PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 271 277 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association URSZULA KACZMAREK, ELŻBIETA SOŁTAN, MAŁGORZATA KOWALCZYK ZAJĄC Stężenie kwasu sjalowego w ślinie osób z erozją zębów pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego* Level of Salivary Sialic Acid Level in Subjects with Dental Extrinsic and Intrinsic Dental Erosion Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. Erozje zębów są spowodowane kwasami egzogennymi (pochodzącymi ze spożywanego pokar mu) i wewnątrzpochodnymi (wymioty, kwaśny refluks żołądkowo przełykowy) lub wynikającymi z narażenia za wodowego. Ślina modyfikuje rozwój procesu erozyjnego. Cel pracy. Zbadanie związku stężenia związanego kwasu sjalowego w ślinie jako wskaźnika wydzielania mucyn u osób z erozją zębów pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego. Materiał i metody. Zbadano 162 osoby w wieku 18 80 lat (średnia wieku: 44,5 lat), w tym 100 z chorobą reflu ksową przełyku (GERD) zdiagnozowaną na podstawie objawów klinicznych i 24 godzinnego badania ph me trycznego (grupa I) i 62 zdrowych (grupa II). Zmiany erozyjne diagnozowano, opierając się na klinicznym wskaź niku erozji Lussiego. W niestymulowanej ślinie mieszanej oznaczano stężenia kwasu sjalowego całkowitego TSA, związanego glikozydowo GSA i wolnego FSA, białko całkowite i glukozę. Badanych podzielono na grupy z erozją zębów (IE 1, IIE 1) i bez erozji (IE 0, IIE 0). Wyniki. Między grupami IE 1 i IIE 1 nie stwierdzono istotnych różnic w średniej liczbie zębów z erozją i odset ku zębów dotkniętych zmianami. Stężenia badanych składników śliny nie wykazały istotnych różnic między gru pami IE 1 i IE 0. Stężenia kwasu sjalowego całkowitego, wolnego i związanego oraz białka były większe w gru pie IIE 1 niż w grupie IIE 0. W grupie IE 1 w porównaniu z grupą IIE 1 zaobserwowano istotnie większe stęże nia kwasu sjalowego całkowitego i związanego oraz białka. W grupie IE 0 w odniesieniu do IIE 0 wykazano większe stężenia wszystkich trzech form kwasu sjalowego oraz białka. Stwierdzono istotną pozytywną korelację stężenia wolnego kwasu sjalowego w ślinie z liczbą zębów dotkniętych erozją niezależnie od czynnika przyczyno wego zmian. Wnioski. Zwiększenie stężenia wolnego kwasu sjalowego w ślinie jest istotnie związane z rozwojem erozji zębów niezależnie od pochodzenia czynników przyczynowych zmian (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 271 277). Słowa kluczowe: kwas sjalowy, ślina, erozja zębów, czynniki przyczynowe. Abstract Background. Dental erosions are caused by extrinsic (delivered with diet) and intrinsic acids (vomiting, acidic ga stroesophageal reflux) or occupational exposure. Saliva can modify dental erosion development. Objectives. Evaluation of possible relation between the level of bound sialic acid in saliva as index of mucins se cretion in the subjects with dental erosion extrinsic and intrinsic origin. Material and Methods. The study comprised 162 subjects aged from 18 to 80 (mean 44.5), out of which 100 with diagnosed gastroesophageal reflux disease (GERD) by clinical symptoms and 24 hour pehametry (group I) and 62 healthy (group II). Erosive lesions were diagnosed with use of erosion clinical index after Lussi. In unstimulated mixed saliva concentrations of sialic acid total TSA, bound GSA and free FSA, total protein and glucose were measured. The subjects were divided into groups with (IE 1 and IIE 1) and without dental erosion (IE 0 and IIE 0). Results. No significant difference in mean number of teeth with dental erosion and percentage of affected teeth by the lesions was found. The levels of the studied salivary components did not reveal any significant differences be tween groups IE 1 and IE 0. The concentrations of total, free and bound sialic acid as well as protein were higher * Praca wykonana w ramach grantu KBN nr 2PO5E10627.
