Dr Danuta Miłaszewicz Dr inż. Alberto Lozano Platonoff Dr Sylwia Sysko-Romańczuk 1 Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw regionu zachodniopomorskiego -ujęcie maro i mikroekonomiczne Wprowadzenie Symptomy kryzysu gospodarczego w Polsce są coraz bardziej odczuwalne. Wniosek ten potwierdzają dane statystyczne - niska wartość stopy PKB, wysoka stopa bezrobocia oraz niska siła nabywcza, a w konsekwencji i stopa życiowa społeczeństwa (patrz tab.1). Tabela 1 Potencjał gospodarczy Polski wybrane charakterystyki makroekonomiczne za 2000r. Charakterystyki Polska Średnia dla krajów UE PKB per capita 3 881 USD 21 639 USD Stopa bezrobocia 15% 5,5% Średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 431 USD 2 490 USD Źródło: dane GUS u i Eurostat u. Politycy, przedsiębiorcy i naukowcy zadają sobie dzisiaj pytanie dlaczego tak jest? Przyczyn aktualnych problemów gospodarczych kraju jest wiele. Jedną z nich jest pogarszająca się zdolność (możliwość i umiejętność pozyskania, właściwego gospodarowania oraz lokowania kapitału) przedsiębiorstw do inwestowania, której konsekwencją jest malejąca dynamika nakładów inwestycyjnych w całej gospodarce. Potencjał rozwojowy gospodarki ujęcie teoretyczne W literaturze przedmiotu nie występuje uniwersalna koncepcja rozwoju gospodarczego. Istniejące teorie wzrostu gospodarczego są względem siebie raczej komplementarne, niż substytucyjne oraz przypisują inwestycjom szczególną rolę w tym procesie. 1 Autorzy są pracownikami Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego. 1
Już pierwsze keynesistowskie 2 modele wzrostu gospodarczego przypisywały decydującą rolę akumulacji kapitału w stymulowaniu potencjału gospodarczego, podkreślając, iż inwestycje odgrywają podwójną rolę w gospodarce. Z jednej strony tworzą dochód, z drugiej zwiększają możliwości produkcyjne danej gospodarki poprzez rozszerzenie jej zasobów kapitałowych. Podejmowano także próby określenia takich warunków, w których podażowe i popytowe efekty realizowanych inwestycji mogą się równoważyć przy pełnym wykorzystaniu istniejących w gospodarce możliwości produkcyjnych. Z koleiteorie endogenicznego wzrostu gospodarczego 3, rozwijane obecnie przez wielu ekonomistów, wskazują na jego nowe źródła i opisują teoretycznie sytuacje, w których gospodarki są w stanie, trwale i bez ograniczeń, zwiększać poziom produktu krajowego per capita. Modele te zakładają możliwość występowania stałego wzrostu gospodarczego bez założenia o egzogeniczności postępu technicznego. W ramach tych modeli postęp techniczny kształtowany jest w sposób endogeniczny w wyniku prywatnych decyzji o inwestowaniu. Dotyczą one dwojakiego rodzaju inwestycji: materialnych i niematerialnych. Zmiany zasobu kapitału obejmują w tych modelach zarówno kapitał fizyczny, jak i kapitał ludzki. Inwestycje w kapitał ludzki stanowią część inwestycji niematerialnych Natomiast inwestycje materialne klasycznie obejmują powiększenie majątku produkcyjnego. Najnowsze teorie wzrostu gospodarczego próbują łączyć podejście neoklasyczne z modelami wzrostu endogenicznego rozszerzając pojęcie kapitału i akcentując kluczowe znaczenie inwestycji w procesie wzrostu gospodarczego. Twierdzi się bowiem, że wzrost gospodarczy zależy od oczekiwań podmiotów co do tempa rozwoju gospodarki, a te z kolei są kształtowane przez aktualnie realizowaną politykę