68 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2005 Katedra Towaroznawstwa Żywności Analiza zawartości substancji niepożądanych w wybranych sokach warzywnych 1. Wprowadzenie Jednym z głównych czynników środowiska zewnętrznego, mających wpływ na organizm człowieka i utrzymanie dobrego stanu zdrowia, jest racjonalne żywienie. Musi ono odpowiadać w sposób optymalny zapotrzebowaniu na energię i składniki odżywcze, bez których człowiek nie może w pełni wykorzystywać swych genetycznie uwarunkowanych możliwości rozwoju fizycznego i umysłowego ani utrzymać dobrego stanu zdrowia przez całe życie. Prawidłowe żywienie, poza zaspokajaniem w sposób optymalny zapotrzebowania na energię i składniki pokarmowe, polega na dostarczaniu odpowiedniej ilości wszystkich potrzebnych człowiekowi składników odżywczych. Zjawisko niedoborów składników pokarmowych dotyczy nie tylko krajów biednych, ale również tych, gdzie dzienne racje pokarmowe opierają się na produktach wysoko przetworzonych. Produkty te, w efekcie procesów technologicznych, mają znacznie obniżoną wartość odżywczą, w związku z czym szczególne znaczenie ma dodawanie do wszystkich posiłków zarówno owoców, jak i warzyw lub uzyskanych z nich przetworów, np. soków warzywnych, które powinny być spożywane nie tylko ze względu na ich właściwości orzeźwiające (gaszenie pragnienia), ale również ze względu na ich wartość żywieniową [1, s. 34; 2, s. 39 40; 3, s. 40; 15, s., 55 1, 113 116; 1, s. 61 66, 233 234, 462 465; 18, s. 4 8; 21, s. 34 40, 6 81]. Mając na uwadze zalety wynikające ze spożywania soków warzywnych, należy pamiętać również o zagrożeniach. Jakość soków, jak w przypadku każdej żywności przetworzonej, zależy od solidności producenta. Zagrożenie może stanowić np. skażenie surowca do produkcji pierwiastkami toksycznymi (ołowiem, kadmem) czy azotanami, zwłaszcza gdy pochodzi on od tanich dostawców [6].
Kadm i ołów mimo znacznych ograniczeń emisji spowodowanych rygorami technologicznymi, normatywami prawnymi i realizacją zaleceń Unii Europejskiej powszechnie występują w środowisku, we wszystkich jego komponentach i w całych łańcuchach troficznych. Kumulują się w tkankach roślin i zwierząt, skąd w znacznych ilościach dostają się do organizmu ludzkiego, nie ulegają biodegradacji i tworzą wiele toksycznych połączeń zarówno nieorganicznych, jak i organicznych. Konsekwencją regularnego wprowadzania do układu pokarmowego pierwiastków toksycznych są zaburzenia prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, a ich zdolność do akumulacji jest przyczyną wielu chorób, takich jak: nadciśnienie, zanik mięśni, kruchość kości, nowotwory narządów rodnych i kości, agresje, schizofrenie, alergie, choroby serca [5, s. 91 95; 9; 14, s. 15 1; 20, s. 30 31]. Równie niebezpieczne dla człowieka są azotany V i III. Nadmierne użycie środków chemicznych w rolnictwie daje co prawda wyższe plony, lecz obniża ich wartość żywieniową. Zbyt częste oraz nadmierne nawożenie gleby nawozami azotowymi, takimi jak saletra amonowa lub wapniowa i moczniki, powoduje nagromadzenie się ich w glebie i w wodach powierzchniowych. Stąd azotany V są pobierane przez rośliny i kumulowane w ich tkankach. Szczególnie dużo azotanów V można stwierdzić w warzywach, takich jak buraki, sałata, kapusta, szpinak, cebula czy marchew. Dla zdrowego dorosłego człowieka azotany V nie stanowią dużego zagrożenia (są bowiem szybko wydalane wraz z moczem). Należy ich jednak unikać, gdyż mogą przekształcić się w bardzo toksyczne dla organizmu azotany III, np. podczas niewłaściwego przechowywania żywności lub już w przewodzie pokarmowym pod wpływem bakterii redukujących. Związki te mogą wywoływać wiele schorzeń i zakłóceń w funkcjonowaniu organizmu. Wchłonięte do krwi powodują utlenianie dwuwartościowego żelaza hemoglobiny do formy trójwartościowej, tworząc methemoglobinę. Związek ten nie ma zdolności do wiązania tlenu i nie może brać udziału w procesach oddechowych organizmu. Występują objawy ciężkiej choroby methemoglobinemii. Choroba ta jest bardzo groźna szczególnie dla niemowląt, małych dzieci, ludzi starszych i osób z niektórymi schorzeniami przewodu pokarmowego. Zdarzały się wypadki zatrucia niemowląt np. sokiem z marchwi uprawianej na glebach silnie nawożonych nawozami azotowymi [4; 8; 11; 13, s. 19 31; 16, s. 6 1]. 2. Materiał i metodyka badań Badaniom poddano dwa rodzaje soków warzywnych w opakowaniach z laminatu wielowarstwowego o pojemności 1 l, pochodzących od trzech różnych producentów: sok marchwiowy Fortuna o składzie: woda, przecier z marchwi, syrop glukozowo-fruktozowy, zagęszczony sok cytrynowy, substancja wzbogacająca witaminy C i E, sok marchwiowy Hellena o składzie: wyciśnięty sok z marchwi,
Analiza zawartości substancji niepożądanych w wybranych sokach warzywnych 11 sok marchwiowy Hortex o składzie: woda, przecier z marchwi, cukier, regulator kwasowości kwas cytrynowy, substancja wzbogacająca witamina C, sok pomidorowy Fortuna o składzie: woda, koncentrat pomidorowy, sól, sok pomidorowy Hellena o składzie: woda, koncentrat pomidorowy, sól, sok pomidorowy Hortex o składzie: woda, koncentrat pomidorowy, sól, Soki zostały wyprodukowane bez użycia środków konserwujących, utrwalone termicznie. Okres trwałości wszystkich badanych soków wynosił 1 rok. Soki zakupiono w punktach handlu detalicznego na terenie Krakowa. Próbki do analiz przygotowano zgodnie z wytycznymi normy PN-A-51/01:90: Przetwory owocowe i warzywne. Przygotowanie próbek i metody badań fizykochemicznych. Postanowienia ogólne i zakres normy []. Na tak przygotowanym materiale doświadczalnym przeprowadzono oznaczenia: azotanów III i V według normy ISO 6635-1984 (E): Fruits, vegetables and derived products Determination of nitrite and nitrate content. Molecular absorption spektrometic method [], ołowiu i kadmu według Wydawnictw Metodycznych PZH, 1996. Metody oznaczania ołowiu, kadmu, miedzi i cynku w produktach spożywczych techniką płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej [19]. 3. Prezentacja i omówienie wyników badań Wyniki przedstawiono w tabelach 1 4 w zestawieniu z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności [12]. Tabela 1. Zawartość azotanów III w badanych sokach wyrażona jako jon azotynowy (NO 2 ) 0,018 0,012 0,005 0,022 0,052 0,034 Zawartość azotanów III w przeliczeniu na azotyn sodu NaNO 2 0,026 0,018 0,00 0,033 0,08 0,051 dopuszczalna dzienna dawka w pożywieniu NaNO 2 0,20
12 Tabela 2. Zawartość azotanów V w badanych sokach wyrażona jako jon azotanowy (NO 3 ) 0,61 0,463 0,46 0,262 0,214 0,199 Zawartość azotanów V w przeliczeniu na azotan sodu NaNO 3 0,846 0,634 1,022 0,359 0,293 0,22 dopuszczalna dzienna dawka w pożywieniu NaNO 3 5,00 Tabela 3. Zawartość ołowiu w badanych sokach Zawartość ołowiu zakres wartości wartość średnia x Maksymalny poziom nie może przekraczać a 0,05 0,0182 0,0139 0,0052 0,0152 0,06 0,0031 0,0156 0,0065 0,0145 0,00939 0,083 0,05 0,0058 0,0155 0,00996 0,0053 0,0136 0,00860 a według [12] Analizując uzyskane dane można stwierdzić, że oznaczenia zawartości azotanów III w grupie soków marchwiowych wykazały najwyższy poziom NaNO 2 w soku firmy Fortuna (0,026 mg/kg), natomiast najniższy w soku firmy Hortex (0,00 mg/kg). W grupie soków pomidorowych najwyższy poziom NaNO 2 stwierdzono w soku firmy Hellena (0,08 mg/kg), a najniższy w soku firmy Fortuna (0,033 mg/kg). Oznaczenia zawartości azotanów V w grupie soków marchwiowych wykazały najwyższy poziom NaNO 3 w soku firmy Hortex (1,022 mg/kg), a najniższy w soku firmy Hellena (0,0634 mg/kg). Natomiast w grupie soków pomidorowych najwyższy poziom zawartości NaNO 3 stwierdzono w soku firmy Fortuna (0,359 mg/kg), a najniższy w soku firmy Hortex (0,22 mg/kg).
Analiza zawartości substancji niepożądanych w wybranych sokach warzywnych 13 Tabela 4. Zawartość kadmu w badanych sokach Zawartość kadmu zakres wartości wartość średnia x Maksymalny poziom nie może przekraczać a 0,0054 0,0114 0,0080 0,0038 0,011 0,010 0,0029 0,0114 0,0018 0,004 0,0026 0,00486 0,02 0,0022 0,0064 0,00453 0,0011 0,008 0,0049 a według [12] Oznaczenia zawartości ołowiu w grupie soków marchwiowych wykazały najwyższy poziom w soku firmy Fortuna (0,0139 mg/kg), natomiast najniższy w soku firmy Hortex (0,00939 mg/kg). W grupie soków pomidorowych najwyższy poziom zawartości ołowiu stwierdzono w soku firmy Fortuna (0,083 mg/kg), a najniższy w soku firmy Hortex (0,00860 mg/kg). Oznaczenia zawartości kadmu w grupie soków marchwiowych wykazały najwyższy poziom w soku firmy Hellena (0,010 mg/kg), a najniższy w soku firmy Hortex (0,0026 mg/kg). Natomiast w grupie soków pomidorowych najwyższy poziom zawartości kadmu stwierdzono w soku firmy Fortuna (0,00486 mg/kg), a najniższy w soku firmy Hellena (0,00453 mg/kg). Podsumowując omawiane wyniki należy stwierdzić, że oznaczenie zawartości azotanów III i V wykazało bardzo niski ich poziom we wszystkich badanych sokach, znacznie niższy od dopuszczalnej dawki dziennej w pożywieniu, która wynosi 0,2 mg/kg dla NaNO 2 i 5,0 mg/kg dla NaNO 3. Świadczy to o odpowiednim sposobie prowadzenia upraw, z których pobierane są surowce do produkcji, jak również daje podstawy, by twierdzić, że nie istnieje realne zagrożenie wynikające z zawartości azotanów w sokach warzywnych. Zawartość pierwiastków toksycznych (ołów i kadm) w badanych sokach można uznać za bardzo niską. Są to ilości pięciokrotnie mniejsze od wartości dopuszczalnych, określonych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie wykazu dopuszczalnych ilości substancji dodatkowych i innych substancji obcych dodawanych do środków spożywczych lub używek, a także zanieczyszczeń, które mogą znajdować się w środkach spożywczych lub używkach. Zawartość zarówno azotanów, jak i metali toksycznych w badanych sokach wynika w dużym stopniu z ich obecności w surowcach, z których zostały wyprodukowane, a w mniejszym stopniu z przebiegu samego procesu produkcji, co pozwala sądzić, że różnice zawartości omawianych substancji w poszczególnych sokach mogą być spowodowane zróżnicowanymi warunkami upraw.
14 4. Wnioski Oznaczona zawartość pierwiastków toksycznych oraz azotanów III i V w badanych sokach jest znacznie niższa od ilości dopuszczalnej dawki dziennej, a tym samym nie stanowi zagrożenia dla zdrowia konsumentów. Pozwala to na wysunięcie wniosku, że tereny, na których znajdują się uprawy, nie były pierwotnie obciążone obecnością zanieczyszczeń, jak również nie są terenami narażonymi na oddziaływanie zanieczyszczeń cywilizacyjnych. Pozwala również przypuszczać, że sposób prowadzenia upraw nie budzi zastrzeżeń dotyczących stosowania nadmiernych ilości nawozów azotowych, co pozostawiłoby ślad w postaci znacznych ilości azotanów w produkcie końcowym. Literatura [1] Bortkun O., Ryzyko zdrowotne żywności, cz. 1, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 2002, nr 1. [2] Bortkun O., Ryzyko zdrowotne żywności, cz. 2, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 2002, nr 2. [3] Bortkun O., Ryzyko zdrowotne żywności, cz. 3, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 2002, nr 3. [4] Człowiek, istota pełna trucizn, www.zb.eco.pl/bzb/25/czlowiek.htm, 5.02.2004. [5] Gawęda M., Wpływ ołowiu na wartość biologiczną warzyw korzeniowych i liściowych, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków 2000, nr 364. [6] Hałat Z., Owoce i warzywa chronią przed rakiem, www.halat.pl/ OwoceWarz.html, 5.02.2004. [] ISO 6635-1984 (E): Fruits, vegetables and derived products Determination of nitrite and nitrate content. Molecular absorption spektrometic method. [8] Jak unikać azotanów, www.kulinaria.pl/artykuly.asp?id=28, 5.02.2004. [9] Jeżykowska C., Chemia jako remedium na kształtowanie postawy proekologicznej, www.republika.pl/gimnazjumisp/2sympozj/nauczanie_prozdrowotne_chemii, 5.02.2004. [] PN-A-51/01:90. Przetwory owocowe i warzywne. Przygotowanie próbek i metody badań fizykochemicznych. Postanowienia ogólne i zakres normy. [11] Pestycydy, www.jar91.republika.pl/pestycydy%20ms.htm, 5.02.2004. [12] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności, Dz.U. nr 3, poz. 326. [13] Rożek S., Czynniki wpływające na akumulację azotanów w plonie warzyw, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków 2000, nr 364. [14] Skinder N.W., Chemia a ochrona środowiska, WSiP, Warszawa 1998. [15] Soki warzywne i owocowe a zdrowie, pod red. I. Nadolnej, L. Szponara, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 1998. [16] Śmiechowska M., Przybyłowski P., Oznaczanie azotanów V i III w żywności metodą Griessa uwagi metodyczne, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2000, XXXIII, nr 1. [1] Towaroznawstwo produktów spożywczych. Teoria i ćwiczenia, pod red. F. Świderskiego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1998. [18] Waszkiewicz-Robak B., Rynkowe produkty spożywcze o wzbogaconej wartości odżywczej, Przemysł Spożywczy 2002, nr 8. [19] Wydawnictw Metodycznych PZH, 1996. Metody oznaczania ołowiu, kadmu, miedzi i cynku w produktach spożywczych techniką płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej.
Analiza zawartości substancji niepożądanych w wybranych sokach warzywnych 15 [20] Zglinicka A., Toksyczność kadmu i ołowiu, Aura 2000, nr 2. [21] Żywienie człowieka zdrowego i chorego, pod red. J. Hasika, J. Gawęckiego, PWN, Warszawa 2000. Undesirable Substances in Selected Vegetable Juices The objective of the research work was to analyse selected vegetable juices for the levels of nitrates III and V, cadmium and lead, the substances that are dangerous and likely to harm people s health. The results obtained have been tabulated and discussed in the light of the regulations in force. An attempt to define growing conditions as the causes of the contamination of raw material and, consequently, the contamination of the analysed final product has also been made.