272 U. KACZMAREK, E SOŁTAN, M. KOWALCZYK ZAJąC in group II E 1 than in group IIE 0. In IE 1 group in comparison to group IIE 1 significantly higher levels of total and free sialic acid and protein content was observed. In group IE 0 in comparison to group IIE 0 higher concen trations of all three sialic acid forms and protein were found. Independently on dental erosion origin the significant positive correlation between salivary free sialic acid concentration and the number of erosion affected teeth was observed. Conclusions: Increase in free sialic acid concentration in saliva is significantly related with dental erosion deve lopment independently on erosive factors origin (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 271 277). Key words: sialic acid, saliva, dental erosion, causative agents. Erozja zębów (dental erosion, dawna nazwa nadżerki nietypowe erosiones atypice) jest de finiowana jako przewlekła, umiejscowiona utrata twardych tkanek zęba usuwanych powierzchnio wo w wyniku działania kwasów na drodze rozpusz czania i/lub chelacji [1]. Kwasy powodujące ero zję nie są produktami flory bakteryjnej jamy ust nej, ale są wprowadzane z pokarmem (np. kwaśne napoje, owoce cytrusowe) lub pochodzenie ich jest wewnętrzne (np. refluks żołądkowo przełyko wy, wymioty), albo wynikają z ekspozycji zawo dowej (np. pracownicy zatrudnieni przy produkcji akumulatorów, testerzy wina) [2 4]. Ślina ze względu na zawartość różnorodnych składników organicznych i nieorganicznych wywiera wielora kie działanie ochronne w jamie ustnej [5], jest uważana również za najważniejszy czynnik biolo giczny modyfikujący rozwój erozji zębów [6, 7]. Jej ochronna rola polega na bezpośrednim oddzia ływaniu na czynnik erozyjny przez rozcieńczanie, usuwanie, neutralizowanie i buforowanie kwasów, w udziale w tworzeniu acquired pellicle stanowią cej barierę dyfuzyjną zapobiegającą bezpośrednie mu kontaktowi kwasu z powierzchnią zęba, zmniejszaniu szybkości demineralizacji i zwięk szaniu remineralizacji przez dostarczanie jonów wapnia, fosforanowych i fluorkowych do ulegają cego erozji szkliwa i zębiny. Kwaśne produkty po nadto stymulują wydzielanie śliny przez gruczoły ślinowe, co zwiększa rozcieńczanie i buforowanie kwasów. Korzystne oddziaływanie śliny jest jed nak skuteczne jedynie przy niezbyt silnej ekspozy cji zębów na kwasy [5]. Ślina zawiera mucyny stanowiące około 26% zawartości białek ślinowych [8], które są odpo wiedzialne za lubrikację i ochronę miękkich i twardych tkanek jamy ustnej. Chronią tkanki miękkie przed wysuszeniem, zranieniem i owrzo dzeniem, a kontrolując przepuszczalność błony śluzowej, ograniczają penetrację czynników szko dliwych. Syntetyzowane przez gruczoły ślinowe mucyny są glikoproteinami o dużej masie czą steczkowej, wśród których wyróżnia się oligome ryczne MG1 i monomeryczne MG2 [8, 9]. Gruczoły podżuchwowe wydzielają około 30% ślinowych mucyn, a pozostałą część gruczoły pod językowe, wargowe i podniebienne. Gruczoły przyuszne nie wytwarzają mucyn [10]. Składni kiem części cukrowej mucyn jest kwas sjalowy (N acetyloneuraminowy) występujący jako cukier końcowy. Ze względu na pozytywną korelację kwasu sjalowego z poziomem mucyn [11] ozna czenie stężenia związanego kwasu sjalowego w ślinie przyjęto w badaniu własnym za wskaźnik wydzielania mucyny. Ślina pełni