PRACE ORYGINALNE. Stan uzębienia i przyzębia u pacjentów z chorobą refluksową przełyku*

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2008, 45, 2, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association URSZULA KACZMAREK, ELŻBIETA SOŁTAN, MAŁGORZATA KOWALCZYK ZAJĄC Stan uzębienia i przyzębia u pacjentów z chorobą refluksową przełyku* Dental and Periodontal Condition in Patients with Gastroesophageal Reflux Disease Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. Erozję zębów uznaje się za pozaprzełykowy objaw choroby refluksowej (GERD gastroesopha geal reflux disease), w nielicznych pracach badano także związek choroby z innymi zmianami zębów i przyzębia. Cel pracy. Ocena częstości występowania i intensywności zmian patologicznych zębów i przyzębia u chorych na chorobę refluksową. Materiał i metody. Zbadano 162 osoby dorosłe. Badanych podzielono na dwie grupy: 100 pacjentów z chorobą refluksową zdiagnozowaną za pomocą 24 godz. ph metrii i 62 zdrowych ochotników. Przeprowadzono badanie kliniczne stanu uzębienia i przyzębia. Oceniano następujące parametry: próchnicę zębów (wskaźnik PUW/Z i je go składowe), obecność i liczbę zębów z erozją, abrazją i abfrakcją, higienę jamy ustnej (wskaźniki OHI S i API) i stan przyzębia (wskaźniki msbi i CPI). Wyniki. W porównaniu z grupą kontrolną w grupie z chorobą refluksową stwierdzono istotnie większe wartości PUW/Z (15,58 ± 7,35 vs. 12,07 ± 6,70) oraz OHI S (2,25 ± 7,47 vs. 0,69 ± 0,55), API (30,36 ± 29,51% vs. 12,05 ± 18,54%) i msbi (11,18 ± 14,27% vs. 2,93 ± 6,20%). Zgodnie z kryteriami wskaźnika CPI, kliniczne zdrowe przyzębie stwierdzono u 24,0% pacjentów z GERD i u 74,2% osób z grupy kontrolnej. Odsetek osób z erozją zę bów był istotnie większy u osób zdrowych niż u chorych (68,0 vs. 25,8%), a także liczba zębów ze zmianami (4,17 ± 1,85 vs. 1,51 ± 2,99). Występowanie abrazji było także istotnie większe u pacjentów z GERD w porówna niu z grupą kontrolną; frekwencja 23,0 vs. 8,1%, liczba zębów ze zmianami 1,02 ± 0,13 vs. 0,22 ± 0,03. W obu grupach natomiast była podobna częstość zmian abfrakcyjnych. Wnioski. Dominującą zmianą występująca w jamie ustnej pacjentów z chorobą refluksową jest erozja zębów. Oce na zębów zatem dotycząca zmian erozyjnych u osób z refluksem przełykowym powinna być rutynowym postępo waniem stomatologicznym. Stwierdzona większa intensywność próchnicy i zmian chorobowych przyzębia u cho rych jest prawdopodobnie związana z gorszym stanem higieny jamy ustnej, a nie z przebiegiem choroby reflukso wej (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 2, ). Słowa kluczowe: choroba refluksowa, próchnica, erozja, abrazja, abfrakcja, stan przyzębia. Abstract Background. Dental erosion has been considered as extraesophageal manifestation of gastroesophageal reflux disease (GERD) but few papers have studied the relationship between the disease and other dental or periodontal lesions. Objectives. Evaluation of the prevalence and severity of dental and periodontal condition in patients with gastro esophageal reflux disease. Material and Methods. A total of 162 adult subjects were examined. Two studied groups were established: 100 patients with gastroesophageal reflux disease diagnosed by 24 hour ph metry and 62 healthy volunteers. Cli nical dental and periodontal examination was performed. Parameters evaluated were: dental caries (by DMFT and its components), presence and number of teeth affected by erosion, abrasion and abfraction lesions, oral hygiene (by OHI S and API) and periodontal condition (by msbi and CPI). Results. Compared to the control group, DMFT value was significantly higher in gastroesophageal reflux disease group (15.58 ± 7.35 vs ± 6.70) as well as values of OHI S (2.25 ± 7.47 vs ± 0.55), API (30.36 ± 29.51% * Praca wykonana w ramach grantu KBN nr 2PO5E

