Nadciśnienie białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 2 Jan Ruxer, Michał Możdżan, Michał Barański, Urszula Woźniak-Sosnowska, Leszek Markuszewski Poradnia Diabetologiczna, Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. Wojskowej Akademii Medycznej, Łódź Streszczenie: Wprowadzenie. Nadciśnienie białego fartucha rozpoznaje się u osób z podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego (RR) stwierdzanymi w trakcie badania na terenie placówki medycznej, podczas gdy pomiary przeprowadzane poza nią pozostają w zakresie przyjętym za prawidłowe. Cele. Celem pracy była ocena częstości występowania nadciśnienia białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 2, u których podwyższone wartości ciśnienia tętniczego stwierdzono po raz pierwszy podczas wizyty lekarskiej. Pacjenci i metody. Do badania włączono 52 chorych na cukrzycę typu 2, u których po raz pierwszy rozpoznano podwyższone wartości RR, zmierzone za pomocą rtęciowego sfigmomanometru na terenie poradni diabetologicznej (RR 140/90 mm Hg). U wszystkich uczestników badania przeprowadzono następnie 24-godzinne ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia tętniczego (ambulatory blood pressure measurements ABPM). Nadciśnienie białego fartucha rozpoznawano w przypadku stwierdzenia średniego RR z ABPM w ciągu dnia <135/85 mm Hg oraz średniego RR z pomiarów podczas wizyty lekarskiej gabinetowego RR 140/90 mm Hg. W przypadku stwierdzenia średniego RR z ABPM w ciągu dnia 135/85 mm Hg oraz średniego gabinetowego RR 140/90 mm Hg rozpoznawano nadciśnienie tętnicze. Wyniki. W zależności od uzyskanych wartości pomiarów ciśnienia tętniczego badanych podzielono na dwie grupy. Grupa 1 objęła osoby z nadciśnieniem białego fartucha (44% badanych chorych). Grupę 2 stanowili pozostali chorzy z po raz pierwszy rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym. Wśród chorych zaklasyfikowanych do grupy 1 stwierdzono istotnie niższe wartości ciśnienia tętniczego uzyskane w ABPM w ciągu dnia w porównaniu z osobami z grupy 2 (p <0,05). Wartości ciśnienia tętniczego zmierzone za pomocą rtęciowego sfigmomanometru na terenie placówki medycznej były porównywalne w obu badanych grupach (p >0,05). Wnioski. Nadciśnienie białego fartucha rozpoznano u ponad 2/5 badanych chorych na cukrzycę typu 2, u których podwyższone wartości ciśnienia tętniczego stwierdzono po raz pierwszy podczas wizyty lekarskiej. Słowa kluczowe: ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia tętniczego, cukrzyca typu 2, nadciśnienie białego fartucha, nadciśnienie tętnicze WPROWADZENIE Nadciśnienie tętnicze (NT) jest chorobą cywilizacyjną, stanowiącą istotny czynnik ryzyka innych chorób układu sercowo-naczyniowego. Badania epidemiologiczne wskazują, że ryzyko rozwoju NT zwiększa się między innymi z powodu rosnącej liczby osób otyłych i chorujących na cukrzycę typu 2 [1-5]. Uważa się, że NT występuje 2-krotnie częściej u osób chorujących na cukrzycę. Patogeneza NT w tej grupie chorych nie jest jednak do chwili obecnej wystarczająco poznana. U ponad połowy chorych na cukrzycę dochodzi do rozwoju NT; samoistne NT jest czynnikiem ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2 [6-8]. Adres do korespondencji: dr med. Michał Możdżan, ul. Wyszyńskiego 25a/4, 94-047 Łódź, tel./fax: 042-687-12-77, email: mozdzanm@poczta.onet.pl Praca wpłynęła: 24.10.2007. Przyjęta do druku: 20.11.2007. Nie zgłoszono sprzeczności interesów. Pol Arch Med. Wewn. 2007; 117 (10): 452-455 Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2007 W zaleceniach European Society of Hypertension (ESH) i European Society of Cardiology (ESC) z 2007 roku określono