makroekonomiczną danego kraju (np. wysokość stóp procentowych, stóp podatkowych, wartość krajowej waluty, itp.). Należy jednak podkreślić, że instrumenty polityki makroekonomicznej stymulują wzrost gospodarczy, ale źródła wartości dodanej tkwią w przedsiębiorstwach. Zatem jednocześnie musi następować poprawa sprawności indywidualnej podmiotów gospodarczych oraz efektywność instytucji otoczenia biznesowego (np. finansowych, poręczeń kredytowych, administracji, itp.). Są to uwarunkowania wzrostu oczekiwań inwestorów zyskownego zwrotu z poniesionych nakładów w danym miejscu i czasie. 2 Opisy tych modeli znajdują się w: R. F. Harrod, Toward a Dynamic Economic, Macmillan, London 1942, E. D. Domar, Szkice z teorii wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1962 oraz N. Kaldor, Eseje z teorii stabilizacji i wzrostu gospodarczego, PWN, Warszawa 1971. 2
Analiza potencjału rozwojowego gospodarki ujęcie makroekonomiczne i regionalne W okres transformacji gospodarki Polska wkroczyła z ujemną dynamiką nakładów inwestycyjnych, starym, nieodnawianym od szeregu lat kapitałem oraz niekorzystną strukturą rzeczową nakładów inwestycyjnych. Szybki rozwój gospodarki wynikający, między innymi, z przedsiębiorczych inicjatyw społeczeństwa wyrażających się w powstawaniu wielu nowych, przeważnie mikro firm, był możliwy przede wszystkim w początkowym okresie transformacji. Obecnie jednak szereg zmian strukturalnych, których wymaga nasza gospodarka, nie może się odbyć bez wzrostu nakładów inwestycyjnych alokowanych w dziedzinach działalności o dużej wartości dodanej. Zgodnie z danymi zamieszczonymi w tabeli 2, szybki wzrost inwestycji brutto w latach 1994 1997 pokrywał się z wysokim tempem wzrostu PKB. Duże tempo wzrostu inwestycji wynikało z optymistycznych oczekiwań krajowych inwestorów w rozwijającym się sektorze przedsiębiorstw prywatnych, prywatyzowanych i komercjalizowanych. Miało ono również swoje źródło w rosnącym tempie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w następstwie regulowanego zadłużenia wobec krajów zachodnich oraz wzrostu stabilności gospodarczej i politycznej naszego kraju, a w konsekwencji spadku ryzyka inwestycyjnego. Tabela 2 Dynamika PKB oraz inwestycji w latach 1990 2001 (ceny stałe) Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dynamika PKB 91,0 93,0 102,6 103,8 105,2 107,0 106,1 106,9 104,8 104,1 104,0 101,1 Dynamika inwestycji 89,9 95,9 100,4 102,3 108,2 117,1 119,2 122,2 115,3 106,4 103,1 81,1* * dane dla niepełnej zbiorowości Źródło: Roczniki Statystyczne GUS oraz Biuletyn Statystyczny, nr 3, GUS, Warszawa 2002. Jednak kolejne lata przyniosły zarówno malejące tempo wzrostu gospodarczego, jak i spadkową dynamikę inwestycji. Przyczyniła się do tego duża rotacja firm nowopowstających i likwidowanych. (mniej powstających firm to mniejsze wydatki inwestycyjne). Według danych dla sektora MSP rynkowy staż 58% małych i ponad 42% średnich firm nie przekracza w Polsce 5 lat 4. Podobne relacje kształtują się co prawda w krajach rozwiniętych, ale w 3 Opisy podstawowych modeli wzrostu endogenicznego prezentowane są w: P. Romer, Increasing returs and long run growth, Journal of Political Ekonony, vol. 94, October 1986, R. E. Lucas, On the mechanics of economic development, Journal of Monetary Economics, vol. 22, June 1988. 4 Por. P. Stefaniak, Kryzys małych przedsiębiorstw, BOSS-GOSPODARKA nr 40 (299) z dn. 9.10.1999r., s.33; J. Machaczka, Zarządzanie rozwojem organizacji. Czynniki, modele, strategia, diagnoza, PWN, Warszawa Kraków 1998, s. 13. 3
