KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM

RAPORT Z BADANIA: KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM Poznań, 2014 r. 1

Spis treści 1. Istota kontraktu socjalnego... 4 1.1 Kontekst wprowadzenia i stosowania kontraktu socjalnego... 4 1.2 Podsumowanie... 6 2. Założenia metodologiczne... 7 2.1 Główny problem i szczegółowe cele badawcze... 7 2.2 Analiza danych zastanych... 7 2.3 Indywidualne wywiady pogłębione... 8 2.4 Panel ekspercki... 8 3. Kontrakt socjalny w Wielkopolsce... 9 4. Analiza wyników badania... 10 4.1 Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji... 10 4.2 Kontrakt socjalny przygotowanie i realizacja umowy... 19 4.3 Doświadczenia związane z kontraktem... 21 4.4 Szanse i bariery w realizacji kontraktu socjalnego... 23 4.5 Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego... 27 4.6 Postulowane zmiany... 30 5. Podsumowanie... 32 Aneks... 36 Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 2

Słowniczek terminów i skrótów Kontrakt socjalny Kontrakt socjalny typ A Kontrakt socjalny typ B Zindywidualizowana umowa wsparcia zawarta przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny oraz w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej). Kontrakt zawarty w celu rozwiązania trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Kontrakt zawarty w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej osoby lub zawarty w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (tj. bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni powyżej 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotni niepełnosprawni art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.). Ustawa o pomocy społecznej Praca socjalna Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (art. 6 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej). Źródło: Informacja o wynikach kontroli. Realizacja kontraktów socjalnych przez miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, NIK, Warszawa, listopad 2013. 3

1. Istota kontraktu socjalnego Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości 1. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny (art.45, pkt. 2). Ten sam akt normatywny definiuje (art. 6 pkt 6) kontrakt socjalny jako umowę wsparcia zawartą przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Z kolei, zgodnie z art. 108 ustawodawca zaznacza, że aby określić sposób współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Oprócz wskazanej powyżej ustawy stosowanie kontraktu reguluje także Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 1 marca 2005 roku (Dz. U. Nr 2, poz. 409). Kontrakt socjalny jest więc jednym z instrumentów pracy socjalnej. Wskazuje osobie lub rodzinie kierunki działań umożliwiających wyjście z trudnej sytuacji, mobilizuje do własnej aktywności, wzmacnia wiarę we własne siły, zapewnia możliwość korzystania z potrzebnego doradztwa lub szkoleń oraz pomocy finansowej, jak również określa sposób wsparcia działań beneficjenta przez pracownika socjalnego. W swojej formie kontrakt jest sprecyzowanym zapisem zobowiązań dwóch stron, (pracownika socjalnego, reprezentującego daną instytucję, i klienta pomocy społecznej). Powinien uwzględniać indywidualne potrzeby i predyspozycje klienta 2. Wyróżnia się dwa typy kontraktów socjalnych. Kontrakt typu A ma na celu rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Natomiast celem kontraktu typu B jest wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej lub zawodowej bezrobotnego beneficjenta pomocy społecznej, lub przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Wart podkreślenia jest fakt, że aktywizacja jest bez wątpienia jednym z najważniejszych tematów prowadzonego dyskursu dotyczącego szeroko pojmowanej pomocy społecznej 3. 1.1 Kontekst wprowadzenia i stosowania kontraktu socjalnego Kontrakt socjalny jako swoiste narzędzie pracy socjalnej wpisuje się w paradygmat aktywnej polityki społecznej. Jest zatem efektem dokonujących się od lat 70 XX wieku przemian zachodnioeuropejskich państw opiekuńczych (welfare states), w kierunku większej efektywności programów pomocowych realizowanych przez służby społeczne. Przemiany te polegały na stopniowym odchodzeniu od koncepcji pełnej opiekuńczości (welfare) polityki bezpieczeństwa socjalnego opartego na systemie świadczeń, i usług społecznych gwarantowanych przez państwo na rzecz koncepcji workfare (welfare to work), czyli opartej 1 Zob. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Art. 2, pkt 1, 2 Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Raport z badania regionalnego Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. Opole, listopad 2010, s. 82. 3 T. Każmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej raport. Red. M. Rymsza, ISP, Warszawa 2011, s. 169. 4