2 150 U. KACZMAREK, E. SOŁTAN, M. KOWALCZYK ZAJĄC vs ± 18.54%) and msbi (11.18 ± 14.27% vs ± 6.20%). According to CPI criteria, clinically healthy periodontal tissues in 24.0% GERD patients and 74.2% controls was found. The percentage of subjects with den tal erosion was significantly higher in the GERD group than in the controls (68.0% vs. 25.8%) as well as the num ber of affected teeth (4.17 ± 1.85 vs ± 2.99). Prevalence of dental abrasion was also significantly higher in GERD patients compared to the control group; frequency 23.0 vs. 8.1% and 1.02 ± 0.13 vs ± 0.03 affected teeth. Prevalence of abfraction lesions was similar in both groups. Conclusions. Dental erosion is predominant oral lesion in patients with gastroesophageal reflux disease. Therefore, teeth evaluation is aspect of erosion lesions in patients with gastroesophageal reflux should be the routine dental procedure. Higher severity of dental caries and periodontal lesions in patients with gastroesophageal reflux disease is probably connected with worse level of oral hygiene rather than with course of the disease (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 2, ). Key words: gastroesophageal reflux disease, dental caries, erosion, abrasion, abfraction periodontal condition. Refluks żołądkowo przełykowy (GER ga stroesophageal reflux) jest najczęściej występują cym zaburzeniem układu pokarmowego. Szacuje się, że występuje u 7% osób dorosłych raz dzien nie, a u 36% przynajmniej raz w miesiącu [1]. Czasami jest asymptomatyczny i wówczas pierw szym objawem może być erozja zębów [2], ale na ogól powoduje różne dolegliwości i wtedy rozpo znaje się chorobę refluksową (GERD gastro esophageal reflux disease). Może ona powodować powstanie powikłań przełykowych nadżerkowe zapalenie przełyku, owrzodzenie przełyku, prze wężenie części nadwpustowej, przełyk Barreta, i pozaprzełykowych astma, przewlekły kaszel, przewlekłe zapalenie oskrzeli, aspiracyjne zapale nie płuc, zwłóknienie płuc, zapalenie krtani, owrzodzenie i ziarniniaki strun głosowych, zwęże nie krtani i tchawicy, rak krtani, zapalenie gardła, otalgia, przewlekłe zapalenie zatok, dysfonia, za burzony smak, halitoza i erozje zębów [3, 4]. Towarzyszące chorobie refluksowej objawy w jamie ustnej, oprócz zmian erozyjnych zębów i halitozy, mogą obejmować odczucie pieczenia, zmiany rumieniowe na podniebieniu miękkim i twardym oraz języczku, nadwrażliwość zębów i suchość jamy ustnej [5]. Niewiele jest jednak da nych o intensywności choroby próchnicowej, hi gienie jamy ustnej i stanie przyzębia u chorych na chorobę refluksową [6, 7]. Celem pracy jest ocena stanu uzębienia, higie ny jamy ustnej i przyzębia u chorych na chorobę refluksową przełyku. Materiał i metody Zbadano 162 osoby w wieku lat, w tym 100 osób z chorobą refluksową przełyku (GERD), zdiagnozowaną na podstawie objawów i 24 godz. pehametrii środprzełykowej. Badanych podzielono na dwie