Polsce mają swoje szczególnie niekorzystne konsekwencje objawiające się wyhamowaniem w drugiej połowie lat 90-tych wysokiej dynamiki: 1. powstawania nowych firm małych i średnich, które w znacznej mierze oraz względnie trwale absorbują wolne zasoby istniejące na rynku pracy, 2. rozwoju istniejących firm małych i średnich problem ten dotyczy: przechodzenia w cyklu życia od firm mikro do małych i od małych do średnich - widoczna jest od kilku lat w polskiej rzeczywistości gospodarczej wyraźna tendencja spadkowa liczby małych, średnich, a w konsekwencji i dużych firm, a wzrost liczby podmiotów mikro. Analiza danych wskazuje jednak, że znaczne rezerwy potencjału rozwojowego gospodarki tkwią nie w podmiotach mikro (ich udział w tworzeniu PKB wykazuje tendencję ustabilizowaną pomimo wzrostu liczby podmiotów) czy, jak zwykło się twierdzić w dużych, ale przede wszystkim w małych i średnich, malejącego potencjału rozwojowego firm - zdecydowana większość małych i średnich firm nie zalicza się do potentatów w swoich segmentach rynkowych Ponadto słaba kondycja firm aktualnie funkcjonujących na rynku potęguje wśród elit menedżerskich myślenie nie o rozwoju, a jedynie o utrzymaniu się i przetrwaniu. Pogłębianie się tych tendencji w znacznym stopniu ogranicza międzynarodową konkurencyjność polskiej gospodarki. Analiza potencjału rozwojowego przedsiębiorstw ujęcie analityczne Analiza porównawcza potencjału rozwojowego przedsiębiorstw w całej gospodarce narodowej i w regionie zachodniopomorskim w latach 1998-2001 pozwala na identyfikację kluczowych przyczyn malejącej dynamiki inwestycji w Polsce, a w konsekwencji spowolnienie wzrostu gospodarczego kraju. Podstawowe wskaźniki charakteryzujące kondycję finansową oraz rozwojową przedsiębiorstw zamieszczono w tabeli 3. Kondycję finansową przedsiębiorstw oceniono wskaźnikiem rentowności obrotu brutto obliczonym jako relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności. W analizowanym okresie wskaźnik ten wszystkich działających w gospodarce przedsiębiorstw kształtował się na bardzo niskim poziomie oscylującym wokół 2%. Zdecydowanie pogorszenie sytuacji przedsiębiorstw nastąpiło w 2001 roku, bowiem wskaźnik spadł gwałtownie do poziomu 0,7%. Jeszcze gorsza była, i nadal pozostaje, kondycja finansowa przedsiębiorstw regionu zachodniopomorskiego. Wskaźnik rentowności obrotu brutto dla tych przedsiębiorstw był w 4
analizowanym okresie znacznie niższy od średniego w gospodarce i ulegał stałemu, dużemu obniżeniu, osiągając w 2001 roku poziom 1,3%. W strukturze firm pod względem wielkości tylko podmioty małe i średnie uzyskały dodatni wskaźnik rentowności. Najgorszy poziom wskaźnika odnotowano u podmiotów mikro 3,8%. Pogarszająca się kondycja finansowa przedsiębiorstw regionalnych wpływała na ich, z roku na rok, malejący potencjał inwestycyjny. Porównanie rentowności przedsiębiorstw i intensywności inwestowania w Polsce i regionie zachodniopomorskim Tabela 3 Rok Wskaźnik rentowności obrotu brutto w procentach Wskaźnik intensywności inwestowania w procentach Gospodarka Region Gospodarka Region 1998 1,9 0,8 11,8 7,7 1999 1,4 0,2 11,7 7,5 2000 1,9-0,3 14,0 6,5 Źródło: Dane