także rolę ochronną w utrzymaniu integralności błony śluzowej przełyku. Jej obję tość i pojemność buforowa przyczyniają się do po wrotu do stężenia prawidłowego obniżonego ph przełyku w następstwie refluksu żołądkowo prze łykowego [12]. Składniki organiczne śliny, takie jak: mucyny, naskórkowy czynnik wzrostu (EGF), prostaglandyny E2 (PGE2) działają ochronnie za równo w jamie ustnej, jak i przełyku [12 14]. Celem pracy było określenie związku stężenia związanego kwasu sjalowego w ślinie jako wska źnika wydzielania mucyn u osób z erozją zębów pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego. Materiał i metody Zbadano 162 osoby, obojga płci, w wieku 18 81 lat, w tym 100 z chorobą refluksową prze łyku (GERD gastroesophageal reflux disease) rozpoznaną po raz pierwszy na podstawie obja wów klinicznych i 24 godzinnej ph metrii śród przełykowej oraz 62 osoby zdrowe wybrane loso wo. Grupę chorych (grupę I) stanowiły 53 kobiety i 47 mężczyzn w wieku wynoszącym średnio 48,0 lat, a grupę zdrowych (grupę II) 48 kobiet i 14 mężczyzn, średnia wieku 38,8 lat. W grupach tych wyodrębniono po dwie podgrupy w zależno ści od występowania erozji zębów: IE 1 pacjen ci z GERD i erozją (n = 66, 38 kobiet i 28 męż czyzn, średnia wieku 38,8 lat), IE 0 pacjenci z GERD bez erozji (n = 34, 15 kobiet i 19 męż czyzn, średnia wieku 49,9 lat), IIE 1 osoby zdro we z erozją (n = 16, 12 kobiet i 4 mężczyzn, śred nia wieku 37,4 lat) i IIE 0 osoby zdrowe bez ero zji zębów (n = 46, 36 kobiet i 10 mężczyzn, średnia wieku 39,5 roku). Osoby z objawami refluksu przełykowego poddano badaniu ph metrycznemu przełyku w Pracowni Motoryki Przewodu Pokarmowego przy Klinice Gastroenterologii i Hepatologii Aka
Stężenie kwasu sjalowego w ślinie osób z erozją zębów 273 demii Medycznej we Wrocławiu. Chorobę reflu ksową przełyku diagnozowano, gdy wartości cał kowitego czasu ph < 4 były powyżej 3,4% (grani ca normy w Pracowni Motoryki), wskaźnik De Meestera przewyższał wartość 14,75 oraz stwierdzano powyżej 20 refluksów w ciągu doby i epizody refluksu trwającego ponad 5 min. Erozję zębów diagnozowano na podstawie wskaźnika klinicznego erozji Lussiego [15] i obli czono średnią liczbę i odsetek zębów dotkniętych zmianami. Niestymulowaną ślinę mieszaną pobierano w godzinach rannych po upływie przynajmniej jednej godziny od spożycia posiłku. Próbki śliny odwirowywano przez 10 min w temperaturze po kojowej z szybkością 13 000 obrotów/min. W uzy skanym supernatancie określano kwas sjalowy, glukozę i białko całkowite. Kwas sjalowy ozna czano metodą nadjodanowo rezorcynolową, w której określa się ilościowo kwas sjalowy całko wity, związany glikozydowo i wolny [16]. Metoda ta polega na utlenianiu kwasem nadjodowym kwa su sjalowego i tworzeniu się chromogenu, który w wyniku reakcji z odczynnikiem rezorcynolo wym daje barwny związek. Intensywność barwy mierzono spektrofotometrycznie przy długości fa li 630 nm wobec próby ślepej. Kwas sjalowy cał kowity (TSA total sialic acid) oznaczano po in kubacji przez 35 min w temperaturze 0 o C, gdyż w tych warunkach zarówno kwas związany gliko zydowo, jak i wolny utleniany kwasem nadjodo wym tworzy stabilne barwniki. Przy inkubacji w temperaturze 37 o C przez 60 min barwnik utwo rzony z wolnego kwasu sjalowego ulega zniszcze niu i pozostają tylko stabilne barwniki powstałe w wyniku utleniania związanego glikozydowo kwasu sjalowego, co umożliwia pomiar tej formy kwasu sjalowego (GSA glycoside sialic acid, bound sialic acid). Wolny kwas sjalowy (FSA free sialic acid) obliczano natomiast jako różni cę między koncentracją całkowitego i związanego kwasu (FSA = TSA