docelową wartość ciśnienia tętniczego, do której powinno być ono obniżone w toku leczenia hipotensyjnego. Ciśnienie tętnicze powinno się obniżyć do wartości <140/90 mm Hg u wszystkich chorych na nadciśnienie tętnicze oraz <130/80 mm Hg u chorych na nadciśnienie tętnicze ze współistniejącą cukrzycą oraz u chorych obciążonych dużym ryzykiem sercowo-naczyniowym [9]. Istnieje wiele różnic pomiędzy wytycznymi amerykańskimi (JNC-7) opublikowanymi w 2003 roku a aktualnymi wytycznymi europejskimi. Większość różnic wynika z coraz lepszej znajomości patofizjologii i postępów w leczeniu nadciśnienia tętniczego w ciągu ostatnich 4 lat [10]. Podobnie etiologia nadciśnienia białego fartucha nie jest ostatecznie wyjaśniona [11-13]. Uważa się, że w rozwoju tego zjawiska istotną rolę odgrywa reakcja lękowa, będąca wynikiem obecności personelu medycznego podczas badania ciśnienia tętniczego [14-16]. Częstość występowania nadciśnienia białego fartucha zależy między innymi od przyjętych Nadciśnienie białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 2 1
norm wartości ciśnienia tętniczego, liczby wizyt lekarskich, czynników demograficznych i wieku chorych [17-19]. Według analizy Hansena i wsp. [20] nadciśnienie białego fartucha dotyczy ponad 10% populacji ogólnej. Nadciśnienie białego fartucha rozpoznaje się przy podwyższonych wartościach ciśnienia tętniczego na terenie placówki medycznej, podczas gdy pomiary przeprowadzane poza nią pozostają w granicach ustalonych za prawidłowe [17]. Według zaleceń ESH i ESC z 2007 roku są to wartości ciśnienia tętniczego w pomiarach klinicznych >140/90 mm Hg (oznaczonych podczas co najmniej trzech wizyt lekarskich) oraz wartości ciśnienia tętniczego <130 135/85 mm Hg zmierzone w co najmniej dwóch pomiarach wykonanych samodzielnie metodą tradycyjną poza gabinetem lekarskim albo średnie wartości ciśnienia tętniczego zarejestrowane w całodobowym zapisie ciśnienia tętniczego: z zakresu 12 godzin <130 135/85 mm Hg, lub z zakresu 24 godzin <125 130/80 mm Hg [21]. Problem diagnostyki i terapii nadciśnienia białego fartucha w różnych grupach chorych jest tematem wielu badań naukowych. Niektóre z nich sugerują, że nadciśnienie białego fartucha może stanowić etap przejściowy w rozwoju nadciśnienia tętniczego oraz wiązać się z częstszym występowaniem chorób sercowo-naczyniowych [18,22-24]. W badaniu Floresa i wsp. [25] poddano obserwacji chorych na cukrzycę typu 1, u których nie stwierdzono dotychczas nadciśnienia tętniczego i późnych powikłań cukrzycy. Po pięciu latach obserwacji diagnozowano chorych w kierunku nadciśnienia tętniczego i mikroalbuminurii. Od początku trwania badania analizowano dwie grupy osób. Pierwszą grupę stanowili chorzy, u których na podstawie wartości ciśnienia tętniczego wynoszących 140/90 mm Hg i zmierzonych metodą tradycyjną w gabinecie lekarskim oraz ciągłej rejestracji ciśnienia tętniczego w ciągu dnia <135/85 mm Hg rozpoznano nadciśnienie białego fartucha. Druga grupa chorych (grupa kontrolna) objęła osoby z prawidłowymi wartościami ciśnienia tętniczego stwierdzonymi zarówno w klinicznych pomiarach metodą tradycyjną, jak i w całodobowej rejestracji badanego parametru. Po 5 latach obserwacji nadciśnienie tętnicze oraz mikroalbuminurię rozpoznano odpowiednio u 31% i 20% chorych z nadciśnieniem białego fartucha. U żadnej osoby w grupie kontrolnej nie obserwowano występowania nadciśnienia tętniczego. Wyniki badania Floresa i wsp. wskazują, że nadciśnienie białego fartucha stanowi istotny czynnik ryzyka nadciśnienia tętniczego i mikroalbuminurii w grupie chorych na cukrzycę typu 1. Większość dotychczasowych doniesień wskazuje jednak, że nadciśnienie