GUS i obliczenia własne na podstawie Biuletynu Statystycznego, GUS, Warszawa 2002, nr 2 oraz Biuletynu Statystycznego Województwa Zachodniopomorskiego, WUS, Szczecin 2002, nr 2. Do oceny zaangażowania podmiotów w działalność inwestycyjną zastosowano syntetyczną miarę, jaką jest wskaźnik intensywności inwestowania. Wskaźnik ten obliczono jako procentowy udział poniesionych nakładów inwestycyjnych (w całej gospodarce oraz w całym regionie) w wartości uzyskanych przez przedsiębiorstwa przychodów ze sprzedaży. Przeciętny wskaźnik intensywności inwestowania dla wszystkich podmiotów w gospodarce kształtował się w analizowanym okresie w granicach 11,7 14,0%. Porównanie intensywności inwestowania w kraju i regionie zachodniopomorskim wskazuje na zdecydowanie słabszą kondycję inwestycyjną regionu i podmiotów w nim działających. Szczególne pogorszenie kondycji inwestycyjnej podmiotów działających w regionie nastąpiło w 2001 roku, na co niewątpliwie miała wpływ słaba kondycja finansowa przedsiębiorstw w tym roku. O ile wskaźnik intensywności inwestowania w gospodarce obniżył się o trochę więcej niż połowę do poziomu 6,6%, to w regionie jego poziom był blisko trzykrotnie niższy niż w roku poprzednim i wynosił 2,2%. Średnie wielkości badanych wskaźników charakteryzują tylko ogólną sytuację w gospodarce i regionie. W celu pogłębienia analizy ocenie poddane zostały przedsiębiorstwa krajowe i regionalne zaliczane do 500 największych firm w gospodarce. Listy takie corocznie drukuje Rzeczpospolita, dostarczając informacji pochodzących bezpośrednio z samych 5
przedsiębiorstw. Dla podmiotów umieszczonych na tych listach przeciętny wskaźnik intensywności inwestowania wynosił w poszczególnych latach analizowanego okresu odpowiednio 7,27 % w 1998 roku, 7,91 % w 1999 roku, 7,51 % w 2000 roku. Na tle niskich wskaźników intensywności inwestowania dla gospodarki i wszystkich przedsiębiorstw listy wyróżniają się najwięksi inwestorzy, których podzielono na trzy grupy (patrz tab. 4) biorąc pod uwagę wartość ich nakładów inwestycyjnych. Największe zmiany dostrzegalne są w grupie inwestorów angażujących nakłady inwestycyjne przekraczające 1000 mln zł. Ich udział potroił się wprawdzie w ciągu trzech lat, ale w dalszym ciągu stanowią one niewiele, bo ponad 1% wszystkich przedsiębiorstw z tej grupy. Duże zmiany ilościowe zaobserwować można także w ostatniej z wyróżnionych w tabeli grup inwestorów, których nakłady inwestycyjne mieszczą się w granicach 100-500 mln zł. Udział takich przedsiębiorstw w całej liście podwoił się w ciągu trzech lat. Nakłady inwestycyjne w mln zł Liczba przedsiębiorstw Najwięksi inwestorzy krajowi (według Listy 500 ) Udział procentowy w całej grupie 500 Rentowność brutto przeciętna w grupie w proc. Wskaźnik intensywności inwestowania w proc 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 Tabela 4 Ponad 1000 2 4 6 0,4 0,8 1,2 12,4-5,1-7,2 30,3 30,5 38,9 500-1000 4 3 7 0,8 0,6 1,4 8,2 11,0 3,9 33,3 31,4 15,6 100-500 32 47 64 6,4 9,4 12,8 0,6 5,0 4,9 33,1 27,4 10,2 Ogółem 38 54 77 7,6 10,8 15,4 7,1 3,6 0,5 32,2 30,8 21,6 Źródło: Na podstawie List 500 największych przedsiębiorstw publikowanych przez Rzeczpospolitą oraz obliczenia własne. Najwięksi inwestorzy krajowi stanowią niewielką grupę przedsiębiorstw w gospodarce, a wskaźnik intensywności inwestowania tych firm, w podziale na podgrupy, znacznie