na powiązaniu prawa do świadczeń z obowiązkiem uczestniczenia w programach aktywizacji zawodowej oraz integracji społecznej 4. Jak podkreśla Ryszard Szarfenberg świadczenia powiększają problem bezrobocia oraz bierności zawodowej. Stanowią zatem bodziec do dezaktywizacji zawodowej zwłaszcza wśród tych obywateli, którzy mają ogólnie mniejsze szanse na zatrudnienie 5. Bezwarunkowa pomoc państwa zwiększa z czasem roszczeniowość beneficjentów pomocy społecznej. Jest to efektem substytucyjności świadczeń w stosunku do wynagrodzenia za pracę. Skutkiem ubocznym takiego stanu, może być zniechęcenie do poszukiwania zatrudnienia i życie na zasiłku, często łączone z pracą dorywczą bądź stałą w sektorze nieformalnym (pułapka bezrobocia). W przypadku dłuższych okresów bezrobocia zasiłki o charakterze ubezpieczeniowym są zastępowane przez niższe zasiłki z pomocy społecznej, w takim wypadku rodziny ubogich bezrobotnych mogą być dodatkowo uprawnione do zasiłków i dodatków rodzinnych 6. Z kolei Stanisława Golinowska podkreśla, że rozbudowany system świadczeń osłabia indywidualną przezorność, inicjatywę oraz zdolności adaptacyjne do trudniejszych warunków życia. Pełne zapewnienie bytu osłabia również więzi społeczne, poprzez ograniczenie części funkcji opiekuńczych rodziny 7. Krytyka opiekuńczego modelu polityki społecznej była i jest skierowana raczej w stronę racjonalizowania wydatków, a nie ich ograniczania. Poszukuje się sposobów na efektywniejszą i jednocześnie bardziej sprawiedliwą dystrybucję środków publicznych. Jednak całkowita negacja i demontaż welfare state jest dużym problemem politycznym o wyjątkowo niebezpiecznych skutkach dla demokracji 8. W nowym paradygmacie myślenia o polityce społecznej oraz efektywnej pracy socjalnej kontrakt pełni zasadniczą rolę, gdyż odpowiednio stosowany jest sposobem przełamania bierności oraz wyjścia z relacji urzędnik versus petent i zastąpienia jej partnerskim dialogiem dwóch stron dążących wspólnymi siłami do rozwiązania sytuacji problemowej. Przyjęta na obecne dziesięciolecie strategia Unii Europejskiej Europa 2020, jednoznacznie kieruje wektor działań polityk społecznych państw Wspólnoty w stronę podejścia opartego na partnerstwie 9. W tym kontekście niebagatelnego znaczenia nabiera zasada empowerment, podkreślająca aktywną postawę pracownika socjalnego oraz klienta 10. Empowerment oznacza w konsekwencji podniesienie własnych kompetencji przez marginalizowane jednostki oraz grupy, a także wzrost ich zaangażowania w procesie ponownej inkluzji poprzez zdobyte kompetencje 11. Wprowadzenie stosunków umownych do pomocy społecznej, a tym samym upodmiotowienie beneficjenta oznacza umożliwienie mu do pewnego stopnia wywierania wpływu na warunki, na jakich będzie mu ta pomoc udzielana. Jednocześnie jest to kolejny instrument wpływania na zachowania, które można wyszczególnić w kontrakcie w stosunku do konkretnej osoby lub rodziny 12. Kontraktów nie zawiera się z osobami, w stosunku do których istnieje pewność, że nie będą wywiązywać się z jego zapisów, a zawarcie kontraktu traktuj jako sposób na otrzymanie kolejnych świadczeń 13. Aktywna polityka społeczna i w jej 4 K. Wódz, K. Faliszek: Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna drogi do spójności społecznej. W: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej wokół integracji i aktywizacji zawodowej, Red. K. Wódz, K. Faliszek, A. Karwacki, M. Rymsza, Toruń 2012, s. 12. 5 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf,s. 2. 6 R. Szarfenberg: Rodzaje i formy aktywnej polityki społecznej, W: Polityka społeczna op.cit, s. 403. 7 S. Golinowska: Przyszłość państwa opiekuńczego i systemu zabezpieczenia społecznego, Polityka Społeczna 11-12/2005, s. s. 1-3 8 S. Golinowska i in.: Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000, s. 90-91. 9 Z. Szweda-Lewandowska: Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, Polityka Społeczna 3/2012, s. 19-20. 10 Kontrakt socjalny narzędzie pracownika socjalnego raport, IRSS, Warszawa 2013, s.11. 11 Zob. K. H. Blanchard, J. P. Carlos, W. A. Randolph: Empowerment takes more than a minute, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1996. 12 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf,s. 13. 13 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82 83. 5

ramach instrumenty aktywizacyjne (takie jak kontrakt socjalny) w założeniu zrywają z praktyka rozdawnictwa łatwych świadczeń socjalnych, które prowadza do dezaktywizacji beneficjentów oraz sprzyjają rutynizacji i biurokratyzacji działań służb społecznych. Kontrakt socjalny jako instrument nowego paradygmatu jest tego jaskrawym przykładem, co ma swoje umocowanie ustawowe: Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym [ ] w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień [ ] mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej 14. Sama koncepcja aktywnej polityki społecznej pozwala natomiast służbom społecznym zogniskować działania na usamodzielnieniu klientów, dowartościowując frontowych pracowników socjalnych bezpośrednio pracujących z klientami 15. Jest to możliwe m.in. dzięki otwartej i dyskursywnej formie kontraktu, gdzie pracownik socjalny i klient stają się partnerami wspólnie odkrywającymi źródło trudnej sytuacji, a także wspólnie podejmują wysiłki w celu szeroko rozumianej aktywizacji społecznej i zawodowej 16. 1.2 Podsumowanie Kontrakt socjalny jest jednym z głównych narzędzi aktywizacji klientów pomocy społecznej. Umożliwia uaktywnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz marginalizacją, co w dalszej perspektywie ułatwia im uniezależnienie się od wsparcia z pomocy społecznej. Jednak, by wypełniał on swoje zadanie, w jego tworzenie muszą być jednocześnie zaangażowani: klient pomocy społecznej oraz pracownik socjalny. Osiągniecie celów zapisanych w kontrakcie jest możliwe wyłącznie w wyniku samodzielnych działań klienta wspieranych przez pracownika socjalnego 17. Kontrakt socjalny wpisuje się zatem w zasadę empowerment, ponieważ klient pomocy staje się aktywnym podmiotem odpowiedzialnym za opracowanie scenariusza wyjścia z trudnej sytuacji socjalnej 18. Swoistą legitymizacją słuszności kontraktu socjalnego jako metody pracy socjalnej mogą być dotychczasowe opinie osób je stosujących w praktyce pracy socjalnej. Jak pokazują ogólnopolskie badania społeczne podejście aktywizujące, eksponujące znaczenie kontraktu socjalnego, jest powszechnie preferowane przez pracowników socjalnych i uznawane za właściwą metodę pracy socjalnej. Warunkowa pomoc materialna jest ich zdaniem bardziej skuteczna niż bezwarunkowa pomoc oparta o paradygmat tradycyjnie pojmowanej opiekuńczości państwa 19. 14 Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 11, ust.2 15 M. Rymsza: Aktywizacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states? IFiS PAN, Warszawa 2013, s. 105. 16 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 14. 17 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82. 18 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 12. 19 Zob. T. Każmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma op.cit, s. 180-186 i 190. 6

2. Założenia metodologiczne 2.1 Główny problem i szczegółowe cele badawcze Głównym problemem badawczym, jaki podjęto w ramach badań to analiza roli kontraktu socjalnego jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Następnie problem główny został uszczegółowiony przez postawienie kilku celów szczegółowych, które mają być zrealizowane w toku prowadzonych prac badawczo-analitycznych. Niniejsze cele to: Identyfikacja poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych. Określenie szans i barier w realizacji kontraktu socjalnego. Zebranie opinii pracowników socjalnych na temat zasadności stosowania kontraktu socjalnego. Ocena kontraktu socjalnego w aspekcie adekwatności procedur realizacji kontraktu. Wypracowanie rekomendacji dotyczących stosowania i skuteczności kontraktów socjalnych. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych jest możliwa dzięki zastosowaniu metody triangulacji, a więc zastosowania zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano następujące metody triangulacji: Triangulację metod badawczych stosowane są różne metody badawcze, zarówno ilościowe jak i jakościowe, celem pogłębienia problematyki badawczej, Triangulację źródeł danych analizie poddawane są zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych), Triangulację perspektyw badawczych badanie zrealizowane jest w 16 województwach, w każdym z nich powstają raporty cząstkowe składające się na jedno opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny, gospodarczy, kulturowy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. 2.2 Analiza danych zastanych Analiza źródeł wtórnych jest jedną z podstawowych metod stosowanych w badaniach społecznych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. W przypadku niniejszego projektu wykorzystano sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok 20. W wyniku tego możliwa była analiza następujących wskaźników w podziale na 16 województw: a) Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, 20 MPiPS 03, [dostęp 16.07.2014], na stronie: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystykipomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2012/ 7

b) Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r., c) Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku., d) Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS, e) Odsetek gmin w woj. zawierających kontrakty socjalne min 1 do gmin w woj. 2.3 Indywidualne wywiady pogłębione Steinar Kvale podaje dość klarowną definicję wywiadu jako rozmowy posiadającej strukturę i cel. Wykracza poza spontaniczną wymianę poglądów, która występuje w codziennych konwersacjach i przyjmuje postać procesu starannego zadawania pytań i wysłuchiwanie odpowiedzi, w celu uzyskania całkowicie zweryfikowanej wiedzy 21. Badacz przystępuje do wywiadu z określonymi dyspozycjami lub szczegółowymi pytaniami badawczymi, w zależności od stopnia strukturyzacji narzędzia. Respondent ustosunkowuje się do kolejnych pytań mogąc poszerzyć określone wątki o interesujące go kwestie. W badaniach nad kontraktem socjalnym zastosowane będzie ustrukturyzowane narzędzie składające się z katalogu szczegółowych pytań odpowiadających na postawione pytania badawcze. Struktura badanej próby w badaniach przeprowadzonych techniką indywidualnego wywiadu pogłębionego przedstawia się następująco: w każdym z 16 województw przeprowadzono wywiady w Ośrodkach Pomocy Społecznej w gminach miejskich, miejskowiejskich i wiejskich. W każdym z wymienionych typów gmin przeprowadzone zostały cztery wywiady z pracownikami socjalnymi. Kryterium doboru gmin w poszczególnych kategoriach (miejska, miejsko-wiejska, wiejska) stanowiła liczba zrealizowanych kontraktów. W gminach o najwyższym odsetku realizowanych kontraktów zostały przeprowadzone dwa wywiady, w gminach o najniższym odsetku jeden wywiad oraz również jeden w gminach, gdzie w ogóle nie stosuje się tego typu narzędzia aktywizacji. Zatem w każdym województwie przeprowadzonych zostało 12 wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi, co w skali kraju daje łączną liczbę 192 wywiadów pogłębionych. 2.4 Panel ekspercki W ramach realizowanych badań wykorzystano również technikę panelu eksperckiego. Jest to taka forma wywiadu grupowego, gdzie do uczestnictwa zaproszeni są specjaliści/eksperci w danej dziedzinie, w tym przypadku eksperci z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej oraz kadra kierowniczą Ośrodków Pomocy Społecznej, w których najczęściej stosuje się kontrakt jako narzędzie aktywizacji. W niniejszym projekcie przeprowadzono 16 takich spotkań (po jednym w każdym z województw), których celem było wypracowanie propozycji zmian, usprawnień dotyczących skuteczności kontraktu socjalnego jako narzędzia aktywnej integracji. 21 S. Kvale: Prowadzenie wywiadów, PWN, Warszawa 2011, s. 18. 8

3. Kontrakt socjalny w Wielkopolsce Badaną populację stanowiły gminy w województwie wielkopolskim, analizowane pod względem ilości zawieranych kontraktów socjalnych. Kontrakt jest narzędziem aktywizującym, stosowanym przez pracowników socjalnych w celu usprawnienia współpracy z klientem w ramach wykonywanej pracy socjalnej. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.) pracownik socjalny może zawrzeć tę zindywidualizowaną umowę, określającą zarówno obowiązki, jak i uprawnienia stron, w celu przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej klienta. Odsetek gmin w województwie wielkopolskim zawierających kontrakty socjalne wynosi 68,58%, a zatem 155 gmin z 226 w województwie wielkopolskim zawarło w 2013 roku co najmniej jeden kontrakt socjalny. Najwięcej kontraktów zawierały gminy miejskie (łącznie 2 667 umów), w gminach miejsko-wiejskich zawarto 2 034 kontrakty, natomiast najmniej kontraktów zawarto w gminach wiejskich (łącznie 1 130 umów). Biorąc pod uwagę fakt, iż w województwie wielkopolskim najwięcej jest gmin wiejskich (116), można wnosić, że wdrażanie tego instrumentu w pracę socjalną jest tam najsłabsze. Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku wynosiła 274 598, z czego zaledwie 7 052 osoby zostały objęte pomocą w postaci zawartego kontraktu socjalnego. Jest to więc niewielki odsetek osób (2,56%) zważywszy na fakt, iż narzędzie w postaci kontraktu można stosować już od blisko dziesięciu lat. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na jednego pracownika socjalnego w Ośrodku Pomocy Społecznej wynosi 3,41. Przy czym należy brać pod uwagę fakt, iż w obliczaniu tego wskaźnika byli brani pod uwagę wszyscy pracownicy socjalni, natomiast niektórzy z nich nie zawierają żadnych kontraktów, podczas gdy inni zawierają ich bardzo wiele. 9

