żywienie Informacje na temat diety śródziemnomorskiej przekazywane przez lekarzy pacjentom w wybranych warszawskich poradniach kardiologicznych część I Sonia Błachewicz 1), mgr inż. Aleksandra Cichocka 2) 1) studentka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2) Instytut Żywności i Żywienia Słowa kluczowe: dieta śródziemnomorska - choroba niedokrwienna serca edukacja żywieniowa Key words: Mediterranean diet coronary heart disease nutrition education Streszczenie Istnieje wiele badań, dowodzących skuteczności diety śródziemnomorskiej w pierwotnej oraz we wtórnej profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Głównym celem pracy było sprawdzenie, w jakim zakresie lekarze w wybranych warszawskich poradniach kardiologicznych przekazują pacjentom informacje na temat zalecanego im sposobu odżywiania, a w szczególności na temat zasad diety śródziemnomorskiej. Badanie przeprowadzono pomiędzy grudniem 2009 a kwietniem 2010 roku w 3 niezależnych przychodniach kardiologicznych na terenie Warszawy. Przebadano ogółem 78 pacjentów w wieku 40 82 lat, którzy w dany dzień przyszli na wizytę lekarską do kardiologa. W wyniku badania stwierdzono, że edukacja żywieniowa pacjentów z chorobami kardiologicznymi była często niewystarczająca, nie mieli oni wystarczającej wiedzy na temat prawidłowego sposobu odżywiania w danej jednostce chorobowej. Większość z nich chciałaby w przyszłości otrzymać materiały edukacyjne dotyczące zalecanej im diety. Prawie wszystkie osoby przyznały, że przypisują duże znaczenie diety w procesie rozwoju choroby. Abstract There is a lot of research proving efficacy of the Mediterranean diet In primal and secondary preventing of coronary heart disease. The aim was to test to which extent doctors in the Warsaw cardiological ambulatories convey to the patients the information concerning the way of nutrition recommended to them, especially the information about the Mediterranean diet. The study was conducted between December 2009 and April 2010 in three independent cardiological ambulatories in Warsaw. 78 participants at the age 40 82 took part in the study. The research showed that nutrition education among patients suffering from cardiovascular disease proved to be very often insufficient. The participants did not have enough knowledge about proper nutrition relevant to their disease entity. Most of them would like to rece- 40 nr 09-10/2011 (214)
praktyka ive education materials about recommended diet and admitted that diet plays significant role during disease development. Wstęp Choroby sercowo-naczyniowe stanowią główną przyczynę zgonów w Polsce i na świecie. Według szacunkowych danych Głównego Urzędu Statystycznego w roku 2007 choroby układu krążenia były przyczyną 45,6% ogólnej liczby zgonów w Polsce, w roku 2008 45,4%, a w roku 2009 45%. Mimo że tendencja jest spadkowa i obserwuje się nieznaczne zmniejszenie umieralności z powodu chorób układu krążenia, problem ten jest nadal bardzo poważny (1). Również główne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, między innymi nadciśnienie tętnicze, podwyższone stężenie we krwi cholesterolu LDL i triglicerydów, nadwaga, otyłość oraz palenie tytoniu są w Polsce bardzo rozpowszechnione (2, 3, 4, 5, 6). Istnieje wiele badań (7, 8, 9, 10, 11, 12), które dowiodły skuteczności diety śródziemnomorskiej w pierwotnej oraz we wtórnej profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Udowodniono, że sposób odżywiania zgodny z zasadami diety śródziemnomorskiej przedłuża życie, zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych oraz niektórych nowotworów poprzez redukcję czynników ryzyka tych chorób. Dieta śródziemnomorska uznawana jest za