. Na przykład, pojęcie praw człowieka odnoszono tradycyjnie do publicznej i politycznej sfery życia. Nie przywiązywano wagi do ochrony tych praw w rodzinie. W większości państw, pomimo wszelkich różnic prawnych i kulturowych, dominowało bowiem przekonanie, że to, co dzieje się w rodzinie, jest prywatną sprawą jej członków. Kobiety, których prawa są w przeważającej mierze łamane właśnie w rodzinie, rzadko mogły liczyć na skuteczną ochronę ze strony państwa. W Deklaracji Wiedeńskiej zapisano, że wszelka przemoc wobec kobiet stanowi naruszenie praw człowieka. Państwa mają obowiązek chronić te prawa, zapewniając kobietom i mężczyznom równe możliwości prowadzenia bezpiecznego życia. 17

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych K olejną konsekwencją spojrzenia na prawa człowieka z perspektywy kobiet było zdefiniowanie seksualnych praw kobiet i podkreślenie ich powszechnego charakteru (IV Światowa Konferencja w sprawach Kobiet, Pekin 1995). Prawo kobiet do decydowania o własnym życiu seksualnym w sposób wolny od przymusu, dyskryminacji i przemocy jest powszechnie łamane w różnych częściach świata. Przemoc na tle seksualnym jest głęboko zakorzeniona w kulturowych stereotypach ról kobiet i mężczyzn. Sprzyja jej patriarchalny model społeczeństwa, nierówny status obu płci oraz odmawianie kobietom prawa do własnej seksualności. Gwałt, jak również groźba gwałtu, w zasadniczy sposób łamie prawo kobiet do wolności, do podejmowania swobodnych, niezależnych decyzji dotyczących własnego życia. Prawa seksualne kobiet, traktowane jako prawa człowieka, obejmują ich prawo do sprawowania kontroli nad własną seksualnością, łącznie ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, oraz do wolnych i odpowiedzialnych decyzji w tych sprawach, podejmowanych bez przymusu, dyskryminacji i przemocy. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 96 Respektowanie praw seksualnych kobiet jest warunkiem zrównania statusu kobiet i mężczyzn i podstawą ich decydowania o samych sobie i wolnej samorealizacji. Interpretacja zapisów dotyczących praw człowieka uwzględniająca ochronę praw kobiet nie pozwala dłużej usprawiedliwiać dyskryminacji ze względu na płeć względami obyczajowymi, kulturowymi lub religijnymi. Ten fakt ma istotne znaczenie, jeśli chodzi o prawo kobiet do zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego, które właśnie w ich przypadku najczęściej bywa łamane lub naruszane ze względów ideologicznych, obyczajowych lub religijnych. Z drowie seksualne to zdolność kobiet i mężczyzn do wyrażania własnej seksualności i do czerpania z niej przyjemności w sposób wolny od przemocy, przymusu, dyskryminacji oraz zagrożenia niepożądaną ciążą i chorobami przenoszonymi drogą płciową. Zdrowie seksualne stwarza możliwość prowadzenia bezpiecznego i będącego źródłem radości życia seksualnego, opartego na poczuciu własnej wartości, pozytywnym podejściu do seksualności i wzajemnym szacunku partnerów. Zdrowie seksualne ma pozytywny wpływ na jakość życia i stosunki osobiste, toteż troska o nie nie powinna ograniczać się wyłącznie do poradnictwa i opieki w zakresie reprodukcji oraz chorób przenoszonych drogą płciową. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, art. 94 Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, art. 7.2 18

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych Z D R O W I E I PRAW A R E P R O D U K C Y J N E P ojęcie zdrowie reprodukcyjne" jest dosłownym tłumaczeniem angielskiego terminu reproductive health, używanego powszechnie w dokumentach międzynarodowych odnoszących się do problematyki zdrowia kobiet. Wbrew powszechnym wyobrażeniom, pojęcia zdrowia reprodukcyjnego kobiet nie odnosi się wyłącznie do okresu prokreacji. Dbałość o nie jest istotnym elementem właściwej troski o zdrowie w ciągu całego życia kobiety. Z drowie reprodukcyjne to stan pełnego dobrostanu (well-being) w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagań, we wszystkich sprawach związanych z układem rozrodczym oraz jego funkcjami i procesami. Zdrowie reprodukcyjne oznacza zatem, że ludzie mogą prowadzić satysfakcjonujące i bezpieczne życie seksualne oraz że mają zdolność do reprodukcji, jak również swobodę decydowania o tym, czy, kiedy i ile chcą mieć dzieci. Z tego ostatniego warunku wynika prawo mężczyzn i kobiet do: odpowiedniej informacji oraz możliwości korzystania z bezpiecznych, skutecznych, przystępnych finansowo oraz akceptowanych metod planowania rodziny, odpowiednich usług służby zdrowia, zapewniających kobietom bezpieczną ciążę i poród, a parom najlepszą szansę posiadania zdrowego potomstwa. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 94 Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.2 Prawa reprodukcyjne obejmują te prawa człowieka, które opierają się na uznaniu: fundamentalnego prawa wszystkich par i jednostek do swobodnego i odpowiedzialnego decydowania o tym, ile, kiedy i w jakich odstępach czasu chcą mieć dzieci, jak również ich prawa do informacji i środków umożliwiających osiągnięcie tego celu; prawa do możliwie najlepszego zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego; prawa do podejmowania decyzji w sprawach reprodukcji w sposób wolny od dyskryminacji, przymusu i przemocy. Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, zasada 8 (rozdz.ii), 7.3 Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 95 Deklaracja Światowej Konferencji Praw Człowieka, Wiedeń 1993, 41 Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 16 19

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych O C H R O N A I WSPIERAN I E P R AW R E P R O D U K C Y J N Y C H I SEKSUAL N Y C H KO B I E T O chrona i wspieranie praw seksualnych i reprodukcyjnych kobiet stanowią zasadę, którą powinno kierować się państwo we wszystkich swych działaniach, od których może zależeć, w jakim stopniu prawa te będą respektowane. Polityka wewnętrzna demokratycznego państwa przestrzegającego praw człowieka musi uwzględniać konieczność propagowania i obrony praw kobiet. Należy propagować i chronić prawa kobiet, będące integralną częścią praw człowieka, w szczególności zaś ich prawa seksualne i reprodukcyjne. Należy zapewnić kobietom warunki konieczne do tego, by mogły korzystać ze swych praw reprodukcyjnych oraz likwidować wszelkie prawa i praktyki opierające się na przymusie. Należy zapewnić kobietom możliwość pełnego korzystania z prawa do kontrolowania wszelkich aspektów swojego zdrowia, a w szczególności własnej płodności. Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 31 Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 92, 94, 95, 96, 107d 232f Deklaracja Światowego Szczytu Rozwoju Społecznego, Kopenhaga 1995, 5i, k Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.4c Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 3,16.1e Należy zreformować prawa i instytucje oraz propagować odpowiednie normy i praktyki w celu likwidacji zjawiska dyskryminacji kobiet oraz zachęcać mężczyzn i kobiety do przejmowania na zasadzie równości odpowiedzialności za zachowania seksualne i reprodukcyjne. Należy położyć szczególny nacisk na propagowanie opartych na wzajemnym szacunku i sprawiedliwych stosunków między kobietami a mężczyznami. Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, pkt. 25 Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 107d, 108k Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair, 1994, 4.4c Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 2f, 16e 20 Należy tworzyć programy i procedury mające na celu likwidację przemocy i wykorzystywania seksualnego dziewcząt i kobiet. Potępienia aktów przemocy nie można łagodzić powoływaniem się na obyczaje, tradycje i względy religijne. Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 29 Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 124a, 126a Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.4e, 7.39