białego fartucha nie stanowi istotnego czynnika ryzyka chorób sercowo-naczyniowych [26-28]. W pracy Pierdomenico i wsp. [29] badano, czy nadciśnienie białego fartucha jest czynnikiem ryzyka chorób i zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych oraz chorób nerek. Badaniem objęto 1038 osób z rozpoznanym łagodnym nadciśnieniem tętniczym i nadciśnieniem białego fartucha, bez towarzyszących innych przewlekłych schorzeń. Grupę kontrolną stanowiło 241 zdrowych osób z prawidłowymi wartościami ciśnienia tętniczego. W celu potwierdzenia lub wykluczenia występowania nadciśnienia tętniczego oraz rozpoznania nadciśnienia białego fartucha, wartości ciśnienia tętniczego rejestrowano u wszystkich osób zarówno w pomiarach klinicznych dokonanych metodą tradycyjną, jak i w rejestracji całodobowej. Podczas trwającej średnio 4,5 roku obserwacji stwierdzono występowanie chorób nerek oraz chorób i zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych. Wykazano istotnie częstsze występowanie incydentów sercowo-naczyniowych oraz chorób nerek u osób z łagodnym nadciśnieniem tętniczym w porównaniu z osobami z prawidłowymi wartościami ciśnienia tętniczego (5-krotnie częściej) oraz z nadciśnieniem białego fartucha (prawie 4-krotnie częściej). Zdarzenia sercowo-naczyniowe oraz choroby nerek obserwowano częściej w grupie chorych z nadciśnieniem białego fartucha niż u osób w grupie kontrolnej, co nie miało jednak istotnego znaczenia statystycznego. Celem pracy była ocena częstości występowania nadciśnienia białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 2, u których podwyższone wartości ciśnienia tętniczego stwierdzono po raz pierwszy podczas wizyty lekarskiej. PACJENCI I METODY Przeprowadzone badanie dotyczyło chorych na cukrzycę typu 2 w wieku 40 60 lat. Do kryteriów wykluczających należały: rozpoznane wcześniej nadciśnienie tętnicze, późne powikłania cukrzycy i inne ciężkie choroby (w tym choroby układu moczowego oraz ostre choroby zapalne). Ponadto do badania nie kwalifikowały się osoby przyjmujące leki o działaniu hipertensyjnym, uzależnione od leków lub alkoholu oraz kobiety w ciąży. Badanie rozpoczynano pomiarem ciśnienia tętniczego metodą Korotkowa przy użyciu sfigmomanometru rtęciowego. Pomiaru dokonywano w godzinach porannych (8:00 11:00) w Poradni Diabetologicznej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 2 w Łodzi. Każdy badany przed dokonaniem pomiaru pozostawał przynajmniej 5 minut w pozycji siedzącej, z lewym przedramieniem opartym o pulpit biurka na wysokości serca (zgodnie z rekomendacjami Brytyjskiego Towarzystwa Nadciśnieniowego) [30]. Dla zapewnienia dokładności pomiaru stosowano mankiety różnej wielkości, dopasowując je do każdego obwodu ramienia chorego. Rękaw o długości 32 cm zakładano chorym z obwodem ramienia <30 cm, a rękaw o rozmiarze 42 cm stosowany był u osób z obwodem ramienia >31 cm. Obliczano wartość gabinetowego ciśnienia tętniczego, która była średnią czterech pomiarów ciśnienia tętniczego dokonanych podczas dwóch kolejnych wizyt lekarskich. Do badania włączono 52 chorych na cukrzycę typu 2, u których podwyższone wartości ciśnienia tętniczego rozpoznano po raz pierwszy w pomiarach dokonanych metodą tradycyjną na terenie placówki medycznej (średnie wartości gabinetowego ciśnienia tętniczego podczas dwóch wizyt lekarskich 140/90 mm Hg). U wszystkich chorych przeprowadzono następnie 24-godzinne ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia tętnicze- 2 POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (10)