najzdrowszy model żywienia w Europie (13). Celem niniejszej pracy było sprawdzenie, czy lekarze w wybranych warszawskich poradniach kardiologicznych przekazują swoim pacjentom informacje na temat zalecanego im sposobu odżywiania, a w szczególności na temat zasad diety śródziemnomorskiej. Przedmiotem badania była także ocena stanu wiedzy pacjentów na temat tej diety oraz sprawdzenie zapotrzebowania na porady dietetyków w odczuciu pacjentów poradni kardiologicznych. Materiał i metodyka Do badania zakwalifikowano 78 pacjentów, którzy przyszli na wizytę lekarską pomiędzy grudniem 2009 a kwietniem 2010 roku. Ankietę przeprowadzono w poradniach kardiologicznych należących do: Kliniki Chorób Wewnętrznych i Kardiologii Szpitala Klinicznego Dzieciątka Jezus (ul. Lindleya 4), Katedry i Kliniki Kardiologii Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego (ul. Banacha 1a) oraz do Instytutu Kardiologii im. Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego (ul. Alpejska 42). W badaniu wzięły udział osoby ze zdiagnozowaną chorobą niedokrwienną serca i/ lub nadciśnieniem tętniczym i/lub cukrzycą typu 2 i/lub podwyższonym stężeniem cholesterolu we krwi i/lub przebyły zawał serca bądź udar mózgu. Podstawę do przeprowadzenia badania stanowił utworzony na potrzeby niniejszej pracy autorski kwestionariusz ankiety, wypełniony techniką ankiety ustnej. Składał się on z 3 części: metryczki, pytań dotyczących stanu zdrowia, na podstawie których pacjenci zostali zakwalifikowani do badania oraz ankiety. Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły przede wszystkim informacji na temat zalecanego sposobu odżywiania, który pacjenci otrzymali podczas wizyt lekarskich, w tym informacji na temat diety śródziemnomorskiej, wiedzy pacjentów na temat zasad tej diety oraz ich opinii na temat konsultacji dietetycznych. Dane dotyczące aktualnej masy ciała oraz wzrostu pacjentów pochodziły z odpowiedzi respondentów na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety. Wskaźnik masy ciała BMI obliczono według wzoru: wskaźnik BMI = masa ciała [kg]/wzrost [m2]. W analizie statystycznej posłużono się aplikacją PASW Statistics 18. żywienie (214) nr 09-10/2011 41
żywienie Wyniki W badaniu wzięło udział 78 osób (41 kobiet i 37 mężczyzn) w wieku 40 82 lata. Ponad 33 % stanowiły osoby w przedziale wiekowym 60 69 lat, 25% w przedziale 50 59 lat, 26% w przedziale 70 79 lat, prawie 9% w przedziale 40 49 lat i 5% stanowiły osoby w wieku 80 82 lata. 10 osób (12,8%) miało wykształcenie podstawowe, 48 osób (61,5%) średnie, 20 osób (25,5%) wyższe. Miejscem zamieszkania 77% ankietowanych było miasto, 23% wieś. 25 ankiet zostało przeprowadzonych w poradni kardiologicznej należącej do Kliniki Chorób Wewnętrznych i Kardiologii Szpitala Klinicznego Dzieciątka Jezus (Lindleya 4), 25 kolejnych w poradni należącej do Katedry i Kliniki Kardiologii Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego (Banacha 1a), zaś w poradni kardiologicznej należącej do Instytutu Kardiologii im. Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego (Alpejska 42) zostało przeprowadzonych 28 ankiet. Średni czas, jaki respondenci leczyli się u lekarza kardiologa, wynosił 11 lat i 9 miesięcy ±10,10 i mieścił się on w zakresie od pół roku do 44 lat. Chorobami, które najczęściej występowały u respondentów, było nadciśnienie tętnicze (stwierdzono u 87% wszystkich ankietowanych) oraz choroba niedokrwienna serca (63% wszystkich ankietowanych), łącznie występowały one u 52% ankietowanych. Prawie 18% osób nie potrafiło powiedzieć, czy występuje u nich choroba niedokrwienna serca. 28 pacjentów przebyło zawał serca, a 6 stan przedzawałowy. 