grupy: chorych grupa I (56 kobiet i 55 mężczyzn, średnia wieku 48,0 lat) oraz zdro wych grupa II kontrolna (49 kobiet i 13 męż czyzn, średnia wieku 38,8 roku). Badanie ph me tryczne wykonano w Pracowni Motoryki Przewodu Pokarmowego i ph metrii przy Klinice Gastroente rologii i Hepatologii Akademii Medycznej we Wro cławiu. Chorobę refluksową rozpoznawano przy wartościach powyżej 3,4% całkowitego czasu ph < 4 (będącej granicą normy dla Pracowni Motoryki) i powyżej wartości 14,75 wskaźnika DeMeestera oraz przy występowaniu ponad 20 refluksów na do bę i epizodów refluksu trwających powyżej 5 min. U wszystkich badanych przeprowadzono kli niczne badanie stomatologiczne, oceniając stan uzębienia dotyczący próchnicy zgodnie z kryteria mi ŚOZ (frekwencja, PUW/Z), erozji według kry teriów wskaźnika Lussiego [8], abrazji i abfrakcji [9]. Higienę jamy ustnej określano za pomocą wskaźnika OHI S (według Greene a i Vermillio na) i wskaźnika API (według Langego et al), a stan przyzębia według zmodyfikowanego wskaźnika krwawienia z kieszonki dziąsłowej (msbi według Mühlemanna i Sona) i wskaźnika periodontalnego CPI (community periodontal index) [10]. Uzyskane dane poddano analizie statystycznej za pomocą testów t Studenta, U Manna Whitneya, Levene a i χ 2 oraz obliczono wskaźnik korelacji Pearsona, przyjmując za istotny poziom p < 0,05. Wyniki Choroba próchnicowa występowała u niemal wszystkich badanych (grupa I 100%, grupa II 95,2%), ale jej intensywność była istotnie większa (p < 0,01) u osób chorych (15,58 ± 7,35) w porów naniu ze zdrowymi (12,07 ± 6,70). Rozpatrując skła dowe wskaźnika PUW/Z, stwierdzono istotnie większą średnią liczbę zębów z niewypełnionymi ubytkami próchnicowymi i liczbę zębów usuniętych u pacjentów z chorobą refluksową niż u osób zdro wych (odpowiednio 0,77 ± 0,32 vs. 0,29 ± 0,71, p < 0,01 i 7,56 ± 6,80 vs. 4,32 ± 5,46, p < 0,001). Średnia liczba zębów wypełnionych wykazała nato miast tylko nieznaczne różnice między grupami ba danych (7,25 ± 5,67 vs. 7,46 ± 4,69, p > 0,05) (tab. 1).

3 Stan uzębienia i przyzębia u pacjentów z chorobą refluksową przełyku 151 Częstość występowania erozji zębów była istotnie większa u chorych na chorobę refluksową w porównaniu z grupą kontrolną (68,0% vs. 25,8%, p < 0,001). W grupie I w odniesieniu do grupy II była większa również średnia liczba zę bów ze zmianami erozyjnymi (4,17 ± 1,85 vs. 1,51 ± ± 2,99, p < 0,0001). Utrata twardych tkanek zęba kategoryzowana jako abrazja występowała u 23,0% pacjentów z GERD i u 8,1% osób z gru py kontrolnej (p < 0,01). Średnia liczba zębów ob jętych zmianami abrazyjnymi była istotnie więk sza w grupie I w porównaniu z grupą II (1,02 ± ± 0,13 vs. 0,22 ± 0,03, p < 0,001). Podobna fre kwencja (10,0 vs. 9,7%) i intensywność (0,25 ± ± 0,05 vs. 0,27 ± 0,04) zmian abfrakcyjnych wy stępowała w obu grupach badanych (tab. 2). Istotnie większe (p < 0,0001) wartości wskaźni ka OHI S i jego składowych stwierdzono w grupie I w porównaniu z grupą II. Wartości wskaźnika API były również istotnie większe u osób chorych w od niesieniu do zdrowych (30,36 ± 29,51% vs. 12,05 ± ± 18,54%, p < 0,0001) (tab. 3). Analiza korelacji wykazała ponadto w obu grupach badanych istotną pozytywną współzmienność między wartościami wskaźnika API i wskaźnika msbi (grupa I: r = 0,5152, p = 0,003, grupa II: r = 0,7954, p = 0,0001). Stwierdzono istotnie większe średnie