Objawy suchości jamy ustnej i wydzielanie śliny u chorych na chorobę refluksową przełyku*

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2008, 61, 8, Polish Dental Society Objawy suchości jamy ustnej i wydzielanie śliny u chorych na chorobę refluksową przełyku* Symptoms of xerostomia and salivary secretion in patients with gastroesophageal reflux disease Urszula Kaczmarek, Elżbieta Sołtan Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. U. Kaczmarek Summary Introduction: Protective role of saliva against the effect of gastric contents on esophagus has been the subject of numerous studies. Aim of the study: To evaluate the prevalence of oral dryness and the salivary flow rate in patients with gastroesophageal reflux disease. Material and methods: 194 subjects were examined including 100 with a newly diagnosed gastroesophageal reflux disease(group I), 32 patients who received a 3-month treatment with proton pump inhibitors (group IB), and 62 healthy ones (group II). 32 subjects were selected from group I (group IA), who were re-examined after treatment (group IB). The flow rate of mixed saliva unstimulated and stimulated by chewing paraffin wax and the occurence of mouth dryness were evaluated. The occurrence of mouth dryness was also determined. Results: In group I the secretion of unstimulated saliva was significantly lower than in group II, but that of stimulated saliva was similar. After treatment the flow rate of unstimulated and stimulated saliva did not change significantly. In patients manifesting xerostomia the secretion of unstimulated saliva was significantly lower. Conclusions: Patients with gastroesophageal reflux disease experience oral dryness, oral burning and taste disorder connected with the lower resting salivary flow rate more frequently than healthy subjects. Proton pump inhibitors do not increase salivary flow rate. Streszczenie Wprowadzenie: ochronna rola śliny wobec działania refluksu treści żołądkowej na przełyk była przedmiotem wielu badań. Cel pracy: określenie częstości występowania suchości jamy ustnej i szybkości u chorych na chorobę refluksową przełyku. Materiał i metody: zbadano 194 osoby, w tym 100 z nowo zdiagnozowaną chorobą refluksową (grupa I), 32 chorych po 3-miesięcznym leczeniu lekami z grupy inhibitorów pompy protonowej (grupa IB) i 62 ogólnie zdrowych (grupa II). Z grupy I wyłoniono 32 osoby (grupa IA), które zgłosiły się do ponownego badania po leczeniu (grupa IB). Oznaczono szybkość wydzielania niestymulowanej i stymulowanej żuciem parafiny śliny mieszanej (ml/min) oraz określono częstość występowania suchości jamy ustnej. Wyniki: w grupie I sekrecja śliny niestymulowanej była istotnie niższa niż w grupie II, ale stymulowanej była podobna. Po leczeniu wydzielanie śliny niestymulowanej i stymulowanej nie uległo istotnej zmianie. U osób z suchością jamy ustnej stwierdzono istotnie niższą sekrecję śliny niestymulowanej. Wnioski: u pacjentów z chorobą refluksową przełyku częściej niż u osób zdrowych występuje suchość jamy ustnej, pieczenie i zaburzenie smaku związane z obniżeniem spoczynkowego. Leczenie chorych inhibitorami pompy wodorowej nie wpływa na wzrost. KEYWORDS: xerostomia, salivary secretion, gastroesophageal reflux disease HASŁA INDEKSOWE: suchość jamy ustnej, wydzielanie śliny, choroba refluksowa * Praca wykonana w ramach grantu KBN 2PO5E