17 osób miało cukrzycę typu 2, u zdecydowanej większości ankietowanych (67%) była ona leczona lekami doustnymi, u 30% insuliną, tylko 5,5% osób jako jedyne leczenie stosowało dietę. Żaden z pacjentów nie chorował na cukrzycę typu 1, miażdżycę tętnic kończyn dolnych oraz zespoły przemijającego niedokrwienia mózgu. Dokładne dane dotyczące występowania wybranych chorób u respondentów przedstawia tabela 1. Znacząca większość pacjentów nie umiała podać dokładnych wartości swojego stężenia cholesterolu we krwi, dlatego w opracowaniu wyników uwzględniono jedynie stężenie w normie i podwyższone. 72% respondentów miało prawidłowe stężenie cholesterolu we krwi, stosunkowo niewielki odsetek badanych osób (28%) przyznało, że ich poziom cholesterolu jest podwyższony. Znakomita większość pacjentów z aktualnym prawidłowym stężeniem cholesterolu (88%) przyjmowała leki obniżające jego poziom. Wykres 1. przedstawia wartości wskaźnika BMI ankietowanych osób. Zdecydowanie największą grupę stanowiły osoby z nadwagą, następnie z otyłością I stopnia, u 3% pacjentów stwierdzono otyłość III stopnia. W sumie otyłość występowała u 38% ankietowanych. Osoby z prawidłową masą ciała stanowiły zaledwie 15% ankietowanych. praktyka Tabela 1. Występowanie wybranych chorób u respondentów, z uwzględnieniem podziału na płeć Choroba TAK (%) K (%) M (%) Choroba niedokrwienna serca 63 55 45 Nadciśnienie tętnicze 87 54 46 Cukrzyca typu 2 23 59 41 Przebyty zawał serca 36 39 61 Przebyty udar mózgu 12 56 44 42 nr 09-10/2011 (214)
praktyka 14% 3% 15% żywienie 22% Nadwaga 46% Wykres 1. Masa ciała u ankietowanych Kwestionariusz zawierał między innymi pytania, które miały za zadanie określić, czy pacjenci przychodni kardiologicznych podczas konsultacji z lekarzem (w przychodni z lekarzem pierwszego kontaktu, kardiolo- giem lub lekarzem innej specjalności lub w szpitalu) dostali jakąkolwiek informację na temat zalecanego dla nich sposobu odżywiania. Odpowiedzi respondentów na to pytanie przedstawia wykres 2. 80% 63% 60% 37% 40% 20% 0% Tak Nie Wykres 2. Czy podczas konsultacji z lekarzem (w przychodni z lekarzem pierwszego kontaktu, kardiologiem lub lekarzem innej specjalności lub w szpitalu) dostał/a Pan/i jakąkolwiek informację na temat zalecanego dla Pana/i sposobu odżywiania? (214) nr 09-10/2011 43
żywienie Znaczny odsetek badanych (67%), którzy otrzymali informacje na temat zalecanego sposobu odżywiania uznali, że była ona wyczerpująca, 35% stwierdziło, że stosuje te zalecenia regularnie, 40% czasem. Respondenci, poproszeni o krótkie scharakteryzowanie informacji, jaką dostali podczas konsultacji najczęściej odpowiadali, że zalecano im schudnąć oraz jeść więcej warzyw i owoców, również dość często pojawiały się zalecenia dotyczące ograniczenia tłuszczu oraz mięsa w diecie. Cześć badanych podała także, że poinstruowano ich, aby wyeliminowali smażenie i zastąpili je gotowaniem. Kilku pacjentom zalecono spożywanie ciemnego pieczywa oraz ograniczenie soli, cukru, produktów słodzonych oraz produktów typu fast-food. Ankietowani zostali zapytani, czy lekarz powiedział im, że korzystne byłoby skorzystanie z konsultacji dietetyka. Zdecydowana większość respondentów (88%) negatywnie odpowiedziała na to pytanie, konsultacje dietetyczne zostały zarekomendowane tylko 9 pacjentom (12%) z których siedmiu (67%) skorzystało z takiej porady. Ponad połowa respondentów stwierdziła, że gdyby mieli taką możliwość, to skorzystaliby z bezpłatnej porady dietetycznej. Według zdecydowanej większości badanych takie konsultacje byłyby przydatne, pomimo to prawie 1/3 ankietowanych nie poszłaby do dietetyka tabela 2. Ankieta zawierała również pytania, dotyczące diety śródziemnomorskiej. Zdecydowana większość respondentów (85%) uznała, że znane jest im określenie dieta śródziemnomorska. Tabela 3 przedstawia źródła z których pacjenci dowiedzieli się o tej diecie. Znaczący odsetek respondentów (70%) stwierdził, że słyszał o tym, że dieta śródziemnomorska jest wskazana dla osób z chorobami układu krążenia, 30% osób odpowiedziało negatywnie na to pytanie. Ankietowani znów zostali zapytani o to, skąd bądź od kogo dowiedzieli się o tym zastosowaniu diety śródziemnomorskiej. Wyniki zostały zobrazowane w postaci wykresu 3. praktyka Tabela 2. Czy skorzystałby Pan/Pani z bezpłatnej konsultacji dietetycznej? Czy Pana/ Pani zdaniem konsultacje dietetyczne są przydatne? Pytanie : TAK (%) NIE (%) NIE WIEM (%) Czy skorzystałby Pan/Pani z bezpłatnej konsultacji dietetycznej? Czy Pana/ Pani zdaniem konsultacje dietetyczne są przydatne? 60 29 12 73 9 18 Tabela 3. Skąd lub od kogo dowiedział/a się Pan/Pani o diecie śródziemnomorskiej? Źródło Liczba osób % osób Lekarz 6 9 Znajomi 6 9 Książka 8 12 Prasa, TV 33 50 Internet 6 9 Podróże 6 9 Ulotka od lekarza 1 2 44 nr 09-10/2011 (214)
praktyka Z Internetu 13% 2% Od lek a r za 20% żywienie Od znajomych 4% Z prasy, TV 46% 15% Wykres 3. Od kogo bądź skąd dowiedział/a się Pan/Pani, że dieta śródziemnomorska jest wskazana dla osób z chorobami układu krążenia? Chociaż większość osób wiedziała o korzystnym działaniu diety śródziemnomorskiej w chorobach układu krążenia, tylko 1 osoba przyznała się do stosowania tej diety. 6% ankietowanych twierdziło, że stosuje ją czasami, natomiast 10% oceniło, że rzadko. Stosunkowo duży odsetek respondentów (70%) nie stosował diety śródziemnomorskiej. Przeważająca część badanej grupy (88%) twierdziła, że podczas wizyty, lekarz kardiolog nie zalecił im stosowania diety śródziemnomorskiej. Tylko 12% osób dostało takie zalecenia. Ankietowani poproszeni o krótkie scharakteryzowanie informacji dotyczącej diety śródziemnomorskiej, którą otrzymali od lekarza najczęściej odpowiadali, że zalecono im jeść dużo ryb, warzyw i owoców oraz ograniczać tłuszcz zwierzęcy (smalec, słonina). Połowie respondentów zalecono używanie oliwy z oliwek, jednej osobie zarekomendowano zamianę masła na margarynę. 1 osoba odpowiedziała, że nie pamięta tych zaleceń. 67% spośród osób, którym zalecono stosowanie diety śródziemnomorskiej uznało, że lekarz szczegółowo opisał czym charakteryzuje się ta dieta. Pacjenci, którzy zadeklarowali, że znane jest im określenie dieta śródziemnomorska zostali poproszeni o wymienienie głównych cech tej diety. Ankietowani najczęściej wymieniali oliwę z oliwek oraz ryby jako produkty, których spożycie jest duże oraz na mięso i smalec, jako produkty, które należy ograniczać. Każdy z ankietowanych potrafił średnio wymienić prawidłowo 3 cechy charakterystyczne diety śródziemnomorskiej, które mieściły się w zakresie od 0 do 10 cech. 21 pacjentów (14%) nie potrafiło podać żadnej cechy diety śródziemnomorskiej. Osoby, którym lekarz zalecił stosowanie diety śródziemnomorskiej, potrafiły wymienić więcej cech charakterystycznych tej diety niż osoby, którym lekarz nie zarekomendował stosowania tej diety (wykres 4). W kwestionariuszu pojawiło się także pytanie czy pacjenci zostali poinformowani, gdzie mogą znaleźć bardziej szczegółowe informacje na temat tej diety. Ponad połowa badanych (56%) przyznało, że lekarz nie poinformował ich, gdzie mogą znaleźć bardziej szczegółowe informacje na temat diety śródziemnomorskiej, nie (214) nr 09-10/2011 45