go (ambulatory blood pressure measurements ABPM) za pomocą aparatu typu Mobil-O-Graph firmy Margot Medical. Chorzy byli instruowani co do zasad działania i używania aparatu automatycznie monitorującego ciśnienie tętnicze. Urządzenie to zakładano chorym w poradni, a następnie monitorowano ciśnienie tętnicze w warunkach domowych przez 24 godziny, ustawiając 20-minutowe odstępy między pomiarami podczas aktywności dziennej i 30-minutowe w porze nocnej. W trakcie monitorowania ciśnienia tętniczego zalecono chorym wykonywanie zwykłych czynności dnia codziennego. U każdego chorego porównywano wartości ciśnienia tętniczego w ABPM zarejestrowane w ciągu dnia (w godz. 8:00 22:00) z wartościami gabinetowego ciśnienia tętniczego w celu zróżnicowania nadciśnienia białego fartucha i świeżo zdiagnozowanego NT. Nadciśnienie białego fartucha rozpoznawano w przypadku stwierdzenia średniego ciśnienia tętniczego w ABPM w ciągu dnia <135/85 mm Hg oraz gabinetowego ciśnienia tętniczego 140/90 mm Hg. W przypadku stwierdzenia średniego ciśnienia tętniczego z ABPM w ciągu dnia 135/85 mm Hg oraz gabinetowego ciśnienia tętniczego 140/90 mm Hg rozpoznawano NT [31]. Do analizy statystycznej użyto pakietu statystycznego STATISTICA 6.0 PL, wykonano test t Studenta, istotność statystyczną uznawano w przypadku p <0,05. WYNIKI W zależności od uzyskanych wartości ciśnienia tętniczego chorych podzielono na dwie grupy. Grupę 1 stanowiły 23 osoby, u których rozpoznano nadciśnienie białego fartucha (44% wszystkich badanych chorych). Grupa 2 objęła pozostałe osoby (n = 29), u których zdiagnozowano NT. Obie grupy nie różniły się istotnie między sobą pod względem wieku, płci, wskaźnika masy ciała (body mass index BMI) i czasu trwania cukrzycy (p >0,05; tab. 1). W grupie 1 w porównaniu z grupą 2 stwierdzono: istotnie niższe wartości ciśnienia skurczowego uzyskane w ABPM w ciągu dnia (p = 0,02) oraz istotnie niższe wartości ciśnienia rozkurczowego uzyskane w ABPM (p = 0,03; tab. 2). Wartości ciśnienia tętniczego uzyskane metodą tradycyjną w warunkach gabinetowych za pomocą rtęciowego sfigmomanometru były porównywalne w obu grupach (p >0,05; tab. 2). OMÓWIENIE W niniejszej pracy stwierdziliśmy występowanie nadciśnienia białego fartucha u ponad 2/5 badanych chorych, u których po raz pierwszy obserwowano podwyższone wartości ciśnienia tętniczego w warunkach gabinetu lekarskiego. Tak wysoka częstość rozpoznania tego zjawiska w badanej przez nas grupie osób dowodzi, że postawienie ostatecznego Tabela 1. Charakterystyka badanych chorych Badane grupy Grupa 1 n = 23 Grupa 2 n = 29 wiek (lata) 50,5 ±4,4 49,9 ±7,5 płeć (K/M) 14/9 18/11 BMI (kg/m 2 ) 29,1 ±2,6 30,6 ±3,1 glikemia na czczo (mg/dl) hemoglobina glikowana (%) czas trwania cukrzycy (lata) 134,3 ±26 137,1 ±34 7,5 ±2.3 7,2 ±2,6 2.1 ±1,6 2,3 ±2,0 Dane wyrażono jako liczbę lub odsetek ±odchylenie standardowe. BMI wskaźnik masy ciała (body mass index), NS nieznamienna statystycznie Tabela 2. Wartości ciśnienia tętniczego w badanych grupach Wartości ciśnienia tętniczego średnie gabinetowe ciśnienie tętnicze (mm Hg): skurczowe rozkurczowe średnie ciśnienie tętnicze ABPM w ciągu dnia (mm Hg): skurczowe rozkurczowe Grupa 1 n = 23 155,2 ±20,3 93,7 ±11,7 126,2 ±16,9 75,8 ±8,5 Grupa 2 n = 29 152,4 ±19,7 95,3 ±10,8 145,6 ±18,7 85,8 ±9,8 rozpoznania NT wymaga uprzednio wnikliwej analizy i powinno być różnicowane z nadciśnieniem białego fartucha ma to szczególne znaczenie kliniczne u chorych na cukrzycę. Jest to grupa chorych cechująca się dużym ryzykiem rozwoju NT, często leczona jeszcze przed rozpoznaniem NT (głównie lekami z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny) z powodu występowania późnych powikłań cukrzycy o charakterze zarówno mikro-, jak i makroangiopatii. Włączenie u tych chorych zbyt