4. Analiza wyników badania 4.1 Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji W celu ustalenia katalogu innych, poza kontraktem socjalnym, form aktywizacji, które pracownik socjalny może zaoferować klientowi pomocy społecznej, respondenci zostali poproszeni o przytoczenie przykładów takich działań. Katalog działań aktywizujących stworzony na bazie rozmów z pracownikami socjalnymi składa się z następujących elementów: programy aktywizujące adresowane do szczególnej grupy klientów (np. program na rzecz wychodzenia z bezdomności), projekty unijne, poradnictwo specjalistyczne, w tym zawodowe, kierowanie zainteresowanych klientów do innych podmiotów publicznych, jednostek prowadzonych przez organizacje pozarządowe, w których mogą oni uzyskać wsparcie (np. KIS, CIS, PUP) oraz tworzenie partnerstw międzygminnych. Respondenci podkreślali, iż wybór odpowiedniej formy działań wspierających i aktywizujących zależy od indywidualnej sytuacji klienta oraz jego chęci do podjęcia i kontynuowania takiego działania, a pracownik socjalny dysponuje różnymi narzędziami aktywizacji. 10 Działania aktywizujące, jakie może zastosować pracownik socjalny to taki, kolokwialnie nazwę, duży wór, do którego może sięgać i stosownie do pojawiających się problemów, wyciągać stosowne narzędzie. Załóżmy, że jest to klient bezrobotny, bądź klient z problemem alkoholowym, to działania te są różne, bo każda kategoria klienta jest inna. Wszystkie podejmowane przez nas działania są aktywizujące, bo cokolwiek z klientem OPS robimy, to ma to na celu zmobilizowanie go do czynów w taki sposób, by mógł zacząć funkcjonować bez nas. Pamiętać należy, że inaczej pracuje się z klientem zmotywowanym, który chce coś zmienić i owo "chcenie" jest nie tylko zwerbalizowane, ale przejawia się również w działaniu. Można zastosować jako formę aktywizującą uczestnictwo w kursach zawodowych, warsztaty z psychologiem, prawnikiem, doradztwo zawodowe. Skierować osobę bezrobotną do Powiatowego Urzędu Pracy. Skierować osobę uzależnioną na terapię odwykową, można zastosować wobec takiej osoby Komisję przeciw alkoholową. (IDI, pracownik socjalny gm. wiejska) W niektórych sytuacjach podpisanie kontraktu socjalnego jest niezbędnym elementem uczestnictwa w innych formach aktywizujących. Kontrakt socjalny staje się wtedy niezbędnym narzędziem w ramach innych działań aktywizujących (np. udział w CIS). Naszym podstawowym narzędziem, o jaki opieramy działania wspierające naszych klientów jest kontrakt socjalny oraz wiele programów aktywizujących, współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej, ale i one w znacznej mierze o kontrakty się opierają. Są programy wychodzenia z bezdomności, to umowa między pracownikiem OPS i osobą bezdomną.

Poradnictwo, które respondenci często wskazywali jako jedną z podstawowych form wsparcia klienta, może odbywać się w Ośrodku lub w innej instytucji wyspecjalizowanej w świadczeniu tego typu usług. Mamy również punkt konsultacyjny w ramach którego przyjmują różni specjaliści i tu mam na myśli doradcę zawodowego na przykład gdzie ta aktywizacja jest szeroko propagowana( ) Respondenci z ośrodków, które nie realizują programów aktywizujących oraz projektów unijnych wskazują rozmowę z klientem, jako ważny element wsparcia. Konkretnych programów aktywizujących nie mamy. Aktywizujemy poprzez rozmowę, motywowanie do znalezienia zatrudnienia i wspomaganie klientów w tym działaniu. Wśród innych instytucji wskazywanych przez respondentów jako miejsca, do których klienci OPS są kierowani w celu uzyskania wsparcia, znalazły się m.in. kluby integracji społecznej, powiatowe urzędy pracy oraz ochotnicze hufce pracy. Pracownicy socjalni w Wielkopolsce chętnie wykorzystują lokalną infrastrukturę zasobów wsparcia, nie ograniczając się jedynie do zasobów OPS. W naszym ośrodku pracownicy socjalni głównie bazują na klubie integracji społecznej. (IDI, pracownik socjalny, miasto na prawach powiatu) W tej chwili fajne formy aktywizacji wprowadza Urząd Pracy z ograniczeniami wiekowymi 15-24 albo 45+. Otrzymujemy propozycje z innych placówek z Powiatowego Urzędu Pracy czy Ochotniczego Hufca Pracy na temat że tak powiem ich oni poszukują przez nas osób, którym moglibyśmy zaproponować działania, którymi oni dysponują. Bardzo pozytywnym trendem ostatnich lat w realizacji projektów jest zawieranie partnerstw wewnątrzsektorowych lub międzysektorowych. Projekty realizowane w ten sposób na rzecz społeczności lokalnej są ciekawsze, bardziej zróżnicowane pod kątem oferowanych form wsparcia i działań oraz mają większą szansę powodzenia. Partnerstwa międzygminne oraz międzygminna wymiana zasobów ludzkich, zasobów rzeczowych i lokalowych przy realizacji projektów, może korzystnie wpływać na rozwój kapitału społecznego obu gmin. Nasza gmina jest gminą małą - mamy 2600 mieszkańców, stąd powstają pewnego rodzaju ograniczenia, które staramy się niwelować wchodząc w kontakty z innymi gminami. 11

Respondenci zostali również poproszeni o wskazanie najbardziej skutecznej w ich opinii formy działania aktywizującego. Część pracowników socjalnych wskazywała na współpracę z innymi instytucjami wsparcia (CIS, KIS, punkty konsultacyjne), do których kierowani są klienci ośrodków. Respondenci podkreślali kompleksowość i profesjonalizm wsparcia udzielanego w tych instytucjach. Dostępność do urozmaiconej infrastruktury instytucji wsparcia daje pracownikowi socjalnemu duży wachlarz możliwości pomocy klientowi. Pracownik socjalny, który ma wiedzę na temat zasobów instytucjonalnych pomocy i wsparcia oraz zasobów w środowisku pozarządowym, a także wykorzystuje ją w ustalaniu wraz z klientem planu pomocy, zwiększa szansę na dostarczenie zróżnicowanych form pomocy oraz wyjścia klienta z sytuacji kryzysowej. Na tę chwilę najbardziej efektywne są współdziałania podejmowane z Centrum Integracji Społecznej. Zatrudniane są w nim osoby, które biorą udział w projektach finansowanych z funduszy Unii. W zakresie poszukiwania zatrudnienia dużo większe pole do działania mają urzędy pracy, z którymi współpracujemy. ( ) skuteczne są wizyty w klubie integracji społecznej, dlatego że bazuje on na szerokim wachlarzu osób które tam pracują i które mogą pomóc osobie. ( ) dużą rolę odgrywa tutaj punkt konsultacyjny, bo żeby cokolwiek z klientem zrobić to przede wszystkim powinien on być jakoś umotywowany czy wsparty psychicznie jeżeli jest na przykład w trudnej sytuacji psychicznej czy nie ma Najskuteczniejszym działaniem okazały się warsztaty terapeutyczne czyli wspomaganie leczenia odwykowego, wspomaganie rodziny, wówczas cała rodzina jest objęta terapią. Spotkania z psychologiem również były skutecznym działaniem. Istnieje możliwość bezpłatnego poradnictwa. W opinii części respondentów najskuteczniejszym działaniem aktywizującym jest podpisanie przez klientów kontraktu socjalnego. Spośród wszystkich działań u nas najlepiej sprawdzają się kontrakty. Dla mnie to podstawa pracy socjalnej. Najbardziej skutecznym działaniem jest zawarcie kontraktu socjalnego. Wydaje mi się, że taki kontrakt daje klientom poczucie zobowiązania. 12