żywienie 6 5 4 3 2 1 0 5,33 Grupa osób, którym lekarz zalecił stosowanie nie diety śródziemnomorskiej 2,61 Grupa osób, którym lekarz NIE NIE zalecił stosowania nia diety śródziemnomorskiej Średnia liczba wymienionych cech diety śródziemnomorskiej Wykres 4. Średnia liczba cech diety śródziemnomorskiej wymieniona przez pacjentów, którym lekarz zalecił stosowanie diety śródziemnomorskiej oraz przez pacjentów, którzy nie dostali takiej informacji od lekarza. podał konkretnego tytułu książki, broszury, artykułu ani adresu strony internetowej, 44% ankietowanych uznała, że dostała taką informację. Na pytanie, czy informacje przekazane przez lekarza na temat diety śródziemnomorskiej były wystarczające do zrozumienia, na czym polega ta dieta, 78% badanych odpowiedziało pozytywnie, dla 22% informacja ta nie była zrozumiała. Osoby, które przyznały, że informacja przekazana przez lekarza była wystarczająca, potrafiły wymienić więcej cech charakterystycznych dla diety śródziemnomorskiej niż osoby, którym informacja została przekazana w sposób niezrozumiały zależność tę zobrazowano na wykresie 5. 7 6 5 4 3 2 1 0 6,33 Grupa osób, której lekarz Grupa osób, którym lekarz opisał, opisał, czym charakteryzuje się czym charakteryzuje się dieta śródziemnomorska dieta śródziemnomorska 3,33 Grupa osób, której leka rz NIE Grupa osób, którym lekarz opisał, czym charakteryzuje się NIE opisał, czym charakteryzuje się dieta śródziemnomorska dieta śródziemnomorska Średnia liczba wymienionych cech cech diety diety śródziemnomorskiej Wykres 5. Średnia liczba cech diety śródziemnomorskiej wymieniona przez pacjentów, którym lekarz opisał w sposób zrozumiały, czym charakteryzuje się ta dieta oraz przez pacjentów, którym lekarz nie opisał w sposób zrozumiały tej diety 46 nr 09-10/2011 (214)
praktyka 80 60 40 20 0 0 58 58 58 Nie Tak żywienie 20 0 Czy chciał(a)by Pan/i Czy przeczytał(a)by Czy Czy dadał(a)by ją ją Pan/i otrzymać książkę lub Pan/i taką ką książkę Pan/i do do przeczytania lub broszurę o diecie śródziemnomorskiej? lub lub broszurę? rodzinie rod lub zin znajomym? ie lub znajomym? Ponad połowa badanych (67%) nie otrzymała dodatkowych materiałów, w postaci książki czy broszury na temat omawianej diety. Spośród osób, które otrzymały książkę lub broszurę, wszyscy ją przeczytali, a 67% potwierdziła, że dała ją do przeczytania komuś z rodziny bądź znajomych. Wszyscy ankietowani zostali zapytani o to, czy gdyby otrzymali książkę lub broszurę przeczytaliby ją i dali do przeczytania komuś z rodziny bądź znajomych. Odpowiedzi na te pytania przedstawione zostały na wykresie 6. Prawie żadna z badanych osób (95%) nie słyszała o tym, aby komuś z jego rodziny bądź znajomych zostało zalecone stosowanie diety śródziemnomorskiej. W kwestionariuszu zapytano także, czy pacjenci wyraziliby chęć udziału w bezpłatnym wykładzie na temat roli diety śródziemnomorskiej w zapobieganiu i leczeniu chorób układu krążenia, gdyby odbywał się w pobliżu ich miejsca zamieszkania. 77% osób odpowiedziało pozytywnie na to pytanie, 22% uznało, że nie skorzystałoby z takiej możliwości, 1 osoba odpowiedziała, że nie wie. Ankietowanym zadano także pytanie, czy ich zdaniem prawdziwe jest stwierdzenie, że Stosowanie diety może korzystnie wpłynąć na stan mojego zdrowia, może pomóc mi m.in. w: zmniejszeniu poziomu cholesterolu we krwi, zmniejszeniu podwyższonego ciśnienia krwi, zmniejszeniu ryzyka wystąpienia zawału serca. Znakomita większość respondentów (95%) zgodziła się z tym stwierdzeniem. * * * Artykuł został napisany na podstawie pracy licencjackiej, której autorką jest Sonia Błachewicz, promotorem mgr Aleksandra Cichocka. Temat pracy: Informacje na temat diety śródziemnomorskiej przekazywane przez lekarzy pacjentom w wybranych warszawskich poradniach kardiologicznych, Warszawski Uniwersytet Medyczny, 2009 Następna część artykułu zostanie opublikowana w następnym numerze "Gabinetu Prywatnego" Piśmiennictwo dostępne w redakcji (214) nr 09-10/2011 47