GSA). Stężenie kwasu sjalo wego odczytywano z krzywej standardowej spo rządzonej dla roztworu kwasu N actetyloneurami nowego o stężeniu 100 µg/ml. Stężenia kwasu sja lowego wyrażono w mg/l. Glukozę oznaczano za pomocą testu Analno opartego na reakcji utlenia nia glukozy w obecności enzymu oksydazy gluko zowej i tlenu do kwasu glukozowego i nadtlenku wodoru. Nadtlenek wodoru z antypiryną i fenolem pod wpływem peroksydazy utlenia się do brązo wego produktu końcowego, którego intensywność barwy jest mierzona kolorymetrycznie. Stężenie glukozy wyrażono w mg/l. Białko całkowite ozna czano mikrometodą Lowry ego et al. [cyt. wg 17] opartą na oznaczaniu reszt tyrozyny i tryptofanu z użyciem odczynnika Folina i Ciocalteau. Zmie rzoną absorbancję próby odnoszono do krzywej standardowej sporządzonej dla albuminy wołowej. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycz nej za pomocą testów t Studenta, U Manna Whit neya i Levene a oraz obliczono współczynniki ko relacji Pearsona, przyjmując za istotny poziom p < 0,05. Wyniki Intensywność erozji zębów wyrażona jako średnia liczba i odsetek zębów ze zmianami była zbliżona u osób chorych na chorobę refluksową przełyku i zdrowych; wynosiła odpowiednio: 6,32 ± 4,38 vs. 5,87 ± 3,03 i 25,7% vs. 21,0% (tab. 1). Oznaczanie stężenia kwasu sjalowego związa nego glikozydowo przyjęto za wskaźnik wydziela nia mucyn, podobnie jak Bouchoucha et al. [18]. Między chorymi na chorobę refluksową przełyku z erozją zębów i bez takich zmian (grupy IE 1 vs. IE 0) nie stwierdzono istotnych różnic w stęże niach badanych parametrów śliny. U osób zdro wych z erozją pochodzenia dietetycznego w odnie sieniu do badanych bez zmian (grupy II E 1 vs. II E 0) zaobserwowano natomiast istotnie większe stężenie wolnego kwasu sjalowego (24,96 ± 11,11 mg/l vs. 15,98 ± 9,75 mg/l, p < 0,01), które odzwierciedliło się również w większych stęże niach całkowitego kwasu sjalowego (42,34 ± ± 11,36 mg/l vs. 37,31 ± 15,94 mg/l, p < 0,05). Stę Tabela 1. Intensywność erozji zębów Table 1. Severity of dental erosion Wskaźniki Grupa I E 1 Grupa II E 1 Istotność różnic (Parameters) (I E 1 group) (II E 1 group) na poziomie (Significant difference at level) Średnia liczba zębów z erozją x ± SD x ± SD p > 0,05 (Mean number of erosion teeth) 6,32 ± 4,38 5,87 ± 3,03 % zębów dotkniętych erozją n/n % n/n % p > 0,05 (% of erosion affected teeth) 417/1621 25,7 94/448 21,0
274 U. KACZMAREK, E SOŁTAN, M. KOWALCZYK ZAJąC żenie białka całkowitego było również istotnie większe w grupie osób zdrowych z erozją zębów niż bez erozji (1,10 ± 0,44 mg/l vs. 0,97 ± 0,52 mg/l, p < 0,05). Badani ze zmianami erozyjnymi i choro bą refluksową przełyku w odniesieniu do osób bez choroby (grupy IE 1 vs. IIE 1) charakteryzowali się statystycznie istotnie większymi stężeniami kwasu sjalowego związanego (p < 0,0001) i całko witego (p < 0,001) oraz większym stężeniem biał ka w ślinie (p < 0,05). Osoby bez zmian erozyjnych z chorobą refluksową przełyku w porównaniu ze zdrowymi (grupy IE 0 vs. IIE 0) wykazały również istotnie większe stężenia wszystkich rodzajów kwasu sjalowego (wolnego, związanego i całkowi tego na poziomie wynoszącym odpowiednio p < 0,0001; p < 0,01; p < 0,0001) oraz białka (p < 0,0001). Nie stwierdzono istotnych zmian w stężeniach glukozy między grupami (tab. 2). Stwierdzono istotną statystycznie (p < 0,05) pozytywną współzmienność między liczbą zębów z erozjami a stężeniem wolnego kwasu sjalowego w ślinie zarówno u osób z erozją zewnątrzpochod ną (grupa IE 1), jak i wewnątrzpochodną (grupa IE 1) (tab. 3). Stosunek procentowy zawartości wolnego do związanego kwasu sjalowego