2 2008, 61, 8 Wydzielanie śliny u pacjentów z chorobą refluksową Wstęp Choroba refluksowa (gastroesophageal reflux disease GERD) powstaje, gdy refluks treści żołądkowej powoduje objawy chorobowe i/lub powikłania przełykowe i pozaprzełykowe w następstwie patologicznej ekspozycji przełyku na wysokie stężenie jonów wodorowych, pepsynę i enzymy proteolityczne [20]. Ochronna rola śliny wobec oddziaływania treści żołądkowej na przełyk była przedmiotem wielu badań i dyskusji w piśmiennictwie [1, 10, 11, 15, 17, 18, 21]. Wynikało z nich, że połknięta ślina stymuluje perystaltykę przełyku sprzyjając jego oczyszczaniu oraz chemicznie zobojętnia kwas. Zatem ślina działa jako ochronny biofilm w przełyku poprzez bezpośrednią neutralizację kwasu i wpływa na biologię nabłonka poprzez swoje składniki (zwłaszcza dwuwęglany, mucyny, EGF i prostagandyny). Wykazano, że infuzja przełyku kwasem powoduje wzrost wydzielania śliny a powrót przełykowego ph do wartości normalnych zależy od pojemności buforowej śliny. Ślina wydzielana jest stale w ilości około 0,5-1 litra dziennie, przy czym około 80% wydzielania stymulowane jest przyjmowaniem pokarmu. Pełni istotną rolę w utrzymaniu homeostazy jamy ustnej. Stanowi pierwszą linię niespecyficznej i specyficznej obrony antybakteryjnej kontrolując adherencję, metabolizm i wzrost drobnoustrojów. Wpływa modyfikująco na przebieg procesu próchnicowego poprzez rozcieńczanie i usuwanie dietetycznych cukrów, buforowanie i neutralizację kwasów oraz dostarczanie jonów wapnia, fosforanowych i fluorkowych potrzebnych do remineralizacji początkowych zmian próchnicowych [3, 7, 12, 16]. Istotna jest także dla odczuwania smaku, żucia pokarmów oraz ich połykania i trawienia, lubrikacji błony śluzowej jamy ustnej i prawidłowej artykulacji [6, 8, 29]. Cel pracy Celem pracy była ocena częstości występowania objawów suchości jamy ustnej i szybkości u chorych na chorobę refluksową przełyku. Materiał i metody Zbadano 194 osoby w wieku od 18 do 81 lat, w tym 100 z chorobą refluksową przełyku rozpoznaną po raz pierwszy na podstawie objawów i 24-godzinnej pehametrii środprzełykowej, dotychczas nieleczonych, 32 chorych po 3-miesięcznym leczeniu lekami z grupy inhibitorów pompy protonowej, a także 62 osoby zdrowe. Badanych podzielono na dwie grupy chorych nieleczonych grupa I (53 kobiety i 47 mężczyzn, średnia wieku 48,0 lat) i leczonych grupa IB (18 kobiet i 14 mężczyzn, średnia wieku 48,4 lata) oraz zdrowych grupa II, kontrolna (49 kobiet i 13 mężczyzn, średnia wieku 38,8 lat). Z grupy I chorzy ze zdiagnozowaną chorobą refluksową nieleczeni (n=100) wyłoniono 32 osoby (grupa IA), które zgłosiły się do ponownego badania po 3 miesiącach leczenia (grupa IB). U wszystkich osób z objawami refluksu przełykowego wykonano badanie ph-metryczne w Pracowni Motoryki Przewodu Pokarmowego przy Klinice Gastroenterologii i Hepatologii Akademii Medycznej we Wrocławiu. Chorobę refluksową diagnozowano przy wartościach powyżej 3,4% całkowitego czasu ph<4 (stanowiącej granicę normy dla Pracowni Motoryki) i powyżej wartości 14,75 wskaźnika DeMeestera oraz przy występowaniu ponad 20 refluksów na 539