wartości zmodyfikowanego wskaźnika krwawienia z kie szonki dziąsłowej (msbi) w grupie I porównaniu z grupą II (11,18 ± 14,27% vs. 2,93 ± 6,20%, p < 0,0001) (tab. 3). Oceniając natomiast stan przyzębia za pomocą wskaźnika CPI, zaobserwo Tabela 1. Częstość i intensywność próchnicy Table 1. Caries frequency and severity Grupa I Grupa II Istotność różnic na poziomie (Group I) (Group II) (Significant difference at level) Liczba zębów 24,11 ± 6,77 27,51 ± 5,41 p < 0,0001 (Number of teeth) Frekwencja próchnicy 100/100 (100,0%) 59/62 (95,2%) p > 0,05 (Caries frequency) PUW/Z (DMFT) 15,58 ± 7,35 12,07 ± 6,70 p < 0,01 P (DT) 0,77 ± 0,1,32 0,29 ± 0,71 p < 0,01 U (MT) 7,56 ± 6,8 4,32 ± 5,46 p < 0,001 W (FT) 7,25 ± 5,67 7,46 ± 4,69 p > 0,05 Tabela 2. Występowanie ubytków twardych tkanek zębów niepróchnicowego pochodzenia Table 2. Prevalence of noncarious hard dental tissue loss Grupa I Grupa II Istotność różnic na poziomie (Group I) (Group II) (Significant difference at level) Erozja (Erosion) Frekwencja 68/100 (68,0%) 16/62 (25,8%) p < 0,05 (Frequency) Średnia liczba zębów 4,17 ± 1,85 1,51 ± 2,99 p < 0,0001 (Mean teeth number) Abrazja (Abrasion) Frekwencja 23/100 (23,0%) 5/62 (8,1%) p < 0,01 (Frequency) Średnia liczba zębów 1,02 ± 0,13 0,22 ± 0,03 p < 0,001 (Mean teeth number) Abfrakcja (Abfraction) Frekwencja 10/100 (10,0%) 6/62 (9,7%) p > 0,05 (Frequency) Średnia liczba zębów 0,25 ± 0,05 0,27 ± 0,04 p > 0,05 (Mean teeth number)

4 152 U. KACZMAREK, E. SOŁTAN, M. KOWALCZYK ZAJĄC wano w grupie I istotnie mniejszy odsetek osób ze zdrowym przyzębiem (24,0 vs. 74,2%, p < 0,0001) i istotnie większy z kamieniem nazębnym (42,0 vs. 12,9%). Wynikające z oceny stanu przyzębia po trzeby lecznicze były większe u osób chorych; u 16,0% dotyczyły instruktażu i poprawy higieny jamy ustnej (kategoria I), u 55,0% profesjonalne go oczyszczenia zębów i poprawy higieny (kate goria II) i u 4,0% kompleksowego leczenia przy zębia (kategoria III). Wartości te w grupie osób zdrowych wynosiły odpowiednio: 9,7, 12,9 i 3,2%. Klinicznie zdrowe przyzębie stwierdzono 3 krotnie częściej w grupie II w porównaniu z gru pą I (74,2 vs. 24,0%) (tab. 4). Istotne różnice między grupami dotyczyły również średniej liczby sekstantów ze zdrowym przyzębiem (około 9 krotnie mniejsza w grupie I niż w grupie II), z krwawieniem (około 5 krotnie większa w grupie I niż w grupie II), kamieniem nazębnym (około 3 krotnie większa w grupie I niż w grupie II) i wyłączonych z badania (około 2 krotnie większa w grupie I niż w II) (tab. 5). Omówienie Niewiele jest danych, z wyjątkiem zmian ero zyjnych, dotyczących stanu uzębienia, higieny ja Tabela 3. Wartości wskaźników OHI S, API i msbi Table 3. Mean values of OHI S, API and msbi indices Wskaźniki higieny jamy ustnej Grupa I Grupa II Istotność różnic na poziomie (Oral hygiene indices) (Group I) (Group II) (Significant difference at level) OHI 2,25 ± 7,47 0,69 ± 0,55 p < 0,0001 DI OHI 0,84 ± 0,37 0,54 ± 0,34 p < 0,0001 CI OHI 1,41 ± 7,43 0,15 ± 0,33 p < 0,0001 API (%) 30,36 ± 29,51 12,05 ± 18,54 p < 0,0001 msbi (%) 11,18 ± 14,27 2,93 ± 6,20 p < 0,0001 Tabela 4. Odsetek osób ze zdrowym przyzębiem, krwawieniem, kamieniem, płytkimi i głębokimi kieszonkami dziąsłowymi oraz kategoriami potrzeb leczniczych wg wskaźnika CPI Table 4. Percentage of subjects with healthy periodontal tissues, bleeding, calculus, shallow and deep