Badani pracownicy socjalni z gmin o najwyższym i najniższym odsetku zawartych kontraktów socjalnych zostali poproszeni o wskazanie motywów stosowania kontraktu socjalnego. Część respondentów podkreślała złożoność problemów, z którymi klienci zgłaszają się do ośrodka pomocy społecznej. Kontrakt socjalny daje możliwość ustrukturyzowania planu pomocy oraz form współpracy pomiędzy klientem a pracownikiem tak, aby precyzyjnie odnieść się do każdego problemu i rozłożyć go na czynniki pierwsze i tym samym przedsięwziąć precyzyjne środki naprawcze i zaradcze. ( ) kontrakt socjalny jest jednym z narzędzi, w którym pracownik socjalny porusza się jeśli chodzi o pomoc osobom wykluczonym. Myślę, że kontrakt socjalny w wielu obszarach trudnych dla klienta np. wychodzenie z uzależnienia, kwestie aktywności zawodowej, kiedy osoba w danym wieku wiele lat była nieaktywna zawodowo, ułatwia spisanie tego oraz ustalenie jakiejś formy współpracy na dłuższy okres czasu jeśli chodzi o wychodzenie z tej trudnej sytuacji życiowej klienta. Konstrukcja kontraktu socjalnego pozwala przedstawić cel długofalowy w postaci celów szczegółowych, które są realne oraz osiągalne. Klient w kontrakcie socjalnym jest aktywnym partnerem dla pracownika socjalnego, który poprzez wzięcie udziału w formułowaniu celów szczegółowych oraz działań, które mają doprowadzić do wyjścia z sytuacji kryzysowej, doświadcza swojego poczucia sprawstwa i samostanowienia o sobie. Często pracownicy podkreślają to, iż samo stworzenie opisu swojej trudnej sytuacji, dopasowanie odpowiednich środków naprawczych oraz spojrzenie na swoją sytuację osobistą przez pryzmat posiadanych zasobów, a nie tylko braków jest już działaniem terapeutycznym. Jeżeli rodzina ma przejściowe kłopoty, to kontrakt, bardzo często jest narzędziem idealnym. I takim wspaniałym momentem jest etap przygotowywania. To czas nadziei. Bo myślę, że jest to dobry dokument jeśli chodzi o współpracę między podopiecznym a mną, który jest spisany, określone są zasady, cele główne, cele szczegółowe. Myślę, że klient ma taki obszar samostanowienia jeśli chodzi o to co podpisał, na co się zgodził. On razem z pracownikiem socjalnym tworzy ten kontrakt socjalny, jest to forma jakiejś umowy jak ja na to mówię. Myślę, że ta osoba wie, że zrealizowanie tego kontraktu przyniesie jakąś korzyść wymierną. W procesie pomagania i towarzyszenia klientowi w zmianie, podkreślany jest aspekt zaufania i swoistej więzi pomiędzy klientem, a pracownikiem socjalnym. ( ) w wielu przypadkach buduje to zaufanie i więź między mną a klientem. Klient zawierając ze mną taka umowę może czuć się na tyle obdarzony zaufaniem, że będzie on to traktował jako takie narzędzie poprzez które on nie będzie chciał mnie zawieść bo w wielu przypadkach się to sprawdza. 13

Kontrakt jako rodzaj umowy zobowiązuje klienta do zaangażowania w proces realizacji wspólnie wypracowanych postanowień tej umowy. Dlatego, że obliguje klienta do współpracy z pracownikiem socjalnym. Część pracowników traktuje narzędzie kontraktu socjalnego jako wymóg ustawowy. Jeśli mam być szczera, to dlatego że muszę. Respondenci z gmin, w których odsetek zawierania kontraktów socjalnych jest niski, zostali dodatkowo poproszeni o podanie powodów, dla których nie korzystają z tego narzędzia częściej. Respondenci podkreślali, iż skuteczna realizacja kontraktu socjalnego nie odbywa się tylko na mikropoziomie, czyli na poziomie pracy z jednostką (motywacja do zmiany, umiejętności i kwalifikacje, wykształcenie danej osoby, złożoność problemów), warunki na mezopoziomie (relacje z najbliższym otoczeniem, relacje rodzinne, infrastruktura zasób instytucji wspierających) i makropoziomie (czynniki warunkujące poziom bezrobocia na danym obszarze, poziom przedsiębiorczości, sytuacja społeczno-gospodarcza regionu) mają również duży wpływ na realizację założeń kontraktu. Kontrakt to klient, cała infrastruktura i wszystkie narzędzia. Jeżeli one współgrają osiągamy cele. Jeżeli za cel postawimy z klientem znalezienie pracy - ale jemu brakuje umiejętności i kwalifikacji a na dodatek brakuje wolnych etatów, to kontrakt nic nie wniesie, nawet jeżeli go częściowo zrealizuję - bo klient będzie stawiał się na spotkania ze mną i z pracodawcami. Pod tym kątem on będzie skuteczny, ale ja nie zrealizuję celu pt. "poszukiwanie pracy". Dlatego odwołując się jeszcze do drugiego pytania, trudno tutaj mówić o skuteczności kontraktu - bo faktycznie jego skuteczność wyniosłaby 50%, ale nie o taką efektywność nam chodzi. Część respondentów podkreślała również duże obciążenie pracownika socjalnego liczbą środowisk, z którymi pracuje oraz co się z tym wiąże, brak dostatecznej ilości czasu na indywidualną pracę socjalną. Respondenci zwracali uwagę również na swoje obawy dotyczące sytuacji osoby, która nie dotrzymuje postanowień kontraktu socjalnego. Ponieważ zawarcie kontraktu wiąże się z nie do końca miłymi skutkami. Oczywiście jeśli strona zobowiązująca się nie dotrzyma tego kontraktu. Niespełnienie warunków kontraktu socjalnego, czy też jego zerwanie upoważnia nas - pracowników socjalnych do odmowy dalszej pomocy. Pracownicy socjalni z gmin nie stosujących kontraktu socjalnego zostali zapytani o powody takiego stanu rzeczy. Respondenci zwracali uwagę przede wszystkim na braki w zasobach ludzkich. 14