przekracza wartość takiego wskaźnika dla wszystkich przedsiębiorstw krajowych i tych największych uwzględnionych na Listach 500. Średni wskaźnik intensywności inwestowania dla firm z pierwszej podgrupy wzrósł w analizowanym okresie z 30,3% do prawie 39%, ale w dwóch pozostałych podgrupach wskaźnik ten zdecydowanie malał, przesądzając o jego spadkowej tendencji dla wszystkich największych inwestorów z List 500, z 32,2% do 21,6%. I chociaż dla wszystkich przedsiębiorstw z list zmiany wskaźnika intensywności inwestowania są niewielkie, to u wyróżnionych w tabeli inwestorów dostrzega się drastyczne ograniczenie nakładów inwestycyjnych w stosunku do ich przychodów z całokształtu działalności. Świadczyć to może o zwiększonym pesymizmie największych inwestorów w ocenie przyszłych warunków gospodarczych. 6
Z kolei ocena zaprezentowanych w tabeli 4 średnich wskaźników rentowności obrotu brutto dla przedsiębiorstw z poszczególnych podgrup inwestorów wskazuje zdecydowanie na ich lepszą kondycję niż przedsiębiorstw w gospodarce w dwóch pierwszych latach analizy i na zdecydowane jej pogorszenie w ostatnim roku. Zmniejszenie wskaźnika średniej rentowności największych inwestorów, uwzględnionych w tabeli powyżej, następowało pomimo zmniejszającej się co roku liczby przedsiębiorstw notujących ujemny wynik finansowy. W dwóch pierwszych latach analizy stanowiły one ok. 30% firm wyróżnionych jako najwięksi inwestorzy, a w 2000 roku ich udział obniżył się do 24,6%. Szczególny spadek poziomu rentowności dotyczy pierwszej z podgrup wyróżnionych inwestorów. Szybki spadek rentowności i wzrost wskaźnika intensywności ich inwestowania może sugerować, iż ich głównym źródłem finansowania nakładów inwestycyjnych była amortyzacja i nie ewidencjonowane nadwyżki. Ocena przedsiębiorstw regionalnych, z punktu widzenia tych samych parametrów, daje obraz pogarszającej się, w większym stopniu niż w całej gospodarce, sytuacji gospodarczej w regionie. Wskaźnik intensywności inwestowania dla wszystkich przedsiębiorstw regionalnych obniżył się z 7,7% do 6,5%. Takiego spadku nie odnotowano dla wszystkich przedsiębiorstw w gospodarce. Również wskaźniki rentowności firm regionalnych w analizowanym okresie były zdecydowanie niższe niż przedsiębiorstw krajowych (patrz tab. 3). Na listach 500 największych przedsiębiorstw krajowych znalazło się w analizowanych latach odpowiednio 13, 12 i 13 przedsiębiorstw regionalnych, stanowiąc niewielką grupę wszystkich przedsiębiorstw z listy. Przy czym tylko Stocznia Szczecińska Porta Holding S.A. w latach 1998 i 1999 znalazła się w pierwszej 50 największych przedsiębiorstw, spadając z miejsca 29 na 44, a w roku 2000 odnotowano ją na 58 miejscu. Obecna zła kondycja tego przedsiębiorstwa spowoduje dalszy spadek jego notowań. Wszystkie firmy regionalne notowane na listach podzielono do analizy na trzy podgrupy ze względu na wartość poniesionych przez nie nakładów inwestycyjnych, tak jak zaprezentowano w tabeli 5. 7