gingival pockets, and treatment recommendation according to CPI Grupa I Grupa II Istotność różnic na poziomie (Group I) (Group II) (Significant difference at level) Odsetek osób z najwyższym kodem (Percentage of subjects with the highest code) 0 zdrowe przyzębie 24,0 74,2 p < 0,0001 (0 healthy) 1 krwawienie 16,0 9,7 brak istotności (n.s.) (1 bleeding) 2 kamień nazębny 42,0 12,9 p < 0,001 (2 calculus) 3 kieszonka 4 5 mm) 13,0 0 brak istotności (n.s.) (3 pocket 4 5 mm) 4 kieszonka 6 mm lub powyżej (4 pocket 6 mm or more) 4,0 3,2 brak istotności (n.s.) Odsetek osób z poszczególnymi kategoriami potrzeb leczniczych (Percentage of subjects with particular treatment recommendations) Kategoria 0 24,0 74,2 p < 0,0001 (Category 0) Kategoria I 16,0 9,7 brak istotności (n.s.) (Category I) Kategoria II 55,0 12,9 p < 0,0001 (Category II) Kategoria III 4,0 3,2 brak istotności (n.s.) (Category III)

5 Stan uzębienia i przyzębia u pacjentów z chorobą refluksową przełyku 153 Tabela 5. Średnia liczba sekstantów z poszczególnymi kodami wskaźnika CPI Table 5. Mean number of sextants with particular CPI codes Kody wskaźnika CPI Grupa I Grupa II Istotność różnic na poziomie (CPI codes) (Group I) (Group II) (Significant difference at level) 0 zdrowe przyzębie (0 healthy) 0,54 4,95 p < 0, krwawienie (1 bleeding) 1,24 0,24 p < 0, kamień nazębny (2 calculus) 0,78 0,23 p < 0, kieszonka 4 5 mm) (3 pocket 4 5 mm) 0,22 0 brak istotności (n.s.) 4 kieszonka 6 mm lub powyżej 0,05 0,05 brak istotności (n.s.) (4 pocket 6 mm or more) X wyłączony z badania sekstans 1,17 0,53 p < 0,0000 (X excluded sextant) my ustnej i przyzębia u chorych na chorobę reflu ksową przełyku. Muñoz et al. [7], badając 181 cho rych z objawami kwaśnego refluksu występujący mi od ponad 6 miesięcy, u których choroba reflu ksowa została potwierdzona 24 godz. badaniem ph metrycznym, nie stwierdzili istotnie większej niż w grupie kontrolnej liczby zębów dotkniętych procesem próchnicowym i istotnych różnic w war tościach wskaźnika płytki. W badaniu własnym zaś wykazano statystycznie istotnie większą liczbę zę bów objętych procesem próchnicowych w grupie chorych w odniesieniu do grupy kontrolnej. Obser wacja ta może wynikać z gorszej higieny jamy ust nej, gdyż istotnie większe (p < 0,0001) wartości wskaźników higieny jamy ustnej (OHI S i API) stwierdzono u pacjentów z GERD. Podobnie jak w badaniu własnym, Kantunarić et al. [6] stwier dzili istotnie mniejsze (p < 0,01) wartości OHI u osób z refluksem przełykowym niż u zdrowych (0,3 ± 0,126 vs. 0,51 ± 0,25). Zaobserwowali po nadto większe wartości wskaźnika kamienia u zdrowych niż chorych, a w badaniu własnym wy kazano u pacjentów z GERD istotnie większe war tości wskaźnika kamienia wskazujące na długo trwałe niedostateczne usuwanie płytki nazębnej. Badania nad związkiem stanu przyzębia z cho robą refluksową są nieliczne i niejednoznaczne. Muñoz et al. [7] nie wykazali istotnych różnic w wartościach wskaźnika krwawienia dziąseł mię dzy osobami chorymi i zdrowymi. Kantunarić et al. [6] natomiast zaobserwowali bardziej zaawan sowane zmiany w przyzębiu u osób z refluksem przełykowym i sugerowali związek refluksu z roz wojem zmian patologicznych dziąseł. Dane wła sne mogą, w pewnej mierze, potwierdzać to spo strzeżenie, gdyż przeciętnie u pacjentów z GERD stwierdzono łagodne zapalenie dziąseł (wartości wskaźnika msbi w przedziale 