u pacjentów z choro bą refluksową przełyku i erozją był nieco mniejszy niż u chorych bez erozji (82,7% vs. 96,2%). U osób zdrowych spostrzeżono natomiast odwrotną zależ ność, tj. większy udział procentowy w grupie z ero zją niż bez erozji zębów (160,1% vs. 75,1%) (ryc.1). Analizując stosunek procentowy wolnego kwasu sjalowego do glukozy, zaobserwowano je go największą wartość w grupie chorych bez ero zji (30,7%), mniejszą u osób zdrowych z erozją (23,3%) i chorych z erozją (22,7%), a najmniejszą u zdrowych bez erozji (13,7%) (ryc. 2). Udział procentowy kwasu sjalowego związa nego glikozydowo do białka całkowitego był zbli żony w grupach chorych z erozją i zdrowych bez Tabela 2. Stężenia badanych składników śliny Table 2. Levels of the studied salivary components Badane składniki Grupa I E 1 Grupa I E 0 Grupa II E 1 Grupa II E 0 (Studied components) (I E 1 group) (I E 0 group) (II E 1 group) (II E 0 group) X ± SD X ± SD X ± SD X ± SD Kwas sjalowy całkowity TSA (mg/l) 64,06 ± 27,60 65,03 ± 26,01 42,34 ± 11,36 37,31 ± 15,94 (Total sialic acid TSA mg/l) Kwas sjalowy związany GSA (mg/l) 34,81 ± 21,58 33,13 ± 20,62 17,37 ± 6,64 21,28 ± 10,35 (Bound sialic acid GSA mg/l) Kwas sjalowy wolny FSA (mg/l) 28,63 ± 16,20 31,89 ± 17,05 24,96 ± 11,11 15,98 ± 9,75 (Free sialic acid FSA mg/l) Białko g/l 1,52 ± 0,81 1,68 ± 0,81 1,10 ± 0,44 0,97 ± 0,52 (Protein g/l) Glukoza mg/l 126,07 ± 57,97 103,74 ± 38,81 107,00 ± 63,54 116,45 ± 32,90 (Glucose mg/l) Istotność różnic na poziomie: (Significance of difference at level:) p < 0,05, p < 0,01, p < 0,001, p < 0,0001. Tabela 3. Wartości współczynnika korelacji Pearsona między badanymi składnikami śliny i liczbą zębów dotkniętych erozją Table 3. Values of Pearson s coefficient between the studied salivary components and the number of erosion affected teeth Badane składniki Kwas sjalowy Białko Glukoza (Studied components) (Sialic acid) (Protein) (Glucose) całkowity TSA związany GSA wolny FSA (total TSA) (bound GSA) (free FSA) Grupa I E 1 r = 0,120 r = 0,044 r = 0,274 r = 0,102 r = 0,098 (I E 1 group) p = 0,336 p = 0,726 p = 0,026 p = 0,416 p = 0,435 Grupa II E 1 r = 0,082 r = 0,0471 r = 0,216 r = 0,053 r = 0,038 (II E 1 group) p = 0,461 p = 0,674 p = 0,050 p = 0,639 p = 0,737
Stężenie kwasu sjalowego w ślinie osób z erozją zębów 275 % 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 82,7 96,2 erozji zębów (wynosił odpowiednio 2,3% i 2,2%), nieco mniejszy u chorych bez erozji (2,0%), a naj mniejszy u zdrowych ze zmianami erozyjnymi (1,6%) (ryc. 3). Omówienie 160,1 75,1 I E-1 I E-0 II E-1 II E-0 grupy groups Ryc. 1. Stosunek procentowy kwasu sjalowego wol nego do związanego glikozydowo Fig. 1. Percentage proportion of free to bound sialic acid % 35 30 25 20 15 10 5 0 22,7 30,7 23,3 13,7 I E-1 I E-0 II E-1 II E-0 grupy groups Ryc. 2. Stosunek procentowy wolnego kwasu sjalowego do glukozy Fig. 2. Percentage proportion of free sialic acid to glucose Wszystkie osoby objęto badaniem ankietowym dotyczącym częstości spożywania kwaśnego poży wienia i napojów w celu oszacowania ekspozycji na dietetyczne czynniki erozyjne. Nie wykazano istotnych różnic między osobami z chorobą reflu ksową przełyku i zdrowymi. Szczegółowa analiza nawyków żywieniowych będzie przedstawiona w odrębnej publikacji. W prezentowanej pracy przyjęto, że główną przyczyną częstszego wystę powania zmian erozyjnych u osób z chorobą reflu ksową przełyku jest czynnik endogenny kwas żo łądkowy zawarty w refluksacie (66/100, tj. 66,0% vs. 16/62, tj. 25,8%). Chociaż intensywność erozji % 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2,3 2,0 zębów wyrażona jako średnia liczba i odsetek zę bów ze zmianami były zbliżone do osób z chorobą refluksową przełyku i zdrowych, to zaawansowa nie zmian było większe u osób chorych. Przedsta wioną w pracy analizę danych podjęto w celu uzy skania odpowiedzi na pytanie, czy i w jakiej mie rze rozwój erozji zębów może być spowodowany zmianami w stężeniu wybranych składników śliny lub/i chorobą refluksową przełyku. Kwasy sjalowe należą do związków organicz nych z grupy cukrów i są N i O pochodnymi kwa su neuraminowego. W tkankach zwierzęcych wchodzą w skład glikoprotein, mucyn i gangliozy dów jako cukry końcowe oligosacharydów połą czonych z białkami lub lipidami. W organizmie ludzkim dominuje kwas N acetyloneuraminowy (NANA), którego oznaczanie ma pewne znaczenie diagnostyczne w niektórych chorobach (np. nowo tworach, chorobach sercowo naczyniowych, reu matycznym zapaleniu stawów i reakcjach zapal nych). Oznaczanie stężenia kwasu sjalowego jest jednym z biomarkerów zawału mięśnia sercowego i cukrzycy, jest także indykatorem skuteczności le czenia przerzutów nowotworów okrężnicy i odby tu [19]. Stosunkowo niedawno odkryto, że kwas sjalowy (N acetyloneuraminowy) powoduje usu wanie reaktywnego tlenu w organizmie [20], a za tem oznaczenie jego stężenia może być markerem stresu oksydacyjnego [21]. Zarówno we krwi, jak i w ślinie kwas sjalowy występuje w formie wolnej i związanej glikozydo wo. Chociaż przy fizjologicznym ph kwas sjalo wy jest stosunkowo silnym i całkowicie zjonizo wanym kwasem, to nie wykazano bezpośredniej zależności jego stężenia od intensywności próch nicy [22, 23]. Udowodniono natomiast wiele jego pośrednich oddziaływań jako składnika mucyn. Zaobserwowano, że uwolnienie kwasu sjalowego z mucyn po dodaniu do śliny neuraminidazy elimi 1,6 2,2 I E-1 I E-0 II E-1 II E-0 grupy groups Ryc. 3. Stosunek procentowy związanego kwasu sjalowego do białka Fig. 3. Percentage proportion of bound sialic acid to protein
276 U. KACZMAREK, E SOŁTAN, M. KOWALCZYK ZAJąC nowało zdolność śliny do agregacji bakterii [24]. Stwierdzono również, że kwas sjalowy wpływa na lepkość śliny [25], która jest pozytywnie skorelo wana z jego stężeniem [11]. W badaniach własnych określano trzy formy kwasu sjalowego w ślinie (całkowity, związany i wolny), przyjmując stężenie związanego gliko zydowo kwasu sjalowego za wskaźnik wydziela nia mucyn. Zarówno u osób z erozją, jak i bez ero zji w grupie z chorobą refluksową przełyku wyka zano istotnie wyższe stężenia kwasu sjalowego związanego (GSA) i całkowitego (TSA) w porów naniu z odpowiednimi grupami osób zdrowych. U chorych bez zmian erozyjnych w odniesieniu do osób zdrowych bez zmian również stwierdzono istotnie większe stężenia kwasu sjalowego wolne go, związanego i całkowitego. Zaobserwowane zatem zwiększenie ilości kwasu sjalowego należa łoby wiązać z obecnością choroby. Dane te nie są zgodne z wynikami Bouchoucha et al. [18], którzy wykazali istotnie mniejsze stężenia wszystkich trzech form kwasu sjalowego w ślinie u osób z re fluksem i patologiczną ekspozycją przełyku na kwas w porównaniu z osobami zdrowymi. Przyto czeni autorzy przeprowadzili oznaczenie kwasu sjalowego inną metodą i w nieco odmiennym ma teriale badawczym w ślinie całkowitej homoge nizowanej, a nie w ślinie odwirowanej, jak w ba daniu własnym, co mogło wpłynąć na porówny walność uzyskanych wyników. Dane własne natomiast są zgodne z wynikami klinicznego eks perymentu opartego na mechanicznej i chemicznej stymulacji przełyku i ocenie zawartość mucyn w ślinie [14]. W badaniu tym wykazano wielokrot ne zwiększenie wydzielania mucyn po stymulacji (odpowiednio 9 i 12 krotne) w porównaniu z po ziomem wyjściowym. Zakwaszenie przełyku re fluksatem powoduje zwiększenie wydzielania śli ny i zmiany w stężeniu jej składników w wyniku odruchu przełykowo ślinowego (esophageal sali vary reflex) spowodowanego stymulacją chemore ceptorów w przełyku [26]. Można zatem sugero wać, że u pacjentów z potwierdzonym kwaśnym refluksem przełyku (grupy IE 1, IE 0) w wyniku tego odruchu następuje istotne zwiększenie wy dzielania w ślinie mucyn mierzone w badaniu wła snym jako stężenie związanego glikozydowo kwa su sjalowego. Brak ekspozycji przełyku na kwaśną treść żołądka (grupy IIE 1, IIE 0) nie powoduje natomiast wyzwalania odruchu przełykowo ślino wego, co objawia się mniejszą zawartością zwią zanego glikozydowo kwasu sjalowego. Sugestię tę potwierdzają, w pewnej mierze, stwierdzone war tości stosunku procentowego kwasu sjalowego wolnego do związanego mniejsze u osób cho rych z erozją i bez erozji niż zdrowych z erozją. Chociaż zaobserwowano istotnie większe średnie stężenia wolnego kwasu sjalowego tylko u zdro wych z erozją w odniesieniu do osób bez zmian erozyjnych i brak takich różnic między grupami chorych, to wykazano zarówno u osób chorych, jak i zdrowych z erozją istotną, pozytywną korela cję tej formy kwasu sjalowego z liczbą zębów ob jętych zmianami erozyjnymi. Obserwacja ta może wskazywać na pewien wpływ zawartości wolnego kwasu sjalowego w ślinie na rozwój erozji zębów. Rozpatrując wartości pozostałych zbadanych parametrów śliny dotyczących erozji pochodzenia endogennego i egzogennego, nie zauważono istot nych różnic. Wyjątkiem było stężenie białka, które było istotnie większe w grupach chorych z erozją i bez erozji w odniesieniu do odpowied nich grup zdrowych oraz większe u osób zdro wych z erozją niż bez zmian erozyjnych. Stosunek procentowy wolnego kwasu sjalowego do glukozy był zbliżony w grupach osób z erozją, niezależnie od obecności choroby refluksowej przełyku, a naj większy u chorych bez erozji i najmniejszy u zdro wych bez zmian erozyjnych. Udział procentowy związanego kwasu sjalowego do białka był nato miast zbliżony w grupach chorych z erozją i zdro wych bez erozji, nieco mniejszy u chorych bez erozji i najmniejszy u zdrowych z erozją zębów. Powyższych obserwacji nie można odnieść do wy ników innych autorów, gdyż w dostępnym piś miennictwie nie znaleziono prac na ten temat. Na podstawie wyżej omówionych badań można wyciągnąć wnioski: 1) u osób z erozją pochodzenia egzogennego w porównaniu z osobami z erozją po chodzenia endogennego występuje większe stężenie wolnego kwasu sjalowego w ślinie, 2) niezależnie od czynników przyczynowych erozji zwiększenie stężenia wolnego kwasu sjalowego w ślinie jest po zytywnie skorelowane z nasileniem rozwoju zmian. Piśmiennictwo [1] IMFELD T.: Dental erosion. Definition, classification and links. Eur. J. Oral Sci. 1996, 104, 151 155. [2] SCHEUTZEL P.: Etiology of dental erosion intrinsic factors. Eur. J. Oral Sci. 1996, 104, 178 190. [3] ZERO D.T.: Etiology of dental erosion extrinsic factors. Eur. J. Oral Sci. 1996, 104, 162 177. [4] LUSSI A., JAEGGI T.: Extrinsic Causes of erosion. Occupation and sport. Monogr. Oral Sci. 2006, 20, 106 111. [5] MANDEL I.D.: The functions of saliva. J. Dent. Res. 1987, 66, 623 627. [6] HARA A.T., ZERO D.T.: Behavioral factors. Monogr. Oral Sci. 2006, 20, 88 99. [7] MOSS S.J.: Dental erosion. Int. Dent J. 1998, 48, 529 539.
Stężenie kwasu sjalowego w ślinie osób z erozją zębów 277 [8] AMERONGEN A.V., BOLSCHER J.G., VEERMAN E.C.: Salivary mucins: protective functions in relation to their diver sity. Glycobiology 1995, 5, 733 740. [9] NIELSEN P.A., MANDEL U., THERKILDSEN M.H., CLAUSEN H.: Differential expression of human high molecular weight salivary mucin (MG1) and low molecular weight salivary mucin (MG2). J. Dent. Res. 1996, 75, 1820 1826. [10] ZALEWSKA A., ZWIERZ K., ŻÓŁKOWSKI K., GINDZIEŃSKI A.: Structure and biosynthesis of human salivary mucins. Acta Biochim. Polon. 2000, 47, 1067 1079. [11] GOTTSCHALK A., THOMAS M.A.: Studies on mucoproteins. V. The significance of N acetylneuraminic acid for the viscosity of ovine submaxillary gland mucoprotein. Biochim. Biophys. Acta. 1961, 46, 91 98. [12] SAROSIEK J., MCCALLUM R.W.: Do salivary organic components play a protective role in health and disease of the esophageal mucosa? Digestion 1995, 56, Suppl. 1, 32 37. [13] LI I., YU Z., PIASCIK R., HETZEL D.O., ROURK R.M., NAMIOT Z., SAROSIEK J., MCCALLUM R.W.: Effect of esopha geal intraluminal mechanical and chemical stressors on salivary epidermal growth factor in humans Am. J. Ga stroenterol. 1993, 88, 1749 1755. [14] SAROSIEK J., ROURK R.M., PIASCIK R., NAMIOT Z., HETZEL D.P., MCCALLUM R.W.: The effect of esophageal mecha nical and chemical stimuli on salivary mucin secretion in healthy individuals. Am. J. Med. Sci. 1994, 308, 23 31. [15] LUSSI A.: Dental erosion. Clinical diagnosis and case history taking. Eur. J. Oral Sci. 1996, 104, 191 198. [16] JOURDIAN G.W., DEAN L., ROSEMAN S.: The sialic acids. XI. A periodate resorcinol method for the quantitative estimation of free sialic acids and their glycosides. J. Biol. Chem. 1971, 246, 430 435. [17] KOKOT F.: Metody badań laboratoryjnych stosowanych w klinice. PZWL, Warszawa 1963, 130. [18] BOUCHOUCHA M., CALLAIS F., RENARD P., EKINDJIAN O.G., CUGNENC P.H., BARBIER J.P.: Relationship between acid neutralization capacity of saliva and gastro oesophageal reflux. Arch. Physiol. Biochem. 1997, 105, 19 26. [19] PAINBENI T., GAMELIN E., CAILLEUX A., LE BOUIL A., BOISDRON CELLE M., DAVER A., LARRA F., ALLAIN P.: Plasma sialic acid as a marker of the effect of the treatment on metastatic colorectal cancer. Eur. J. Cancer 1997, 33, 2216 2220. [20] IIJIMA R., TAKAHASHI H., NAMME R., IKEGAMI S., YAMAZAKI M.: Novel biological function of sialic acid (N ace tylneuraminic acid) as a hydrogen peroxide scavenger. FEBS Lett. 2004, 561, 163 166. [21] CAVAS L., ARPINAR P., YURDAKOC K.: Possible interactions between antioxidant enzymes and free sialic acids in saliva: a preliminary study on elite judoists. Int. J. Sports Med. 2005, 26, 832 835. [22] JAQUES L.W., BROWN E.B., BARRETT J.M., BREY W.S. JR., WELTNER W. JR.: Sialic acid. A calcium binding carbo hydrate. J. Biol. Chem. 1977, 252, 4533 4538. [23] WILLIAMS J.E.: Relationship of sialic acid to dental caries. J. Dent. Res. 1967, 46, 514 521. [24] MCBRIDE B.C., GISSLOW M.T.: Role of sialic acid in saliva induced aggregation of Streptococcus sanguis. Infect. Immun. 1977, 18, 35 40. [25] TRAM T.H., BRAND MILLER J.C., MCNEIL Y., MCVEAGH P.: Sialic acid content of infant saliva: comparison of breast fed with formula fed infants. Arch. Dis. Child. 1997, 77, 315 318. [26] NAMIOT Z., SAROSIEK J., MARCINKIEWICZ M., EDMUNDS M.C., MCCALLUM R.W.: Declined human esophageal mu cin secretion in patients with severe reflux esophagitis. Dig. Dis. Sci. 1994, 39, 2523 2529. Adres do korespondencji: Urszula Kaczmarek Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska 26 50 425 Wrocław tel./faks: +48 71 784 03 62 e mail: ukaczm@stom.am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 15.09.2008 r. Po recenzji: 6.10.2008 r. Zaakceptowano do druku: 8.10.2008 r. Received: 15.09.2008 Revised: 6.10.2008 Accepted: 8.10.2008