wczesnej, nieodpowiedniej lub zbyt agresywnej terapii NT może prowadzić do uwidocznienia się efektów niepożądanych takiego leczenia. W badaniach Schauera i wsp. [32] stwierdzono mniejszą częstość występowania nadciśnienia białego fartucha i większą częstość NT u chorych na cukrzycę typu 2. Nadciśnienie tętnicze rozpoznane na podstawie gabinetowych pomiarów RR stwierdzono u prawie 70% badanych chorych, spośród których jedynie w 10% przypadków stwierdzono ostatecznie nadciśnienie białego fartucha. Autorzy badania oznaczali do- p p NS NS 0,02 0,03 Dane wyrażono jako liczbę ±odchylenie standardowe. ABPM ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia tętniczego (ambulatory blood pressure measurements), inne patrz tabela 1 Nadciśnienie białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 2 3
datkowo stężenie białka C-reaktywnego i homocysteiny w surowicy chorych, sugerując istnienie dodatniej korelacji między stężeniem powyższych markerów ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego a częstością występowania nadciśnienia białego fartucha. Schauer i wsp. uzyskali wynik, w którym odsetek chorych z obecnością nadciśnienia białego fartucha był mniejszy niż w naszym badaniu pomimo przyjęcia przez badaczy innej niż w naszej pracy definicji rozpoznania nadciśnienia białego fartucha (u Schauera nadciśnienie białego fartucha rozpoznawano w przypadku stwierdzenia średniego RR z ABPM <140/90 mm Hg oraz średniego RR z pomiarów podczas wizyty lekarskiej 140/90 mm Hg). Najprawdopodobniej wpływ na uzyskaną częstość rozpoznania nadciśnienia białego fartucha i NT miała kwalifikacja do badania chorych nigdy wcześniej nie diagnozowanych w kierunku NT (w naszej pracy badaliśmy natomiast wyłącznie chorych z podwyższonymi wartościami RR stwierdzanymi podczas pomiarów w gabinecie lekarskim). W pracy Floresa i wsp. [33] określano częstość występowania nadciśnienia białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 1. U prawie 60% badanych chorych rozpoznano gabinetowe nadciśnienie tętnicze na podstawie pomiarów dokonanych metodą tradycyjną. W grupie osób, u których stwierdzono nieprawidłowe wyniki ciśnienia tętniczego, w prawie 75% przypadkach zdiagnozowano ostatecznie nadciśnienie białego fartucha posługując się danymi uzyskanymi w ABPM. Autorzy badania wskazali na bardzo duży odsetek występowania nadciśnienia białego fartucha pomimo przyjęcia obecnie obowiązujących kryteriów rozpoznania tego zjawiska. Tak duży odsetek chorych na cukrzycę, u których rozpoznano nadciśnienie białego fartucha autorzy tłumaczą tym, że w badaniu brały udział osoby młode bez NT, nie przyjmujące leków hipotensyjnych, z prawidłowymi jak dotychczas wynikami pomiarów RR dokonanych w warunkach poradnianych. Ważną kwestią jest próba poznania czynników predysponujących do rozwoju nadciśnienia białego fartucha. W naszej pracy udało się zebrać dwie grupy nieróżniące się pod względem wieku, płci, wskaźnika BMI, wartości glikemii, hemoglobiny glikowanej i czasu trwania cukrzycy. Być może któryś z tych parametrów determinuje rozwój nadciśnienia białego fartucha co nie zostało wykazane w niniejszej pracy. Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki pracy Verdecchia i wsp. [34], w której określano czynniki predysponujące do rozwoju nadciśnienia białego fartucha. Obserwacji poddano 1564 chorych na nadciśnienie tętnicze pierwszego stopnia, nie poddanych terapii przeciwnadciśnieniowej. Kryteriami wykluczającymi z badania były: obecność innych chorób układu sercowo-naczyniowego, nadciśnienie tętnicze w stopniu wyższym niż pierwszy, zaburzenia gospodarki węglowodanowej. Średnia wartość ciśnienia tętniczego w pomiarach klinicznych uzyskanych metodą tradycyjną wynosiła 143/92 mm Hg, a w całodobowej rejestracji ciśnienia tętniczego 128/81 mm Hg. Występowanie zjawiska nadciśnienia białego fartucha stwierdzono u >10% badanych osób. Autorzy badania stwierdzili, że płeć, palenie tytoniu i wartość ciśnienia tętniczego oraz masa lewej komory serca są niezależnymi czynnikami ryzyka nadciśnienia białego fartucha. Analiza danych dotyczących chorych z rozpoznanym wstępnie nadciśnieniem tętniczym pierwszego stopnia wskazuje, że nadciśnienie białego fartucha występuje częściej u kobiet, osób niepalących oraz chorych z niższymi wartościami ciśnienia tętniczego i mniejszą masą lewej komory serca. Niezależnie jednak od patogenezy nadciśnienia białego fartucha i chorób mu towarzyszących (takich jak cukrzyca typu 2), panuje powszechne przekonanie, że chorzy, u których występuje badane zjawisko powinni podlegać systematycznym badaniom lekarskim w celu dokładnej oceny występowania u nich czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych [13]. Konieczność przeprowadzenia dokładnej i pełnej diagnostyki w kierunku nadciśnienia tętniczego wynika z faktu, że decyzję rozpoczęcia leczenia farmakologicznego podejmuje się na podstawie łącznej oceny wysokości ciśnienia tętniczego i całkowitego ryzyka wystąpienia powikłań sercowo-naczyniowych danego chorego [6,31]. Zjawisko nadciśnienia białego fartucha wymaga zatem przeprowadzenia w niedalekiej przyszłości wieloośrodkowych, wieloletnich badań prospektywnych i to nie tylko dla oszacowania jego rzeczywistego rozpowszechnienia, ale przede wszystkim w celu ustalenia zaleceń terapeutycznych. PIŚMIENNICTWO 1. Epstein M, Sowers J. Diabetes mellitus and hypertension. Hypertension. 1992; 19: 403-418. 2. Reaven G, Lithell H, Landsberg L. Hypertension ans associated metabolic abnormalities, the role of insulin resistance and sympathoadrenal system. N Engl J Med. 1996; 334: 374-381. 3. UK Prospective Diabetes Study Group. Tight blood pressure control and risk of macrovascular and microvascular complications in type 2 diabetes. Br Med J. 1998; 317: 703-711. 4. Głuszek J. Możliwości zapobiegania rozwojowi nadciśnienia tętniczego. Wybrane zagadnienia z kardiologii, diabetologii i nadciśnienia tętniczego. In: Rużyłło W, Sieradzki J, Januszewicz W, Januszewicz A, eds. Kraków, Medycyna Praktyczna, 2007: 437-450. 5. Kroczak M. Hypertension in advanced age. Pol Arch Med Wewn. 2004; 112: 139-146. 6. Ferranini E, Buzzigoli G, Bonadonna R et al. Insulin resistance in essential hypertension. N Engl J Med. 1987; 317: 350-357. 7. Reaven G, Hoffman BB. A role for insulin in the etiology and course of hypertension. Lancet. 1987; 2: 435-437. 8. Simonson DC. Etiology and prevalence of hypertension in diabetic patients. Diabetes Care. 1988; 11: 821-827. 9. Prejbisz A, Januszewicz W, Januszewicz A. Postępowanie z chorym na nadciśnienie tętnicze na podstawie najnowszych wytycznych (2007). Wybrane zagadnienia z kardiologii, diabetologii i nadciśnienia tętniczego. In: Rużyłło W, Sieradzki J, Januszewicz W, Januszewicz A, eds. Kraków, Medycyna Praktyczna, 2007: 415-435. 10. Norman M. Kaplan. Nowe europejskie wytyczne postępowania w nadciśnieniu tętniczym amerykański punkt widzenia. Pol Arch Med Wewn. 2007; 117: 281-282. 11. Gerin W, Ogedegbe G, Schwartz JE, et al. A ssessment of the white-coat effect. J Hypertens. 2006; 24: 67-74. 12. Kurpesa M. Przydatność 24-godzinnego ambulatoryjnego monitorowania ciśnienia tętniczego aktualny stan wiedzy. Pol Przegl Kardio. 2003; 5: 71-78. 13. Paschalis-Purtak K, Puciłkowska B. Nadciśnienie białego fartucha. Terapia. 2000; 9: 95-99. 14. Hoegholm A, Kristensen KS, Bang LE, et al. WCH and blood pressure variability. Am J Hypertens. 1999; 12: 966-972. 15. Munakata M, Hiraizumi T, Tomiie T, et al. Psychobehavioral factors involved in the isolated office hypertension: comparison with stress-induced hypertension. J Hypertens. 1998; 16: 419-422. 16. Siegel WC, Blumethal JA, Divine GW. Physiological, psychological and behavioral factors and WCH. Hypertension, 1990; 16: 140-146. 4 POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (10)