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych Należy zlikwidować wszelkie przejawy dyskryminacji kobiet związane z macierzyństwem lub funkcjami prokreacyjnymi, take jak odmowa zatrudnienia lub zwolnienie z powodu ciąży bądź karmienia piersią, żądanie stosowania środków antykoncepcyjnych, na urlopie macierzyńskim lub powracających do pracy po urodzeniu dzieci. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 29, 165c, 178d Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, 2a, b, f Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.4f Należy dokonać rewizji ustawodawstwa w celu zapewnienia kobietom możliwości korzystania z prawa do możliwie najlepszego zdrowia fizycznego i psychicznego, w tym także reprodukcyjnego i seksualnego, we wszystkich okresach ich życia. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 89, 92, 106a, b Konferencja Praw Człowieka w Wiedniu 41 Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, zasada 8 (rozdz. II), 7.3 Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet 12.1 O P I E K A N AD ZDRO W I E M R E P R O D U K C Y J N Y M I SEKSUAL N Y M Z drowie reprodukcyjne stanowi istotny, często wręcz zasadniczy element zdrowia kobiet. Kobiety, zarówno z racji swoich biologicznych funkcji, jak i ze względu na potrzebę dokonywania regularnych badań profilaktycznych, częściej niż mężczyźni korzystają z usług służby zdrowia w tym zakresie. Częściej niż mężczyźni są więc one narażone na utrudnienia lub koszty wynikające z niewłaściwie funkcjonującego systemu ochrony zdrowia. Jedną z istotnych przyczyn zaniedbań w opiece medycznej nad kobietami jest brak należytego uwrażliwienia na najważniejsze problemy zdrowotne kobiet. Podstawowa opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym i seksualnym powinna: mieć charakter holistyczny; wykazywać wrażliwość na związane z płcią uwarunkowania kulturowo-społeczne (gender-sensitive); uwzględniać zróżnicowanie potrzeb dziewcząt i kobiet we wszystkich fazach życia w zależności od miejsca zamieszkania, sytuacji społeczno-ekonomicznej oraz stopnia sprawności; zapewniać ogólnie dostępne, przystępne finansowo i wysokiej jakości usługi zdrowotne, łącznie z usługami w zakresie zdrowia seksualnego, w tym usługami planowania rodziny; respektować prawa człowieka, w tym prawo do informacji i prawo do podejmowania niezależnych decyzji na podstawie pełnej i właściwie przekazanej informacji; szanować godność kobiety, łącznie z jej prawem do prywatności i poufności. 21

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 92, 93, 94, 106 a,b,c,e,f,g,n,o Holistycznie pojęta opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym powinna obejmować: wysokiej jakości usługi w zakresie planowania rodziny, w tym: antykoncepcję, poradnictwo, edukację oraz dostęp do właściwie przekazywanej informacji; opiekę nad kobietą w ciąży, bezpieczny poród oraz opiekę po porodzie; opiekę prenatalną nad płodem, opiekę nad noworodkiem, opiekę nad matką karmiącą piersią; zapobieganie i leczenie niepłodności; zapobieganie niepożądanej ciąży (m.in. poprzez zapewnienie dostępu do nowych i mało rozpowszechnionych metod antykoncepcji); możliwość bezpiecznego przerywania ciąży; profilaktykę i leczenie infekcji narządów rodnych, chorób przenoszonych drogą płciową, w tym HIV/AIDS, i innych dolegliwości układu rozrodczego; informację i poradnictwo dotyczące seksualności człowieka, odpowiedzialnego rodzicielstwa oraz zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego; usługi z zakresu zdrowia psychicznego, w tym także dla kobiet, które doświadczyły przemocy seksualnej, profilaktykę, diagnozowanie oraz leczenie osteoporozy; profilaktykę i leczenie nowotworów narządów płciowych oraz raka piersi. Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.2, 7.5, 7.6, 7.29, 7.33 Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 94, 97, 101 106e,j,k,m,q,u, 107g,l,m, 108f Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 57a Wrażliwość służby zdrowia na związane z płcią uwarunkowania kulturowo-społeczne (gender-sensitive) M iędzynarodowe dokumenty dotyczące zdrowia kobiet podkreślają konieczność uwrażliwienia służby zdrowia na kulturową tożsamość płci. Pojęcie kulturowa tożsamość płci oznacza płeć w rozumieniu społecznym, a nie wyłącznie biologicznym. Termin ten obejmuje ogół czynników (np. wzory zachowań, wierzenia religijne, wyobrażenia, stereotypy) określających role społeczne pełnione przez kobiety lub mężczyzn w danym społeczeństwie (patrz str. 12). Kulturowa tożsamość płci decyduje o pozycji kobiet i w znaczący sposób określa ich życiową sytuację, w tym również to, czy i w jakim zakresie mogą korzystać ze służby zdrowia oraz jak są przy tym traktowane, co w konsekwencji wywiera widoczny wpływ na ich zdrowie. 