3 U. Kaczmarek, E. Sołtan Czas. Stomatol., dobę i epizodów refluksu trwających powyżej 5 minut. Osoby zdrowe stanowiące grupę kontrolną nie podawały objawów związanych z refluksem przełykowym i nie były leczone z powodu innych schorzeń systemowych. U wszystkich badanych zebrano wywiad dotyczący występowania odczucia suchości i pieczenia jamy ustnej oraz zaburzenia smaku. Do badania pobierano spoczynkową ślinę mieszaną i stymulowaną żuciem parafiny. Próbki śliny pobierano w godzinach rannych ( ) po upływie przynajmniej godziny od spożycia posiłku. Podczas pobierania śliny badani byli w pozycji siedzącej z głową pochyloną do przodu. Nagromadzoną na dnie jamy ustnej ślinię spoczynkową niestymulowaną pobierano sterylną plastykową pipetką w ilości około 5 ml. Po 5-10 minutach podawano pacjentom kostkę parafiny (polecając wykonywanie około 60 ruchów żujących na minutę), którzy wydzieloną podczas stymulacji żuciem ślinę depononowali do probówki. Mierzono czas pobierania i objętość próbek śliny potrzebne do obliczenia szybkości wydzielania śliny (ml/min). Otrzymane wyniki analizowano w zależności od obecności choroby refluksowej, jej leczenia, a ponadto u chorych nieleczonych rozpatrzono szybkość w zależności od występowania suchości, pieczenia i zaburzenia smaku. Uzyskane dane poddano analizie statystycznej za pomocą testów t-studenta, U Mann-Whitneya, Levene`a i Chi kwadrat oraz obliczono wskaźnik korelacji Pearsona przyjmując za istotny poziom p<0,05. Wyniki Pacjenci ze zdiagnozowaną chorobą refluksową przełyku nieleczeni (grupa I) w porównaniu z osobami zdrowymi (grupa II) istotnie częściej (p<0,001) deklarowali odczucie suchości (41/100 vs. 1/62), pieczenie jamy ustnej (36/100 vs. 6/62) i zaburzenie smaku (22/100 vs. 3/62); tab. 1. U chorych po 3-miesięcznym leczeniu inhibitorami pompy protonowej (grupa IB vs. grupa IA, n=32) zmniejszyła się nieco częstość występowania suchości jamy ustnej (z 10/32 do 8/32) i zaburzenia smaku (z 4/32 do 0/32) oraz statystycznie istotnie (p<0,05) pieczenie jamy ustnej (z 12/32 do 4/32); tab. 2. wydzielania niestymulowanej śliny mieszanej u chorych nieleczonych (grupa I) była istotnie (p<0,0001) niższa niż u osób z grupy kontrolnej II (0,37±0,30 ml/min vs. 0,53±0,35 ml/min), ale śliny stymulowanej była na tym samym poziomie (1,00±0,74 ml/ min vs. 1,06±0,51 ml/min); tab. 3. U chorych po leczeniu (grupa IB) w stosunku do chorych przed leczeniem (grupa IA) spoczynkowe wydzielanie śliny nie uległo zmianie, lecz nieznacznie zwiększyło się wydzielanie śliny stymulowanej (o około 15%); tab. 4. We wszystkich grupach badanych szybkość wydzielania niestymulowanej śliny była istotnie pozytywnie skorelowana z szybkością wydzielania śliny stymulowanej (grupa I r = 0,6588, p=0,015; grupa II r=0,6413, p=0,002; grupa IA r=0,6688, p=0,004; grupa IB r=0,8919, p=0,0001). Rozpatrując sekrecję śliny u chorych nieleczonych w stosunku do deklarowanych przez nich objawów suchości, pieczenia i zaburzenia smaku stwierdzono niższą szybkość wydzielania śliny niestymulowanej u osób z objawami w porównaniu do osób bez tych objawów. Jednakże statystycznie istotna różnica (p<0,05) dotyczyła tylko osób z suchością i bez suchości jamy ustnej (0,31±0,21ml/min vs. 0,42±0,29 ml/min); tab