17. Pickering TG, James GD, Boddie C, et al. How common is WCH? JAMA. 1988: 259: 225-228. 18. Bidlingmeyer I, Burnier M, Bidlingmeyer M, et al. Isolated office hypertension: a prehypertensive state? J Hypertens. 1996; 14: 327-332. 19. Verdecchia P, Schillaci G, Borgioni C, et al. WCH and white coat effect. Similarities and differences. Am J Hypertens. 1995; 8: 790-798. 20. Hansen TW, Jeppesen J, Rsmussen S, et al. Ambulatory pressure and mortality. A population-based study. Hypertension. 2005; 45: 499-504. 21. Mancia G, De Backer G, Dominiczak A, et al. 2007 Guidelines for the Management of Arteria Hypertension; The TAsk Force for the Management of Arterail Hypertension of the European Socjety of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). J Jypertens. 2007; 25: 1105-1187. 22. White WB, Schulman P, McCabe EJ, et al. Average daily blood pressure, not office blood pressure, determines cardiac function in patients with hypertension. JAMA. 1989; 261: 873-877. 23. Kuwajima I, Miyao M, Uno A, et al. Diagnostic value of electrocardiography and echocardiography for white-coat hypertension in the elderly. Am J Cardiol. 1994; 73: 1232-1234. 24. Landray MJ, Lip GY. WCH: a recognised syndrome with uncertain implications. J Hum Hypertens.1999; 13: 5-8. 25. Flores L, Giménez M, Esmatjes E. Prognostic significance of the WCH in patients with type 1 diabetes mellitus. Diabetes Res Clin Pract. 2006; 74: 21-25. 26. Cavallini MC, Roman MJ, Pickering TG, et al. Is WCH associated with arterial disease or left ventricular hypertrophy? Hypertension. 1995; 26: 413-419. 27. Hoegholm A, Kristensen KS, Bang LE, et al. White-coat hypertension and target organ involvement: the impact of different cut-off levels on albuminuria and left ventricular mass and geometry. J Hum Hypertens. 1998; 12: 433-439. 28. Pierdomenico SD, Lapenna D, Gugliemi MD, et al. Target organ status and serum lipids in patients with WCH. Hypertens. 1995; 26: 801-807. 29. Pierdomenico SD, Lapenna D, Bucci A et al. Cardiovascular and renal events in uncomplicated mild hypertensive patients with sustained and WCH. Am J Hypertens. 2004; 17: 876-881. 30. Williams B, Poulter NR, Brown MJ, et al. BHS guidelines working party, for the British Hypertension Society. British Hypertension Society guidelines for hypertension management. 2004. BMJ. 2004; 13: 634-640. 31. Prejbisz A, Kabat M, Paschalis-Purtak K, et al. Nowe możliwości oceny pomiaru ciśnienia tętniczego Wybrane zagadnienia z kardiologii, diabetologii i nadciśnienia tętniczego. In: Rużyłło W, Sieradzki J, Januszewicz W, Januszewicz A, eds. Kraków, Medycyna Praktyczna, 2007: 451-477. 32. Schauer T, Mursa J, Hasslacher C, et al. Weisskittelhypertonie und Weisskitteleffekt bei Typ-2-Diabetes: Praevalenz und neue kardiovaskulaere Biomarker. Diabetes und Stoffwechsel. 2005; 14: 143-149. 33. Flores L, Recasens M, Gomis R, et al. WCH in type 1 diabetic patients without nephropathy. Am J Hypertens. 2000; 13: 560-563. 34. Verdecchia P, Palatini P, Schillaci G, et al. Independent predictors of isolated clinic ( white-coat ) hypertension. J Hypertens. 2001; 19: 1015-1020. Nadciśnienie białego fartucha u chorych na cukrzycę typu 2 5