Nakłady inwestycyjne w mln zł Najwięksi inwestorzy regionalni (według Listy 500 ) Tabela 5 Liczba Udział procentowy Wskaźnik Wskaźnik przedsiębiorstw w całej grupie 500 rentowności brutto intensywności przeciętnej w inwestowania grupie w proc. w proc. 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 100-500 - 1 3-0,2 0,6-0,68-0,53-43,1 17,9 50-100 1-2 0,2-0,4 1,16-2,44 53,9-10,4 Poniżej 50 12 10 8 2,4 2,0 1,6 2,2 1,18-14,3 6,77 3,6 3,47 Ogółem 13 11* 13 2,6 2,2 2,6 1,68 0,93-3.8 30,3 23,3 10,6 *Jedna z firm regionalnych nie została uwzględniona w tym zestawieniu, gdyż nie podała danych dotyczących nakładów inwestycyjnych Źródło: obliczenia własne na podstawie Lista 500 z lat 1999-2001, Rzeczpospolita. Biorąc pod uwagę wartość inwestycji w cenach bieżących, nakłady nielicznych największych regionalnych inwestorów mieszczą się jedynie w trzeciej z wyróżnionych podgrup dla 500 największych firm. Liczba tych przedsiębiorstw wprawdzie uległa zwiększeniu (z 1 do 3 firm), ale wskaźnik intensywności ich inwestowania obniżył się prawie 2,5 krotnie. Obniżeniu uległy także wskaźniki intensywności inwestowania dla firm z wszystkich podgrup, przy czym trzecią podgrupę charakteryzowały w analizowanym okresie wskaźniki niższe niż średnie dla wszystkich firm z List 500. Przeciętny wskaźnik intensywności inwestowania dla wszystkich regionalnych firm notowanych na tych listach w konsekwencji obniżył się prawie trzykrotnie (z 30,3% do 10,6%). Świadczy to o fakcie, że inwestorzy regionalni, tak jak i krajowi, coraz bardziej pesymistycznie oceniaj przyszłe możliwości gospodarowania, a pomniejszając nakłady inwestycyjne przyczyniają się do rosnącego w szybkim tempie bezrobocia w regionie.tak jak dla przedsiębiorstw w całej gospodarce, tak i dla przedsiębiorstw regionalnych najważniejszym źródłem finansowania inwestycji była w analizowanym okresie amortyzacja. Wskazuje na to pogarszający się, aż do ujemnej wartości, wskaźnik przeciętnej rentowności obrotu brutto. O ile w roku 1998 tylko 1 z ujętych na listach firm regionalnych notowała ujemny wynik finansowy, to rok później 2 firmy, a w 2000 roku 5 firm. Pogorszenie kondycji finansowej przedsiębiorstw jest szczególnie widoczne w grupie największych inwestorów regionalnych. Ich rentowność jest znacznie niższa, nie tylko od średniej rentowności największych krajowych inwestorów, ale także (dziesięciokrotnie) od średniej rentowności obrotu brutto wszystkich przedsiębiorstw działających w regionie. 8
Analiza potencjału rozwojowego przedsiębiorstw ujęcie empiryczne Problemy przedsiębiorstw regionu są bardzo różnorodne i dotyczą nie tylko tych dwóch zagadnień. W listopadzie 2001 roku zespół badawczy Uniwersytetu Szczecińskiego zakończył realizację projektu badawczego pt. Ogólna diagnoza szczecińskich przedsiębiorstw 5. Badania te przeprowadzono w dwóch etapach. Łącznie przebadano 688 przedsiębiorstw, które podzielono ze względu na wielkość (mikro, małe, średnie i duże) oraz profil działalności (produkcja, budownictwo, handel, rolnictwo i usługi). Wszystkie przedsiębiorstwa odpowiadały na umieszczone w ankiecie pytania dotyczące różnych obszarów ich działalności 6, w tym również działalności inwestycyjnej i sytuacji finansowej. Uzyskane odpowiedzi opracowano osobno dla firm mikro, czyli zatrudniających nie więcej niż 9 osób, oraz pozostałych przedsiębiorstw. Wyniki badań zostaną zaprezentowane w takim układzie. Wśród 19, wymienionych w ankiecie, najważniejszych problemów warunkujących sprawność funkcjonowania firm większość przedsiębiorstw mikro podkreśliło niestabilne warunki gospodarcze i uregulowania prawne (88,5%), brak wsparcia dla podmiotów ze strony władz lokalnych (67,7%), brak zaufania dla partnerów gospodarczych, trudności z ustaleniem ich wiarygodności (51,6%). Firmy mikro, stanowiące ponad 95% regionalnych przedsiębiorstw, widzą te problemy jako istotniejsze bariery sprawnego ich funkcjonowania niż bariera finansowa. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, iż 73% przedsiębiorstw mikro finansuje swoją działalność wyłącznie ze środków własnych, a 30% w ogóle nie odczuwa potrzeby korzystania z kredytów. Spośród rodzajów kredytów firmy mikro odczuwają największe zapotrzebowanie na kredyt odnawialny, zatem potrzeby kredytowe wynikają raczej z bieżących trudności finansowych niż długookresowego planowania działalności gospodarczej czy działalności inwestycyjnej tych podmiotów. Pamiętając o niskiej rentowności regionalnych przedsiębiorstw potwierdza to wniosek o słabej kondycji rozwojowej tej grupy przedsiębiorstw. Najważniejszą przyczyną braku korzystania z kredytów okazują się niekorzystne warunki proponowane przez banki. Za najtrudniejsze do pokonania uznano cenę kredytu (72%) oraz wielkość zabezpieczenia (46%). Przedsiębiorstwa dokonują inwestycji przede wszystkim w formie zakupów za gotówkę. Drugim w kolejności preferowanym przez nie sposobem finansowania rozwoju jest leasing operacyjny. Źródła te okazują się dla nich wystarczające, gdyż głównym celem realizowanych w ostatnich 2-3 5 Autorzy artykułu są członkami zespołu badawczego. 6 Przedsiębiorstwa odpowiadały na tak sformułowane pytania, aby nie było konieczności podawania konkretnych danych finansowych. W ten sposób wyeliminowano obawę przedsiębiorstw przed ujawnianiem informacji. 9
latach inwestycji tych przedsiębiorstw była obsługa administracyjna (zakup sprzętu komputerowego czy też wyposażenia biur). Prawie połowa firm mikro (46,3%) nie odczuwa potrzeby formułowania długookresowej koncepcji rozwoju, a co trzeci właściciel uważa, że działalność bieżąca pochłania tak dużo czasu, że nie mogą zajmować się jeszcze planowaniem strategicznym. Na najbliższe 5 lat głównymi celami, jakie stawiają sobie firmy mikro jest utrzymanie rentowności, utrzymanie pozycji na rynku i zwiększenie obrotów. Nieliczne firmy za główny cel obrały pozyskanie partnera kapitałowego. Możliwym wyjaśnieniem takiej postawy przedsiębiorstw jest ich pesymistyczna ocena przyszłej koniunktury gospodarczej. Pozostałe ankietowane przedsiębiorstwa uznały, że najważniejszymi aktualnie problemami warunkującymi sprawność funkcjonowania firm są dla nich, obok niestabilnych warunków gospodarowania (85%) i braku wsparcia ze strony władz lokalnych (49%), brak zasobów finansowych oraz trudność w ich pozyskaniu (62%). Większą wagę do ostatniego z wymienionych problemów przykładają firmy duże i małe niż średnie. Problem braku zasobów finansowych i trudności w ich pozyskiwaniu najbardziej odczuwany są przez firmy budowlane (74%), co wynika ze specyfiki tej branży. Większość ankietowanych przedsiębiorstw (94%) finansuje swoją działalność z własnych źródeł, a najważniejszymi źródłami finansowania inwestycji jest zysk operacyjny i amortyzacja (bez względu na wielkość firmy i branżę, w której działa). Przedsiębiorstwa produkcyjne w większym stopniu niż pozostałe finansowały swoje inwestycje z amortyzacji. Odpowiedzi te potwierdzają wcześniejsze wnioski na temat sposobów finansowania nakładów inwestycyjnych w ostatnich latach. Trzecim najczęściej wykorzystywanym przez przedsiębiorstwa źródłem finansowania działalności inwestycyjnej jest leasing operacyjny. Ten sposób finansowania nabycia środków trwałych preferuje 32% ankietowanych przedsiębiorstw. Niewielkie znaczenie w tym zakresie odgrywa bankowy kredyt inwestycyjny i pożyczki spoza sektora bankowego. Tym bardziej, że 78% przedsiębiorstw nie zamierza korzystać z usług pozabankowych instytucji finansowych. Zapotrzebowanie przedsiębiorstw na kredyt dotyczy przede wszystkim kredytu odnawialnego (39%). Największe braki w tym zakresie odczuwane są przez duże przedsiębiorstwa (52%) oraz przedsiębiorstwa handlowe (55%). Zasadniczo firmy nie wykazują zapotrzebowania na kredyt inwestycyjny, szczególnie na kredyt inwestycyjny w ciągu najbliższych 3 lat, gdyż tylko 10% badanych przedsiębiorstw jest zainteresowanych tym rodzajem kredytu. Potwierdza to wniosek o pesymistycznej ocenie przyszłych warunków gospodrczych. Firmy mało inwestują, finansują inwestycje własnymi środkami, gdyż nie liczą 10
w perspektywie najbliższej 2-3 lat na znaczny wzrost popytu. Jeżeli nabywają środki trwałe, to dokonują takich zakupów za gotówkę (70%). Preferowanie tej formy zapłaty może potwierdzać wcześniejszy wniosek o przeznaczaniu na inwestycje nie ewidencjonowanych nadwyżek. Podstawowymi barierami w pozyskiwaniu kredytów bankowych są dla przedsiębiorstw, bez względu na wielkość i branżę, cena kredytu (81%), wielkość zabezpieczenia (53%) i jego rodzaj (44%). Jednocześnie jednak tylko 25% przedsiębiorstw uznało, że makroekonomicznym czynnikiem mogącym być dla nich szansą w perspektywie 2-3 lat jest zmiana stopy procentowej, główne szanse dostrzegając w popycie wewnętrznym (59%) oraz działaniach administracji państwowej i samorządowej (47%). Podsumowanie Wnioski z przeprowadzonych analiz i badań wskazują na osłabienie w ostatnich czterech latach kondycji finansowej i potencjału rozwojowego przedsiębiorstw krajowych, a w szczególności regionalnych. Potwierdzają także podstawowe założenie współczesnych teorii wzrostu gospodarczego o współzależności wielkości inwestycji w gospodarce i oczekiwań podmiotów dotyczących koniunktury gospodarczej kształtowanych przez politykę makroekonomiczną. W warunkach dobrej, stabilnej i budzącej zaufanie polityki makroekonomicznej podmioty oczekują ożywienia gospodarczego i same się do niego przyczyniają. Jeżeli podmioty oczekują wysokiego wzrostu, to wcześniej dokonują zakupów (dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych) na kredyt, wierząc, że w przyszłości będą mogły spłacić zaciągnięte pożyczki. Ten wzrost popytu ożywia gospodarkę przyczyniając się do lepszego wykorzystania zdolności produkcyjnych, a ożywienie gospodarcze skłania podmioty do podejmowania decyzji o zwiększeniu inwestycji. Nowe inwestycje nie tylko kreują przyszłe zdolności produkcyjne, ale powodując wzrost bieżącego dochodu gospodarstw domowych, prowadzą do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i ponownego wzrostu zakupów dóbr inwestycyjnych przez inwestorów. Szybkość z jaką w gospodarce zachodzą te procesy dostosowawcze zależy od stopnia rozwoju rynku finansowego i jego konkurencyjności. Ważny jest także poziom wykształcenia obywateli (kapitał ludzki), gdyż warunkuje on absorpcję światowej wiedzy i technologii oraz pozwala na właściwsze odczytywanie sygnałów płynących z rynku i polityki gospodarczej. Streszczenie 11