4 2008, 61, 8 Wydzielanie śliny u pacjentów z chorobą refluksową T a b e l a 1. Objawy w jamie ustnej Objawy Grupa I n/n (%) Grupa II n/n (%) Suchość 41/100 (41,0%) 1/62 (1,6%) p<0,001 Pieczenie 36/100 (36,0%) 6/62 (9,7%) p<0,001 Zaburzenie smaku 22/100 (22,0%) 3/62 (4,8%) p<0,001 T a b e l a 2. Objawy u pacjentów z chorobą refluksową przełyku przed i po leczeniu Objawy Grupa IA n/n (%) Grupa IB n/n (%) Różnica Suchość Pieczenie Zaburzenie smaku 10/32 (31,2%) 12/32 (37,5%) 4/32 (12,5%) 8/32 (25,0%) 4/32 (12,5%) p>0,05 p<0,05 0/32 p>0,05 T a b e l a 3. Grupa I (N=100) Grupa II (N=62) Niestymulowana 0,37 ± 0,30 0,53 ± 0,35 p<0,0001 Stymulowana 1,00 ± 0,74 1,06 ± 0,51 p>0,05 T a b e l a 4. u pacjentów z chorobą refluksową przełyku przed i po leczeniu Grupa IA (N=32) Grupa IB (N=32) Niestymulowana 0,51 ± 0,38 0,52 ± 0,32 p>0,05 Stymulowana 1,15 ± 0,86 1,35 ± 0,74 p>0,05 541

5 U. Kaczmarek, E. Sołtan Czas. Stomatol., T a b e l a 5. u pacjentów z choroba refluksową przełyku przed leczeniem w zależności od występowania suchości i pieczenia jamy ustnej oraz zaburzenia smaku Suchość (n=41) Suchość jamy ustnej Brak suchości (n=59) Niestymulowana 0,31 ± 0,21 0,42 ± 0,28 p<0,05 Stymulowana 0,94 ± 0,61 1,05 ± 0,59 p>0,05 Pieczenie jamy ustnej Pieczenie (n=36) Brak pieczenia (n=64) Niestymulowana 0,33 ± 0,25 0,40 ± 0,28 p>0,05 Stymulowana 0,96 ± 0,63 1,03 ± 0,57 p>0,05 Zaburzenie smaku Zaburzenie smaku (n=22) Brak zaburzenia smaku (n=78) Niestymulowana 0,33 ± 0,25 0,39 ± 0,29 p>0,05 Stymulowana 1,07 ± 0,60 0,99 ± 0,46 p>0,05 Omówienie wyników i dyskusja Przyjmuje się, że prawidłowa szybkość wydzielania niestymulowanej śliny mieszanej mieści się w przedziale od 0,25 do 0,35 ml/ min i niestymulowanej od 1,0 do 3,0 ml/min, a niska odpowiednio w przedziałach od 0,1 do 0,25 ml/min i od 0,7 do 1,0 ml/min [4, 26]. Termin suchość jamy ustnej kserostomia określa subiektywne odczucie suchości jamy ustnej, natomiast hiposaliwacja oznacza faktyczne zmniejszenie. Zatem kserostomia nie oznacza niskiego wydzielania śliny, gdyż jest wynikiem końcowego efektu dopływu śliny, odparowania, adsorpcji do błony śluzowej i usuwania przez połykanie. Wyróżnia się kserostomię prawdziwą spowodowaną zmniejszonym wydzielaniem gruczołów przy niezmienionej klinicznie błonie śluzowej (typ I) lub z towarzyszącym jej zanikiem (typ II) i widocznymi zmianami w gruczołach ślinowych oraz objawową z odczuwaniem suchości i pieczenia błony śluzowej przy prawidłowej czynności ślinianek [12]. Na wydzielanie spoczynkowej śliny całkowitej stanowiącej naturalne środowisko jamy ustnej oddziałują różne czynniki, takie jak stopień nawodnienia organizmu, pozycja ciała, ekspozycja na światło, uprzednia stymulacja, rytm dobowy, rytm roczny, przyjmowane leki oraz, w pewnej mierze, płeć, waga ciała, wielkość gruczołów ślinowych, oddziaływanie psychiczne (widok jedzenia i myślenie o nim) oraz stres [12]. Z tych względów w badaniu własnym próbki śliny pobierano w takich samych warunkach (pozycja siedząca, oświetlenie, godzinny ranne w stosunkowo wąskim przedziale czasu). 542

6 2008, 61, 8 Wydzielanie śliny u pacjentów z chorobą refluksową Sformułowano hipotezę dotyczącą korelacji między hipofunkcją gruczołów ślinowych a rozwojem choroby refluksowej przełyku [1, 10, 14, 17], lecz nie udowodniono przyczynowej, reakcyjnej lub modulującej zależności związanej z przebiegiem choroby. Postulowano także, że upośledzenie implikuję rozwój refluksowego zapalenia przełyku. Badając szybkość u osób z refluksowym zapaleniem przełyku uzyskano odmienne wyniki obniżenie wydzielania w stosunku do grupy kontrolnej [9, 19] i brak różnic [22, 25]. Jednakże badania scyntygraficzne potwierdziły obniżenie produkcji i wydzielania śliny u pacjentów z refluksowym zapaleniem przełyku [13]. W badaniach własnych zaobserwowano istotnie częstsze występowanie suchości jamy ustnej u pacjentów z chorobą refluksową przełyku w porównaniu z grupą kontrolną (41/100 vs. 1/62, p<0,001). Częstość występowania tego objawu zmniejszała się nieznacznie po zastosowaniu przez 3 miesiące leczenia inhibitorami pompy wodorowej. Zanotowano także znamiennie częstsze (p<0,001) deklarowane przez chorych pieczenia jamy ustnej (36/100 vs. 6/62) i zaburzenia smaku (22/100 vs. 3/62). Podobne wyniki uzyskali Campisi i wsp. [2] badając 120 pacjentów z chorobą refluksową diagnozowaną na podstawie objawów (zgaga, regurgigacje) i 24-godzinnej pehametrii. Stwierdzili oni występowanie u 57,5% chorych suchości i u 48,3% pieczenia jamy ustnej, zaś u zdrowych odpowiednio 28,7% i 19,3%. Ślina stanowiąc rozcieńczalnik dla substancji smakowych uczestniczy w percepcji smaku. Zatem przy zmniejszeniu jej sekrecji wzrasta częstość występowania zaburzenia smaku i zmniejsza się intensywność jego odczuwania [28]. Związek ten potwierdzają badania własne, bowiem istotnie częściej u chorych, cechujących się niższą szybkością sekrecji niestymulowanej śliny, występowały zaburzenia smaku (22/100 vs. 3/62, p<0,001). Dane własne wykazały istotne (p<0,0001) u chorych w porównaniu ze zdrowymi zmniejszenie szybkości wydzielania niestymulowanej śliny mieszanej i brak różnic w sekrecji śliny stymulowanej. Ponadto zaobserwowano, że leczenie choroby nie spowodowało istotnych zmian w wydzielaniu śliny zarówno niestymulowanej jak i stymulowanej. Natomiast z innych prac wynika brak znamiennego obniżenia szybkości wydzielania spoczynkowej śliny mieszanej [1, 2, 5, 23]. Ponadto, Moazzez i wsp. [17] badając 104 pacjentów z chorobą refluksową nie wykazali różnic w sekrecji stymulowanej śliny w odniesieniu do grupy kontrolnej (1,3 ml/min vs. 1,14 ml/min). Natomiast Campisi i wsp. [2] zanotowali istotnie niższe (p=0,002) wydzielanie śliny stymulowanej u chorych w porównaniu ze zdrowymi (0,989±0,4871 ml/min vs. 1,2197±0,6108 ml/min) przy niemal takiej samej sekrecji śliny niestymulowanej (0,52000 ±0,3849ml vs. 0,5187±0,3185 ml/min). Z innych badań [27] wynika brak znamiennych różnic pomiędzy chorymi na chorobę refluksową a zdrowymi w sekrecji niestymulowanej i stymulowanej śliny przyusznej. Ze względu na występowanie niższej, ale mieszczącej się w przedziale wartości prawidłowych szybkości spoczynkowej u osób z chorobą refluksową, stwierdzoną kserostomię należałoby zaliczyć do objawowej. Nie zauważono, bowiem zmian obiektywnych spowodowanych redukcją wydzielania śliny, takich jak popękania i szczeliny na wargach, błona śluzowa sucha, blada, cienka z utratą połysku, język z drobnymi płacikami i szczelinami, (tzw. język truskawkowy, malinowy), lepkiej i pienistej śliny oraz braku gromadzenia się śliny na dnie jamy ust- 543

7 U. Kaczmarek, E. Sołtan Czas. Stomatol., nej. Zaobserwowano jednak istotny związek między obniżeniem spoczynkowego poziomu a występowaniem suchości jamy ustnej u nieleczonych chorych na chorobę refluksową. Częściej występujące objawy takie jak odczucie suchości i pieczenia jamy ustnej oraz zaburzenie smaku u pacjentów z chorobą refluksową przełyku mogą wynikać z pewnego obniżenia spoczynkowej czynności gruczołów ślinowych. Zaobserwowane zmniejszenie szybkości u chorych z chorobą refluksową przełyku dotyczy wyłącznie spoczynkowej sekrecji, a zatem można oczekiwać pewnego obniżenia podstawowych funkcji obronnych śliny jak też homeostazy niezbędnej dla zachowania niezmienionych zmineralizowanych tkanek zęba. Natomiast możliwość u osób chorych wzrostu wydzielania śliny w następstwie stymulacji mechanicznej (żucie parafiny) do wartości występujących u osób zdrowych sugeruje podobny wzrost sekrecji śliny w wyniku działania czynników drażniących podczas epizodów refluksu. Mechaniczna i chemiczna stymulacja błony śluzowej przełyku jest głównym zjawiskiem występującym podczas refluksu żołądkowo- -przełykowego. Stymulacja mechaniczna jest spowodowana objętością refluksatu, zaś chemiczna obecnością jonów wodorowych i pepsyny. Namiot i wsp. [18] w warunkach doświadczenia klinicznego symulującego refluks żołądkowo-przełykowy wykazali, że działanie w przełyku bodźców mechanicznych (cewnik, cewnik z balonikiem) i chemicznych (perfuzja przełyku z użyciem HCl 0,01 M ph 2,1 oraz HCl 0,01 M ph 2,1 z pepsyną 0,5 mg/ ml) powodowało istotny wzrost wydzielania śliny (6,9-krotny w przypadku cewnika z balonikiem, 8,5-krotny po zastosowaniu HCl i 9-krotny po HCl z pepsyną). Również Shafik i wsp. [24] wykazali wzrost po miejscowym zakwaszeniu przełyku. Zatem zarówno czynniki mechaniczne jak i chemiczne działające na błonę śluzową przełyku powodują istotne zmiany w szybkości Zjawisko to nazywane jest odruchem przełykowo-ślinowym (esophageal- -salivary reflex) i jak wykazano jest dwustronnym odruchem nerwowym [24]. Otrzymane w badaniach własnych podobne u osób chorych i zdrowych poziomy stymulowanej mogą, w pewnej mierze, sugerować prawidłowe funkcjonowanie tego odruchu u chorych, dzięki któremu podrażnienie przełyku podczas epizodów refluksu stymuluje wzrost prowadzący do rozcieńczania i buforowania kwaśnej treści żołądkowej w przełyku. Podsumowanie U pacjentów z chorobą refluksową przełyku częściej niż u osób zdrowych występuje objawowa suchość jamy ustnej oraz pieczenie i zaburzenie smaku związane z obniżeniem w przedziale wartości prawidłowych spoczynkowego mieszanej. Leczenie chorych lekami z grupy inhibitorów pompy wodorowej nie wpływa istotnie na wzrost sekrecji śliny. Piśmiennictwo 1. Bouchoucha M, Callais F, Renard P, Ekindjian O G, Cugnenc P H, Barbier J P: Relationship between acid neutralization capacity of saliva and gastro-oesophageal reflux. Arch Physiol Biochem 1997, 105, 1: Campisi G, Lo Russo L, Di Liberto C, Di Nicola F, Bureta D, Vigneri S, Compilato D, Lo Muzio L, Di Fede O: Saliva variations in gastro-esophageal reflux disease. J Dent 2008, 36: Edgar W M: Saliva and dental health. Clinical 544

8 2008, 61, 8 Wydzielanie śliny u pacjentów z chorobą refluksową implications of saliva: report of a consensus meeting. Br Dent J 1990, 169, 3-4: Ericsson Y, Hardwick L: Individual diagnosis, prognosis and counselling for caries prevention. Caries Res 1978, 12, Suppl 1: Ersin N K, Oncag O, Tumgor G, Aydogdu S, Hilmioglu S: Oral and dental manifestations of gastroesophageal reflux disease in children: a preliminary study. Pediatr Dent 2006, 28, 3: Fox P C: Dry mouth: managing the symptoms and providing effect. J Clin Dent 2006, 17, 2: Fox P C, Brennan M, Pillemer S, Radfae L, Yamano S, Baum B J: Sjogren`s syndrome: a model. J Am Dent Assoc 1998, 129, 6: Guggenheimer J, Moore P A: Xerostomia: etiology, recognition and treatment. J Am Dent Assoc 2003, 134, 1: Helm J F: Esophageal acid clearance. J Clin Gastroenterol 1986, 8, Suppl 1: Helm J F: Role of saliva in esophageal function and disease. Dysphagia 1989, 4: Helm J F, Dodds W J, Hogan W J: Salivary response to esophageal acid in normal subjects and patients with reflux esophagitis. Gastroenterology 1987, 93, 6: Kaczmarek U: Suchość jamy ustnej etiologia, częstość występowania i rozpoznanie na podstawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2007, LX, 1: Kao C H, Ho Y J, ChangLai S P, Liao K K: Evidence for decreased salivary function in patients with reflux esophagitis. Digestion 1999, 60, 3: Kongara K R, Soffer E E: Saliva and esophageal protection. Am J Gastroenterol 1999, 94, 6: Li I, Yu Z, Piascik R, Hetzel D O, Rourk R M, Namiot Z, Sarosiek J, McCallum R W: Effect of esophageal intraluminal mechanical and chemical stressors on salivary epidermal growth factor in humans Am J Gastroenterol 1993, 88, 10: Llena-Puy C: The role of saliva in maintaining oral health and as an aid to diagnosis. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2006, 11, 5: E449- E Moazzez R, Bartlett D, Anggiansah A: Dental erosion, gastro-oesophageal reflux disease and saliva: how are they related? J Dent 2004, 32, 6: Namiot Z, Rourk R M, Piascik R, Hetzel D P, Sarosiek J, McCallum R W: Interrelationship between esophageal challenge with mechanical and chemical stimuli and salivary protective mechanisms. Am J Gastroenterol 1994, 89, 4: Sarosiek J, McCallum R W: What role do salivary inorganic components play in health and disease of the esophageal mucosa? Digestion 1995, 56, Suppl 1: Sarosiek J, McCallum R W: Mechanisms of esophageal mucosa defence. Baillieres Best Pract Res Clin Gastroenterol 2000, 14, 5: Sarosiek J, Rourk R M, Piascik R, Namiot Z, Hetzel D P, McCallum R W: The effect of esophageal mechanical and chemical stimuli on salivary mucin secretion in healthy individuals. Am J Med Sci 1994, 308, 1: Sarosiek J, Scheurich C J, Marcinkiewicz M, McCallum R W: Enhancement of salivary esophagoprotection: rationale for a physiological approach to gastroesophageal reflux disease. Gastroenterology 1996, 110, 3: Schroeder P L, Filler S J, Ramirez B, Lazarchik D A, Vaezi M F, Richter J E: Dental erosion and acid reflux disease. Ann Intern Med 1995, 122, 11: Shafik A, El-Sibal O, Shafik A A, Mostafa R:. Effect of topical esophageal acidification on salivary secretion: identification of the mechanism of action. J Gastroenterol Hepatol 2005, 20, 12: Sonnenberg A, Steinkamp U, Weise A, Berges W, Wienbeck M, Rohner H G, Peter P: Salivary secretion in reflux esophagitis. Gastroenterology 1982, 83, 4:

9 U. Kaczmarek, E. Sołtan Czas. Stomatol., 26. Sreebny L M, Valdini A: Xerostomia. Part I: Relationship to other oral symptoms and salivary gland hypofunction. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1988, 66, 4: Paszyńska E, Jurga-Krokowicz J, Shaw H: The use of parotid gland activity analysis in patients with gastro-esophageal reflux disease (GERD) and bulimia nervosa. Adv Med Sci 2006, 51: Weiffenbach J M, Fox P C, Baum B J: Dissociation of taste from salivary function. Proc Natl Acad Sci USA 1986, 83, 16: Wolff M, Kleinberg I: Oral mucosal wetness in hypo and normal salivators. Arch. Oral Biol 1998, 43, 6: Otrzymano: dnia 21.VII.2008 r. Adres autorów: Wrocław, ul. Krakowska 26 Tel./Fax: ukaczm@stom.am.wroc.pl 546