10 20%), a u osób z grupy kontrolnej klinicznie zdrowe przyzębie (wartości wskaźnika msbi poniżej 10%). Ocena stanu przyzębia za pomocą wskaźnika CPI wyka zała również istotnie mniejszy odsetek chorych ze zdrowym przyzębiem, a większy z kamieniem na zębnym i płytkimi kieszonkami dziąsłowymi. Częstsze występowanie u osób chorych zmian pa tologicznych przyzębia należałoby wiązać z gor szą higieną jamy ustnej, gdyż wykazano istotną pozytywną korelację wartości wskaźników API i msbi. Erozję zębów uznaje się za pozaprzełykowy objaw choroby refluksowej. Definiuje się ją jako nieodwracalną, niebakteryjną, przewlekłą utratę twardych tkanek zęba, które są usuwane po wierzchniowo w wyniku działania kwasów pocho dzenia endogennego (kwaśny refluks, wymioty) lub egzogennego (głównie dietetycznego) na dro dze rozpuszczania i/lub chelacji [9]. Ubytek tka nek waha się od minimalnej do całkowitej utraty szkliwa z odsłonięciem zębiny i następowej jej eli minacji. Z piśmiennictwa wynika zróżnicowana częstość występowania zmian erozyjnych u cho rych na chorobę refluksową (w %): Silva et al. [11] 3,2; Järvinen et al. [12] 20,0; Moazzez et al. [13] 23,8; Meurman et al. [14] 24,0; Schroeder et al. [15] 40,0; Muñoz et al. [7] i Benages et al. [16] 47,5. Dane własne wskazują na większą, bo 68,0% częstość występowania zmian erozyjnych u osób ze zdiagnozowaną chorobą refluksową. Pace et al. [17] na podstawie przeglądu 17 pozycji piśmien nictwa stwierdzili również szeroki zakres często ści występowania erozji zębów u osób dorosłych z chorobą refluksową wynoszący 21 83%, z me dianą 32,5%. Wykazali także silny związek mię dzy chorobą refluksową a występowaniem erozji zębów. Zaobserwowali ponadto, że zaawansowa

6 154 U. KACZMAREK, E. SOŁTAN, M. KOWALCZYK ZAJĄC nie zmian erozyjnych jest związane z nasileniem objawów choroby oraz z ciężkością refluksu w proksymalnej części przełyku prowadzącą do ekspozycji jamy ustnej na kwasowe ph. Ocena zę bów dotycząca zmian erozyjnych u osób z reflu ksem powinna być zatem rutynowym postępowa niem stomatologicznym. Starcie twardych tkanek zęba, powstające w wyniku powtarzającego się kontaktu zębów z obcymi substancjami, jest definiowane jako abrazja [9]. W badaniach własnych u chorych stwierdzono istotnie większą częstość występowa nia zmian abrazyjnych i większą liczbę zębów do tkniętych tymi zmianami. Może to być związane z większą podatnością na działanie mechaniczne rozmiękczonego pod wpływem kwasu szkliwa. W warunkach klinicznych erozja i abrazja może często pojawiać się jednocześnie, ale w większo ści przypadków dominuje jedna ze zmian. Termin abfrakcja określa utratę tkanek zęba w rejonie przyszyjkowym w postaci klinowych defektów o ostrych obwodach, które tworzą się przy połączeniu szkliwno cementowym pod wpły wem rozciągającego i ściskającego oddziaływania sił żucia działających ekscentrycznie do długiej osi zęba, co prowadzi do zgięcia zęba i w następ stwie do mikrozłamań szkliwa i zębiny [9]. Dane własne nie ujawniły różnic między osobami cho rymi i zdrowymi w częstości występowania i licz bie zębów dotkniętych takimi zmianami. Podsumowując uzyskane w pracy dane, moż na stwierdzić, że dominującą zmianą występującą w jamie ustnej chorych na chorobę refluksową przełyku jest erozja zębów, a zatem jest uzasad nione uznawanie jej za pozaprzełykowy objaw choroby. Z tego powodu ocena zębów