Brakuje narzędzi, które w kontrakcie są istotne, np. stały, codzienny kontakt z terapeutą - co jest nierealne ze względu na ograniczoność środków finansowych. A ponadto nie ma tylu specjalistów, którzy mogliby codziennie być dostępni dla około trzydziestu petentów. W tej chwili mamy podległych 70 środowisk, to jest około 130 osób. Pracownicy podkreślali również niemoc w egzekwowaniu konsekwencji zerwania kontraktu. Szczególnie w sytuacji, kiedy osoba, która zerwała kontrakt socjalny i nie wywiązała się z umowy ma pod opieką małoletnie dzieci. ( ) tak naprawdę ideologia kontraktu jest piękna. Jednak cóż z tego, skoro druga strona nie wywiąże się z niego?! Jakie dla klienta są restrykcje z racji nie dopełnienia przez niego obowiązków wynikających z podpisanego przez niego kontraktu? Nie wypłacimy jemu i jego rodzinie pomocy?, pozwolimy, by zadziała się krzywda jego małoletnim dzieciom? - a w czymże one zawiniły?(...) Opinie wśród pracowników socjalnych na temat skuteczności realizacji kontraktu wobec innych narzędzi aktywizacji są bardzo zróżnicowane. Sama ocena skuteczności narzędzia kontraktu nie jest jednoznaczna. Opinie pozytywne na temat kontraktu socjalnego podkreślają motywację do zmiany, zaufanie pomiędzy klientem a pracownikiem socjalnym. Uważam, że jest to bardzo dobre narzędzie, coraz bardziej propagowane wśród pracowników socjalnych. Pracownicy widzą pozytywne jego aspekty, niejednokrotnie w takich sytuacjach spornych, kiedy klient mówi, że on pewnych rzeczy nie będzie robił, realizował taka sytuacja mu odpowiada rodzinno-bytowa i on nie chce zmian to wtedy kontrakt socjalny jest takim aktywizatorem jego zmian. Myślę, że dość pozytywnie oceniam to narzędzie, bo tak jak już mówiłam to zaufanie, to wytworzenie tego zaufania pomiędzy mną a klientem ale też mówię kontrakt nie powinien być czymś takim jak z doświadczenia tak słyszę takim narzędziem przymusu bezpośredniego wobec klienta, chociaż w niektórych przypadkach to odnosi sukces bo jeżeli jesteśmy w stanie ocenić że klient jest w stanie podjąć jakieś działania żeby osiągnąć cel to jest to dobre narzędzie. Niektórzy podkreślali, iż skuteczności kontraktu nie da się ocenić w oderwaniu od działań, w których warunkiem uczestnictwa jest jego podpisanie (udział w CIS, w projektach unijnych). 15 Kontrakt traktowany jest W wielu stosowanych przez nas innych narzędziach aktywizacyjnych elementy kontraktu są również stosowane, np. w pracach społecznoużytecznych, czy w działaniach, w których głównym organizatorem jest PUP. Uczestnictwo w szkoleniach czy warsztatach też opiera się o kontrakt. Trudno więc oceniać oddzielnie skuteczność pojedynczych narzędzi, gdyż najlepiej oddziałują one wespół. Trudno powiedzieć, więc czy rodzina odniosła sukces, ponieważ

zastosowano kontrakt, czy ponieważ jeden z elementów był dynamiczniej wgrany w cały system. W tej chwili w naszym Ośrodku pracuje pięciu pracowników i wszyscy rzadko wykorzystujemy kontrakt jako ten, który miałby w naszej pracy dominować jako najbardziej efektywny. Naszym zdaniem nie jest to super wynalazek, który się sprawdza - nie w OPS-ach. Sprawdza się za każdym razem, kiedy podpisujemy go w ramach CIS. W negatywnych opiniach na temat skuteczności kontraktu podkreślany jest brak motywacji klientów do zmiany, brak zainteresowania oraz brak konsekwencji doprowadzenia do realizacji jego założeń. Skuteczność kontraktu w odniesieniu do innych narzędzi aktywizacji jest niska. Rzadko jest doprowadzony do końca, często widzę brak zainteresowania ze strony klientów. Brak motywacji do zmiany czegokolwiek Problem z kontraktami polega na egzekwowaniu zobowiązań, do których klient się zobowiązał. Jeżeli bowiem, nie będzie on przestrzegał terminów, ustaleń, to jaki tak naprawdę możemy zastosować w stosunku do niego środek zaradczy - wstrzymać zasiłek? Nie możemy odmówić udzielenia mu pomocy. Podpisać kontrakt dla samego jego podpisania? nie, to nie ma sensu. Metodologia pracy socjalnej polega na tym, by do celu dochodzić małymi krokami. Gdyby ocenić kontrakt na skali 1-10, to myślę, że jego skuteczność oceniłabym na pięć. Jeden z respondentów w pracy przy użyciu kontraktu socjalnego dostrzega pewne niebezpieczeństwo wynikające ze zbagatelizowania przez klienta realizacji postanowień kontraktu socjalnego, szczególnie w przypadku złożonej sytuacji rodzinnej, gdzie osiąganie celów szczegółowych kontraktu, stanowi dla klienta ostatnią deską ratunku. Kontrakt jest dobrym, ale też niebezpiecznym narzędziem aktywizującym. Niebezpieczeństwo wynika choćby z niecelowego nie dotrzymania terminów. Zabiegana matka kilkorga dzieci, której nie udaje się w określonym czasie wypełnić określonych obowiązków, jest zagrożona zabraniem jej dzieci. My jako pracownicy staramy się być w miarę elastyczni, ale kontrakt jest narzędziem sztywnym. 16

Wśród pracowników socjalnych opinie na temat adekwatności poziomu realizacji kontraktu socjalnego do zapotrzebowania są zróżnicowane. Respondenci, w których opinii liczba zawieranych kontraktów jest adekwatna do potrzeb, zwracają uwagę na bycie zobligowanym do tego w ramach swoich obowiązków zawodowych. Pracownicy podkreślali, iż kontrakt socjalny nie jest narzędziem wskazanym dla każdego klienta. Ja myślę, że kontrakty socjalne zawieramy na tyle na ile jest potrzeba. To co roku się zmienia, odnosząc się do moich wcześniejszych lat pracy zawieram po 30 kontraktów w roku. Tych kontraktów jest coraz więcej, ale też są takie lata gdzie mniej zawieramy. Z uwagi na potrzeby danej społeczności lokalnej, gdzie pracownik socjalny pracuje, jeśli tam jest dużo uzależnień to więcej tam zakładamy tych kontraktów na kwestie leczenia, jeśli ktoś ma rejon gdzie jest więcej osób bezrobotnych, nieaktywnych więcej tych działań jeśli chodzi o bezrobocie. ( ) kontrakty socjalne są zawierane praktycznie we wszystkich sprawach i że tak powiem też mamy to narzucone w zakresie swoich obowiązków żeby takie kontrakty zawierać, zwłaszcza u osób, które są objęte szerokim wsparciem z naszej strony. Zawieramy tyle kontraktów, ile na daną chwilę jest potrzebnych. Zauważamy, jak bardzo zmienił się na przestrzeni lat nasz klient. Podobnie jak w Urzędzie Pracy stosujemy profile. Pierwszy to ten, który jest naszym klientem ponad pięć lat, wyposażony najmniej w jakiekolwiek zasoby - z najniższym wykształceniem, bądź z jego brakiem. Dlatego ilość stosowanych kontraktów jest dostosowana do zapotrzebowania na nie w danej chwili. Pamiętajmy - kontrakt nie jest narzędziem dla każdego klienta i nie tylko on odpowiada za skuteczność kontraktu. Sam kontrakt zaś nie jest czarodziejską różdżką a efekt nie zależy od narzędzia, ale od naszej wspólnej pracy. Respondenci, w opinii których liczba zawieranych kontraktów jest niewystarczająca do potrzeb, zwracali uwagę przede wszystkim na problemy w realizacji postanowień kontraktu, zbyt mało środków finansowych przeznaczanych na realizację kontraktu, zbyt ubogi zasób infrastruktury instytucji wspierających oraz brak dostępności do poradnictwa specjalistycznego w najbliższej okolicy. Pracownicy podkreślali fakt, iż niektóre środowiska muszą zostać przygotowane do zawarcia kontraktu. Ilość zawieranych kontraktów socjalnych w mojej gminie jest niewystarczająca, nie z winy pracowników socjalnych a ze strony klientów. Największym problemem jest realizacja - brak współpracy, brak jakichkolwiek konsekwencji, zbyt mało środków przeznaczonych na realizację kontraktów, niemożność realizacji do końca. Liczba zawieranych kontraktów jest niewystarczająca. Nie z każdą rodzina jest możliwość zawarcia kontraktu. Należałoby najpierw przygotować rodzinę, a potem zawrzeć kontrakt. 17

Nie jest wystarczająca. Wiąże się to z problemami, jakimi są: brak psychologa w miejscowości, brak jakichkolwiek poradni, brak połączeń komunikacyjnych. Podpisując kontrakt zobowiązujemy daną osobę, np. do kontaktu z psychologiem, czy też do wizyty w konkretnej poradni. Niestety najbliższe takie punkty znajdują się 25 km od Wapna, a połączenia komunikacyjne są bardzo kiepskie. Badani pracownicy socjalni zostali poproszeni także o wyrażenie swoich opinii na temat czynników wpływających na liczbę zawieranych kontraktów w gminie. Czynniki te to przede wszystkim: Współdziałanie z innymi instytucjami, dostęp do jednostek specjalistycznych w miejscu zamieszkania lub dogodne połączenia komunikacji podmiejskiej Myślę, że na liczbę zawieranych kontraktów przynajmniej u nas ma wpływ współdziałanie jakie podejmujemy z innymi instytucjami. U nas, o czym wspominałam, najlepiej sprawdzają się kontrakty podpisywane na podstawie umów - projektów w ramach CIS. W naszym przypadku to pewnie będą zasoby finansowe gminy. Jak wcześniej wspomniałam, kontrakty zobowiązują do kontaktu z innymi instytucjami (których nie ma w Wapnie), na co po prostu nie stać korzystających. Położenie gminy, słaba struktura komunikacyjna, wsie rozmieszczone na dużym obszarze, bieda, poziom bezrobocia stwarzają bariery które są dużą przeszkodą w przypadku chęci stosowania kontraktu. Obciążenie pracowników socjalnych liczbą środowisk przypadającą na jednego pracownika 18 liczba zależy od tego, jakie jest zapotrzebowanie wśród klientów, ale też między innymi od tego jak my jesteśmy obciążeni pracą, że czasami właśnie to zamiast kontraktu możemy się posłużyć naszą pracą socjalna i iść w kierunku pracy socjalnej, dlatego że jesteśmy obciążeni pracą biurową, jesteśmy obciążeni praca terenową, na pracownika socjalnego przypada bardzo wiele środowisk.

Problemem są zasoby kadrowe. W większości gmin brakuje rozdzielenia pracy socjalnej od świadczeń. Pracowałam kiedyś w systemie angielskim, gdzie rozdzielono te dwa aspekty. W Polsce od lat pokutuje przeświadczenie, że pracownik socjalny jest podmiotem od dawania świadczeń. Sytuacja finansowa gminy Bez wątpienia na liczbę zawieranych kontraktów w gminach wpływ ma ich sytuacja finansowa. Na czas realizacji kontraktu muszą być zabezpieczone świadczenia. Osobista sytuacja klienta i stopień natężenia problemów sytuacja w jakiej klient się znajduje. Niekiedy sytuacja jest tak beznadziejna że żeby pokierować klienta, odpowiednio go zmotywować i odpowiednio z nim zadziałać powinno zostać to spisane właśnie w ramach takiej umowy żeby odpowiednio tego klienta wyprowadzić jeśli się da. Jeden z respondentów podkreślił znaczenie świadomości społecznej posiadanej przez klientów pomocy społecznej, dotyczącej chęci zmiany, która jest niekiedy na bardzo niskim poziomie. Klienci posiadający niski kapitał społeczny wymagają przygotowania do pracy z kontraktem socjalnym. Na liczbę zawieranych kontraktów w gminach wpływa świadomość społeczna. Wcale nie wpływają na to zasoby gminy, czy zasoby kadrowe OPS-ów. To mentalność klientów i chęć zmiany, które w nich muszą zaistnieć, by kontrakty zdawały egzaminy. A nade wszystko, co z całą mocą będę podkreślać - na ilość zawieranych przez nas kontraktów wpływa to, że chcemy zachować prestiż pomocy społecznej. 4.2 Kontrakt socjalny przygotowanie i realizacja umowy Przygotowanie kontraktu wiąże się z określeniem celu głównego oraz celów szczegółowych, które klient musi osiągnąć w określonym czasie. Powyższy etap odbywa się w ścisłej współpracy klienta i pracownika socjalnego i właśnie ten moment tworzenia kontraktu jest dla pracowników socjalnych jednym z najbardziej problematycznych etapów. Doświadczyliśmy trudności, tak. Często te trudności dotyczą celu, może nie tyle celu głównego co celów szczegółowych i przewidywanych efektów działania. 19

Respondenci wskazywali trudności swoich klientów w określaniu swoich zasobów oraz mocnych stron. Pomimo, iż etap wskazywania swoich mocnych stron w kontekście rozwiązania problemów powinien być w 100% zrealizowany przez klienta, często pracownicy socjalni pomagają w tym swoim klientom. Problem z klientem polega na tym, że brakuje mu wiedzy na swój temat, gdzie może poszukać wsparcia, gdzie ma swoje dobre i mocne punkty. Są jednostki, którym trzeba konkretnie wskazać, gdzie są jego zasoby, podpowiadać - obserwując jego środowisko - u kogo w rodzinie może szukać wsparcia. Nie pamiętam, które z miast - Toruń bądź Bydgoszcz wprowadziło formę konferencji grupy rodzinnej. To czas poświęcony jednostce i uzmysłowienie jej, nie tylko jakie, ale, że w ogóle zalety posiada. Trudny wbrew pozorom jest etap przygotowania a w nim poszukiwanie mocnych stron klienta. Niewyobrażalne jest jak bardzo zakompleksione są to jednostki. U nas nabierają nie tylko pewności siebie, ale i nowych umiejętności. Pracownicy zwracali uwagę na formę kontraktu socjalnego podpisywanego z kilkoma członkami rodziny, druk formularza umożliwia podpisanie go z więcej niż jedną osobą, gdzie cele muszą być sformułowane na poziomie rodziny, a nie jednostki. Bardzo często jest to problematyczne z uwagi na różne ograniczenia i możliwości poszczególnych członków rodziny. Trudności w przygotowywaniu takiej umowy, kontraktu zwłaszcza jeżeli chodzi o wyznaczenie celów i tutaj mamy wszyscy z tym problem jeżeli chodzi o wyznaczenie tych celów, dlatego że kontrakt jest tak skonstruowany że nie zawsze cel wobec jednej osoby jest celem wobec całej rodziny. Jest ten druk tak skonstruowany że można ten kontrakt zawrzeć z trzema osobami w rodzinie, a każdy z członków tej rodziny może mieć prawda inne ograniczenia i inne możliwości do rozwiązania swoich sytuacji rodzinnej czy życiowej a to trzeba tak skonstruować żeby to się tyczyło wobec wszystkich członków rodziny a nie wobec pojedynczej jednostki. Dlatego uważam, że no tutaj lepiej byłoby gdyby był osobny druk dla pojedynczej osoby, pojedynczej jednostki. Respondenci wskazywali również etap realizacji kontraktu jako ten dostarczający trudności. Brak zdeterminowania klientów do sukcesywnego realizowania postanowień kontraktu jest dla naszych respondentów najbardziej problematyczny. Realizacja, ponieważ nie możemy zmusić klientów do przewidzianych działań. Liczy się tutaj bardzo ich nastawienie i chęć działania. Niestety, bez tego nie można zrealizować kontraktu. Część respondentów dokonuje pewnego rozróżnienia motywacji swoich klientów ze względu na sytuację podpisania kontraktu. Klienci podpisujący kontrakt aby uczestniczyć w CIS lub 20

w projekcie są zazwyczaj mocno zmotywowani. W tych przypadkach realizacja kontraktu przebiega bez żadnych trudności. Nie doświadczyłam żadnych trudności. Problem jest tylko z determinacją klientów. Kiedy czerpią korzyści z podpisania kontraktu, np. uczestniczą w kursach to kontrakt jest spełniony. Niestety jeśli klient ma dać coś sam od siebie, to dotrzymanie kontraktu, staje się problematyczne. Natomiast te, które już mam w tej chwili podpisane ani na etapie podpisywania, ani w trakcie jego realizacji ani kiedy go kończymy nie dostarcza trudności. Podkreślam jednak - są to kontrakty w oparciu o projekty współistniejące z CIS. Tutaj podpisują go osoby mocno zmotywowane, chcące pracować i coś zmienić w swoim życiu. Z wypowiedzi badanych pracowników socjalnych wynika, że generalnie bardzo dobrze oceniają oni swoje przygotowanie do stosowania kontraktu w praktyce. W większości zostali oni gruntownie przeszkoleni w tym zakresie i nie zgłaszają zapotrzebowania na uzupełnienie swoich umiejętności związanych z tworzeniem kontraktów socjalnych ze względu na to, że to proste narzędzie, a jego forma nie zmienia się od lat. Jedynie sporadycznie wyrażano potrzebę uczestnictwa w dodatkowych szkoleniach, które kompleksowo omawiałyby wszystkie zagadnienia związane z tworzeniem i realizacją kontraktu, od kontaktu z klientem po formułowanie jego celów czy trudności w realizacji po to, aby usystematyzować nabytą wiedzę i doświadczenie. ( ) nasi podopieczni to jednak specyficzna grupa osób, my natomiast mamy służyć za psychologów, terapeutów, sędziów, radców, księgowych... 4.3 Doświadczenia związane z kontraktem Typy problemów Respondenci zostali poproszeni o odwołanie się do swojego doświadczenia zawodowego i wskazanie najczęstszych problemów, z którymi borykają się klienci najczęściej podpisujący kontrakt socjalny. Najczęstszym problemem wskazywanym przez respondentów było uzależnienie, a w dalszej kolejności bezrobocie oraz problem bezradności rodzin, w szczególności w sferze opiekuńczo-wychowawczej. To są osoby, które w jakimś stopniu nie dostrzegają problemu związanego z ich uzależnieniem. One często zaprzeczają na początku chorobie. Po to jest też kontrakt, żebyśmy nawet te pierwsze konsultacje z terapeutą były po to żeby oczy im otworzyć. To są takie grupy wysokiego ryzyka. Ale również osoby, które nie chcą zmian, ten stan, który jest, czyli ja piję pięć dni w tygodniu mi odpowiada, te dwa dni nie piję, więc ja nie chcę nic zmieniać. Dlatego dla takich grup osób też zawieramy kontrakty i myślę, że jest to duży postęp. Ja odnoszę się do swojego doświadczenia, 90 % kontraktów zawieram z osobami uzależnionymi od różnych środków. 21