22 Problemy ze zdrowiem mają zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Jednak na zdrowie kobiet wywierają dodatkowo wpływ takie czynniki społeczne, jak zależność ekonomiczna, częstsze wśród kobiet niż wśród mężczyzn ubóstwo, stosowana wobec nich przemoc, ograniczony wpływ, jaki wiele z nich ma na własne życie seksualne i reprodukcyjne. Brak wpływu na procesy podejmowania decyzji sprawia, że najistotniejsze problemy zdrowotne kobiet nie są traktowane z należytą uwagą i we właściwy sposób. Dotyczy to zwłaszcza ochrony zdrowia reprodukcyjnego. Konsekwencje tego ponoszą przede wszystkim dziewczęta i kobiety. Na przykład brak edukacji seksualnej i łatwego dostępu do nowoczesnej antykoncepcji przede wszystkim w ich przypadku ogranicza w sposób znaczący wpływ na własne życie. Regulacje prawne, które ograniczają prawo kobiet do kontrolowania własnej

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych płodności, godzą nie tylko w ich prawo do decydowania o sobie, ale także w ich zdrowie. P roblemy ważne dla zdrowia kobiet nie są we właściwy sposób badane; często nie przeznacza się na to żadnych funduszy. Wiele opisów terapii lekowych i innych kuracji oraz zabiegów medycznych, którym poddawane są kobiety, opiera się na badaniach przeprowadzonych tylko na mężczyznach bez dodatkowych badań uwzględniających odmienność obu płci. Nie przeprowadza się testów klinicznych w celu uzyskania podstawowych informacji na temat dawkowania, działań ubocznych oraz skuteczności leków podawanych kobietom. Programy i systemy ochrony zdrowia kobiet często nie uwzględniają warunków ich życia, nie zapewniają im podmiotowego traktowania, nie gwarantują poszanowania praw pacjenta jako praw człowieka oraz prawa do podejmowania opartych na pełnej informacji decyzji dotyczących własnego zdrowia. Często też powielają i utrwalają szkodliwe stereotypy dotyczące płci i pogłębiają w ten sposób nierówności między kobietami i mężczyznami. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin, 90, 92, 93,95, 97, 99, 103, 104, 105 A kceptując bez zastrzeżeń Platformę Działania dokument końcowy IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995 rządy państw zobowiązały się m.in.: we współpracy z kobietami i organizacjami społecznymi opracować i wprowadzić w życie programy ochrony zdrowia (obejmujące również zdecentralizowaną służbę zdrowia) wrażliwe na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią 1 na przestrzeni całego życia kobiety, uwzględniające w szczególności różnorodność ról i obowiązków kobiet, standardy obowiązujące w nowoczesnym świecie, specyfikę potrzeb kobiet wiejskich i kobiet niepełnosprawnych oraz zróżnicowanie potrzeb m.in. w zależności od wieku; zwiększyć środki budżetowe przeznaczone na podstawowe usługi mredyczne i socjalne, wszelako bez uszczerbku dla usług drugiego i trzeciego szczebla; zwiększać, gdy to konieczne, alokacje budżetowe przeznaczone na wspieranie lokalnych ośrodków zdrowia oraz opartych na społecznościach lokalnych programów i usług, wychodzących naprzeciw specyficznym potrzebom zdrowotnym kobiet; zreformować służbę zdrowia w zakresie informacji, usług i szkoleń pracowników w celu uwrażliwienia jej na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią 1 oraz wyjścia naprzeciw oczekiwaniom osób korzystających z jej usług co do formy kontaktów, a także zapewnienia im prawa do poufności i prywatności; dopilnować, by wszyscy pracownicy wszelkiego rodzaju służby zdrowia byli przy świadczeniu kobietom usług zdrowotnych uwrażliwieni, odpowiednio do obowiązujących zasad, na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią 1, respektowali prawa człowieka i przestrzegali norm etycznych i zawodowych; zadbać o to, by programy szkół medycznych oraz programy innych szkoleń w dziedzinie opieki zdrowotnej obejmowały kompleksowe i obowiązkowe kursy na temat zdrowia kobiet, uwrażliwiające na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią 1 ; 1 W dokumencie używa się zwrotu kulturowa tożsamość płci 23

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych popierać koncentrujące się na kobietach i wyczulone na wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią 1 badania medyczne oraz metody i techniki leczenia; wspierać i finansować badania na temat wpływu, jaki związane z płcią 1 nierówności społeczne, ekonomiczne, polityczne i kulturowe wywierają na zdrowie kobiet łącznie z etiologią, epidemiologią, asortymentem oferowanych usług i ich wykorzystaniem oraz rezultatami stosowanego leczenia; rozwijać lokalne usługi zdrowotne, popierając odwołujące się do udziału społeczności lokalnych oraz do samoopieki programy uwzględniające w należytym stopniu wszelkie uwarunkowania i potrzeby związane z płcią 1. Deklaracja IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin, 106 c,f,g, 107p, 109b; 110a,b Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.7 Respektowanie praw pacjenta P odczas IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet w Pekinie przykładano wielką wagę do jakości usług ochrony zdrowia przeznaczonych dla kobiet, w tym także do konieczności przestrzegania przez pracowników służby zdrowia praw pacjentek. Prawa te są nierozłącznie związane z uznanymi przez społeczność międzynarodową prawami człowieka (np. prawem do godności, informacji, decydowania o sobie, prywatności). Jakość opieki zdrowotnej dla kobiet bywa pod wieloma względami niedostateczna i zależy od lokalnych warunków. Często nie traktuje się kobiet z szacunkiem, nie gwarantuje się im prywatności i poufności, ani też nie udziela pełnej informacji na temat zakresu dostępnych usług i możliwości wyboru. Poradnictwo oraz dostęp do informacji na temat usług dla młodzieży w dziedzinie zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego są jeszcze nieodpowiednie lub w ogóle nie istnieją. Często też nie uznaje się prawa młodej kobiety do prywatności, poufności, szacunku i samodzielnego, opartego na pełnej informacji decydowania. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 93, 103 Rządy we współpracy z organizacjami pozarządowymi, a także organizacjami pracodawców i pracowników oraz instytucjami międzynarodowymi mają: 24 zadbać o to, by wszyscy pracownicy wszelkiego rodzaju służby zdrowia przy świadczeniu kobietom usług zdrowotnych respektowali prawa człowieka i przestrzegali norm etycznych i zawodowych, a także by świadczenie owych usług odbywało się za zgodą tych kobiet, wyrażoną w sposób odpowiedzialny i dobrowolny oraz opartą na pełnej informacji; zreformować służbę zdrowia w zakresie informacji, usług i szkoleń pracowników tak, by odpowiadała ona oczekiwaniom osób korzystających z jej usług co do formy kontaktów i komunikacji, a także respektowała prawo tych osób do prywatności i poufności. wspierać opracowanie, wdrażanie i szerokie rozpowszechnianie kodeksów etyki lekarskiej opartych na międzynarodowych kodeksach etyki lekarskiej, jak również analogicznych kodeksów dla innych pracowników służby zdrowia; zadbać o to, by wszystkie kobiety były wyczerpująco informowane przez odpowiednio przeszkolony personel o możliwościach wyboru sposobów leczenia,

łącznie z informacją o ich prawdopodobnych pozytywnych efektach i ewentualnych działaniach ubocznych. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 106f,g,h 25

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych P R AW O DO BEZPIECZNEJ AB O R C J I K ażdego roku ponad pół miliona kobiet na świecie umiera z powodu komplikacji związanych z ciążą lub porodem. Znaczna część tych zgonów spowodowana jest nielegalnymi zabiegami przerywania ciąży, dokonywanymi w złych warunkach, często przez osoby nie mające odpowiednich kwalifikacji. Problem legalności aborcji należy więc postrzegać nie tylko w kontekście podstawowego prawa człowieka prawa do decydowania o tym czy, kiedy i ile chce się mieć dzieci ale także jako bardzo istotny element wpływający na zdrowie kobiet. Zakaz aborcji nigdzie nie doprowadził do likwidacji zjawiska aborcji. Przeniósł je tylko do podziemia, narażając życie i zdrowie kobiet na poważne niebezpieczeństwo. Zagrożenie to wzmagają dodatkowo restrykcje dotykające kobiety, które się temu zabiegowi poddały. Obawa przed konsekwencjami powstrzymuje je bowiem od korzystania z pomocy lekarskiej nawet wtedy, gdy jest ona niezbędna. Wszystko to sprawia, że stopniowo powiększa się grono państw, które, opierając się na własnych doświadczeniach, opowiadają się za legalną, a tym samym bezpieczną dla kobiet aborcją. Obecnie około 40% wszystkich państw, w których żyje 46% kobiet całego świata, dopuszcza aborcję na życzenie kobiety. Kraje te, respektując w pełni prawa reprodukcyjne kobiet i mężczyzn (w tym także ich prawo do zdrowia reprodukcyjnego), prowadzą politykę nastawioną na krzewienie oświaty seksualnej oraz metod planowania rodziny. Opinia tych krajów wywiera znaczący wpływ na kształt dokumentów międzynarodowych, w których podkreśla się negatywny wpływ, jaki wywierają wszelkie ograniczenia godzące w prawa reprodukcyjne kobiet na ich zdrowie i możliwość decydowania o sobie samych. Należy podjąć działania niezbędne do tego, by kobiety mogły korzystać ze swych praw reprodukcyjnych, oraz zlikwidować praktyki oparte na przymusie. Wszelkie działania i zmiany dotyczące aborcji w ramach systemu zdrowia na szczeblu krajowym lub lokalnym mogą być dokonywane jedynie na drodze procesu ustawodawczego. Należy rozważyć możliwość rewizji ustaw przewidujących kary dla kobiet, które poddały się nielegalnej aborcji. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 106k, 107d Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 63i Uczynić głównym przedmiotem troski publicznej służby zdrowia rozpoznanie szkodliwych dla zdrowia skutków niebezpiecznej aborcji i przeciwdziałanie im. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 106 j, k Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 8.25 Legalna aborcja powinna być bezpieczna. System opieki zdrowotnej powinien szkolić i odpowiednio wyposażyć pracowników służby zdrowia oraz podejmować inne działania, aby była ona bezpieczna i dostępna. Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 63i, iii 26

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych Z D R O W I E REPRO D U K C Y J N E I SEKSUAL N E D Z I E C I I MŁ O D Z I E Ż Y S tan zdrowia reprodukcyjnego wielu ludzi na świecie nie jest należyty z powodu takich czynników, jak nieodpowiedni poziom wiedzy na temat seksualności człowieka oraz niewłaściwe lub niskiej jakości informacje i usługi w tej dziedzinie. Szczególnie zagrożona jest pod tym względem młodzież. Wciąż jeszcze poradnictwo i usługi w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego dla młodzieży są nieodpowiednie albo w ogóle nie istnieją. To samo dotyczy możliwości dostępu do informacji na ten temat. Często nie uznaje się prawa młodej kobiety do prywatności, poufności, szacunku i samodzielnego decydowania opartego na pełnej informacji. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 93. 95 Państwa, wspomagane przez międzynarodową społeczność, powinny gwarantować i propagować prawo młodzieży do edukacji, informacji i opieki w zakresie zdrowia reprodukcyjnego oraz, w razie potrzeby, usuwać bariery wynikające z regulacji prawnych, faktycznych praktyk i uwarunkowań społecznych utrudniające młodzieży korzystanie z tego prawa. Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.45, 7.46 [W odniesieniu] do zagadnień związanych ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym młodzieży, w szczególności z problemem niechcianej ciąży, niebezpiecznej aborcji oraz chorób przenoszonych drogą płciową, w tym także HIV/AIDS, [państwo powinno...] propagować odpowiedzialne, bezpieczne dla zdrowia zachowania reprodukcyjne i seksualne, łącznie z dobrowolną wstrzemięźliwością, oraz zapewniać odpowiednie, dostosowane do wieku poradnictwo i usługi. Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.44 27

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych Edukacja i usługi dla młodzieży w zakresie zdrow ia reprodukcyjnego P aństwa uczestniczące w Światowej Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, oraz w IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, uznały, że cena, jaką płacą młodzi ludzie za brak rzetelnej wiedzy na temat seksualności człowieka i zdrowia reprodukcyjnego, jest tak wysoka, iż rządy zobowiązane są do podjęcia odpowiednich działań w celu zmiany tego stanu rzeczy. Państwa-strony będą starały się stworzyć warunki umożliwiające pełną realizację prawa dziecka do możliwie najlepszego zdrowia, a w szczególności będą podejmowały odpowiednie środki w celu rozwoju profilaktycznej opieki zdrowotnej, poradnictwa dla rodziców oraz wychowania i usług w zakresie planowania rodziny. Konwencja Praw Dziecka, 24.2f Informacja stanowi podstawę działań na rzecz zdrowia reprodukcyjnego młodzieży. Pozwala ona młodym ludziom osiągnąć dojrzałość niezbędną do podejmowania odpowiedzialnych decyzji. W szczególności powinno się zapewnić młodzieży dostęp do informacji, poradnictwa i środków, które umożliwią im zrozumienie własnej seksualności oraz pozwolą uchronić się przed niepożądaną ciążą, zakażeniem chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz niepłodnością jako ewentualną ich konsekwencją. Należy kształtować u młodych mężczyzn szacunek dla autonomii kobiet i gotowość do ponoszenia wspólnie z kobietami odpowiedzialności za sprawy związane z seksualnością i prokreacją. Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 7.41 Należy zapewnić młodzieży odpowiednią edukację i usługi, które byłyby zgodne z ich potrzebami i przyczyniały się do kształtowania pozytywnego i odpowiedzialnego podejścia do własnej seksualności. Usługi powinny chronić prawo młodzieży do prywatności, poufności i świadomej zgody. Należy położyć szczególny nacisk na propagowanie opartych na wzajemnym szacunku, sprawiedliwych stosunków między kobietami i mężczyznami. Należy zapewnić odpowiednią pomoc młodzieżowym organizacjom pozarządowym, aby mogły one lepiej zaspokajać potrzeby młodzieży w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, a także umożliwić młodzieży udział w przygotowywaniu i wdrażaniu odpowiednich usług. 28 Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 108 k, 107e, 111b, 267 Kluczowe Działania na rzecz Dalszego Wdrażania Programu Działania, Sesja Specjalna ONZ"Kair +5" 1999, 73a, c

Wybrane fragmenty dokumentów międzynarodowych R ządy powinny podejmować skuteczne działania w celu zaspokojenia specyficznych potrzeb młodzieży. Całościowe programy obejmujące edukację seksualną i usługi dla młodzieży w dziedzinie zdrowia reprodukcyjnego powinny obejmować: informację i poradnictwo w zakresie równości płci, relacji między kobietami i mężczyznami, przemocy wobec młodzieży, odpowiedzialnych zachowań seksualnych, odpowiedzialnego podejścia do płodności i planowania rodziny, życia rodzinnego, zdrowia reprodukcyjnego, chorób przenoszonych drogą płciową, zapobiegania HIV/AIDS; informację, poradnictwo i usługi w dziedzinie planowania rodziny dla młodzieży, która rozpoczęła życie seksualne; zajęcia edukacyjne dla chłopców i mężczyzn wyrabiające w nich szacunek dla prawa kobiet do decydowania o sobie oraz kształtujące poczucie współodpowiedzialności za zachowania związane z reprodukcją, życiem seksualnym i rodzinnym; usługi w zakresie zdrowia psychicznego dla dziewcząt i młodych kobiet, które doświadczyły jakiejkolwiek formy przemocy; działania zapobiegające przemocy seksualnej i kazirodztwu oraz udzielanie pomocy osobom, których dotyczą tego rodzaju zagrożenia. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 83 b, l, 107 d, 108 k, l, 281e Program Działania Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, Kair 1994, 4.27, 7.8, 7.37 7.41, 7.43, 7.47, 8.31 Szkoły, media i inne instytucje społeczne powinny przejrzeć i w razie potrzeby ponownie opracować wszelkiego rodzaju przekazywane informacje i treści, materiały edukacyjne, programy szkolne i pomoce dydaktyczne, a także skorygować niewłaściwe postawy nauczycieli w celu wyeliminowania stereotypów dotyczących kulturowej tożsamości płci, usunięcia wszelkich form dyskryminacji ze względu na płeć, propagowania opartych na wzajemnym szacunku relacji między kobietami i mężczyznami oraz bardziej obszernego i wnikliwego potraktowania problemów dotyczących zdrowia reprodukcyjnego i kulturowych uwarunkowań związanych z płcią, w szczególności uwzględnienia w większym stopniu kwestii odpowiedzialnych wyborów w dziedzinie reprodukcji oraz zagrożenia chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV/AIDS. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 83 a, 108 k, 276 c Konwencja o Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet 10 c Należy rozpoznać specyficzne potrzeby młodzieży oraz wprowadzić w życie odpowiednie programy, takie jak programy oświatowe i informacyjne na temat zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz na temat chorób przenoszonych drogą płciową, w tym HIV/AIDS. Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995, 107 g 29