dotycząca zmian erozyjnych u osób z refluksem przełyko wym powinna być rutynowym postępowaniem stomatologicznym. Stwierdzoną większą inten sywność próchnicy i zmian chorobowych przyzę bia u chorych należałoby wiązać raczej z gorszą higieną jamy ustnej, a nie z przebiegiem choroby refluksowej. Piśmiennictwo [1] NEBEL O., FORNES M., CASTELL D.: Symptomatic gastroesophageal reflux: incidence and precipitating factors. Am. J. Dig. Dis. 1976, 21, [2] ALI D.A, BROWN R.S., M.S. RODRIGUEZ L.O., MOODY E. L., NASR M.F.: Dental erosion caused by silent gastroe sophageal reflux disease. J. Am. Dent. Assoc. 2002, 133, [3] BERNARDI R.R., PETERSON W.L., REED K.L., WEART C.W.: Gastroesophageal reflux disease: simple heartburn or serious disease. APhA [4] RICHTER J.E.: Beyond heartburn: extraesophageal manifestations of gastroesophageal reflux disease. Am. J. Ma naged Care 2001, 7, Suppl. 1, S6 S9. [5] DI FEDE O., DI LIBERTO C., OCCHIPINTI G., VIGNERI S., LO RUSSO L., FEDELE S., LO MUZIO L., CAMPISI G.: Oral manifestations in patients with gastro oesophageal reflux disease: a single center case control study. J. Oral Pa thol. Med. 2008, 37, [6] KATUNARIĆ M., JUKIĆ S., STAUDT SKALJAC G., MEHULIĆ K., KOMAR D.: Some periodontological parameters in pa tients with oesophagogastric passage insufficiency. Coll. Antropol. 1998, 22, Suppl [7] MUÑOZ J.V., HERREROS B., SANCHIZ V., AMOROS C., HERNANDEZ V., PASCUAL I., MORA F., MINGUEZ M., BAGAN J.V., BENAGES A.: Dental and periodontal lesions in patients with gastro-oesophageal reflux disease. Dig. Liver Dis. 2003, 35, [8] IMFELD T.: Dental erosion. Definition, classification and links. Eur. J. Oral Sci. 1996, 104, Part 2, [9] LUSSI A.: Dental erosion. Clinical diagnosis and case history taking. Eur. J. Oral Sci. 1996, 104, Part 2, [10] Oral health surveys. Basic methods. World Health Organization, Geneva 1977, 4th ed. [11] SILVA M.A., DAMANTE J.H., STIPP A.C., TOLENTINO M.M., CARLOTTO P.R., FLEURY R.N.: Gastroesophageal reflux disease: New oral findings. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 2001, 91, [12] JÄRVINEN V., MEURMAN J.H., HYVÄRINEN H., RYTÖMAA I., MURTOMAA H.: Dental erosion and upper gastrointesti nal disorders. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1988, 65, [13] MOAZZEZ R., BARTLETT D., ANGGIANSAH A.: Dental erosion, gastro oesophageal reflux disease and saliva: how are they related? J. Dent. 2004, 32, [14] MEURMAN J.H., TOSKALA J., NUUTINEN P., KLEMETTI E.: Oral and dental manifestations in gastroesophageal reflux disease. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1994, 78, [15] SCHROEDER P.L., FILLER S.J., RAMIREZ B., LAZARCHIK D.A., VAEZI M.F., RICHTER J.E.: Dental erosion and acid re flux disease. Ann. Intern. Med. 1995, 122, [16] BENAGES A., MUÑOZ J.V., SANCHIZ V., MORA F., MÍNGUEZ M.: Dental erosion as extraoesophageal manifestation of gastro-oesophageal reflux. Gut 2006, 55, [17] PACE F., PALLOTTA S., TONINI M., VAKIL N., BIANCHI PORRO G.: Systematic review: gastro oesophageal reflux disease and dental lesions. Aliment. Pharmacol. Ther. 2008, 27,

7 Stan uzębienia i przyzębia u pacjentów z chorobą refluksową przełyku 155 Adres do korespondencji: Urszula Kaczmarek Katedra Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej ul. Krakowska Wrocław e mail: ukaczm@stom.am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: