Autoreferat Moje zainteresowania filozoficzne obejmują przede wszystkim historię filozofii starożytnej. W tym obszarze wydałem trzy prace: Jedna tylko droga. Parmenides (Szczecin 2003), Heraklit. Fragmenty, nowy przekład, komentarz (Warszawa 2004) oraz Parmenides. Ścieżka prawdy (Warszawa 2012). W kontekście starań o otrzymanie tytułu doktora habilitowanego, w moim dorobku naukowym wyróżniam właśnie publikacje poświęcone filozofii starożytnej: przede wszystkim pracę Parmenides. Ścieżka prawdy, przygotowaną w ramach grantu NCN, nr NN 101018138 i opublikowaną staraniem Wydawnictwa Naukowego PWN. W drugiej kolejności, pracę Heraklit. Fragmenty, nowy przekład, komentarz, wydaną przez Wydawnictwo Naukowe Scholar. Omówię wymienione monografie. 1. Jedna tylko droga. Parmenides. Pierwszym rezultatem badań nad filozofią starożytną była polska edycja fragmentów poematu Parmenidesa O naturze, opatrzona tłumaczeniem i przystępnym, lakonicznym komentarzem. Myśl Parmenidesa nazywam drugim początkiem filozofii, bo to właśnie racjonalizm eleaty stał się zaczynem racjonalnej kultury Zachodu. Jednocześnie dokonuję zabiegu, który w pierwszym odbiorze może się wydać zaskakujący: filozofię Parmenidesa umieszczam w nurcie greckiej tradycji mistycznej, której źródło bije w Delfach. Źródłem inspiracji stały się dla mnie, oprócz dzieła samego Parmenidesa, a zwłaszcza proemu O naturze, dociekania włoskiego filozofa i zarazem historyka filozofii starożytnej, Giorgio Colliego. Autor niedokończonego dzieła La Sapienza greca wyprowadza przekonywująco filozofię grecką z tradycji mitologicznej bóstw opozycyjnych Dionizosa i Apollina. Ja sam wiążę filozofię Parmenidesa z kulturą Delf. W trzeciej części pracy używam pojęcia szału parmenidejskiego, które wyprowadzam z pojęcia szału apolińskiego. Platon wspomina o nim w Fedonie (244 ab). W 1
prologu poematu Parmenides maluje obraz mistycznej podróży filozofa do bogini, która symbolizuje prawdę. Jest to pierwszy opis mistycznej ekstazy filozoficznej (wyjście z siebie, przekroczenie granic ludzkich, po to, by zdobyć upragnioną, boską prawdę), antycypującą sokratejski model erosa-filozofa, zawarty w Uczcie Platona. Punktem wyjścia dla takiego doświadczenia jest pragnienie przekroczenia granic jednostkowości, które człowiekowi narzuca natura, a które to zamykają go w określonym czasie, określonym miejscu, określonym ciele. W filozoficznej ekstazie następuje przekroczenie naturalnej kondycji człowieka i jego wejście w uniwersalną przestrzeń jednego, prawdziwego bytu. Jak już wspomniałem, szał parmenidejski związany jest z szałem apolińskim (wieszczenie Pytii w Delfach), a także z szałem dionizyjskim (Dionizje), ale od tych dwóch ostatnich różni się swym charakterem czysto filozoficznym: wyzwolenie człowieka z ograniczeń natury dokonuje się przez myślenie. To właśnie rozum otwiera człowieka na wymiar uniwersalny, to w samym myśleniu drzemie ekstatyczna moc, która w doświadczeniu prawdy daje człowiekowi zaspokojenie jego pragnienia poznania. Dzisiaj sądzę, że prócz pewnej wartości samego przekładu na język polski oraz zamysłowi trzeciej części, praca Jedna tylko droga. Parmenides jest niedojrzała. Niemniej jednak, zrozumienie tego było dla mnie inspiracją do podjęcia opracowania krytycznego wydania Parmenidesa. 2. Heraklit. Fragmenty, nowy przekład, komentarz. Kolejnym owocem badań nad filozofią przedsokratejską jest monografia poświęcona filozofii Heraklita. Książka obejmuje dwujęzyczne wydanie zachowanych fragmentów dzieła O naturze. Wydanie jest krytyczne, tj. opatrzone aparatem krytycznym oraz obszernym komentarzem, który można podzielić na część filologiczną (słabiej zarysowaną, ale zawierającą wszystkie konieczne uwagi krytyczne oraz rozwinięcia) i filozoficzną (hermeneutyczną). Chronologicznie, jest to pierwsze polskie wydanie dzieła Heraklita z obszernym komentarzem. Podobnie jak w przypadku poprzedniej pracy, punktem wyjścia jest dla mnie umieszczenie Heraklita w historycznym procesie rozwoju kultury. Rozwijam tu idee ledwie zarysowane w mojej poprzedniej książce poświęconej dziełu Parmenidesa: chodzi głównie o prześledzenie historii przejścia od mitu do logosu, od mitologii do filozofii oraz o określenie 2
współzależności między opowieścią mityczną, a racjonalnym dyskursem zawartym w heraklitejskim pojęciu logosu. We wstępie oraz w komentarzu akcentuję narodziny oraz racjonalny charakter ontologii Zachodu na przełomie VI i V wieku, nauki, w której zawiera się jądro mądrości każdej cywilizacji, która wypracowała naukę o bycie. Można powiedzieć, że w pojęciu logosu filozofia Zachodu znalazła właściwe słowo na wyartykułowanie owego ontologicznego stanu ducha (np. philosophia perennis Leibniza), który zanurza się w odwiecznej rzeczywistości, a którą w kontekście niniejszej pracy nazywam praontologią. Praontologia jest wspólną podstawą dla mitologii i rodzącej się filozofii. Odrzucam tym samym hipotezę radykalnego przerwania związku między mitem i logosem, między mitologią i filozofią (przeciwko, np. Burnet, Nestle). Logos Heraklita miał kapitalne znaczenie dla narodzin ontologii racjonalnej. Nazwanie rzeczywistości Logosem i jednocześnie uczynienie go dyskursem o tej rzeczywistości jest po pierwsze, ustanowieniem filozofii jako racjonalnej opowieści o świecie, po drugie, uprzywilejowaniem jej wobec innych rodzajów dyskursów, a zwłaszcza mitologii i poezji. Słowo rzeczywistości staje się słowem filozofii. Dyskurs filozofii jest zarazem logosem adekwatnym do Logosu rzeczywistości, a więc jest dyskursem prawdziwym, w odróżnieniu od fałszywych opowieści mityczno-poetyckich. 3. Parmenides. Ścieżka prawdy (Analiza fragmentów B 1-B 8, w. 1-51). Mimo obfitej literatury przedmiotu dotyczącej poematu Parmenidesa, polski czytelnik ma bardzo ograniczony wybór opracowań filozofii eleaty. Praca Parmenides. Ścieżka prawdy jest pierwszym polskojęzycznym krytycznym wydaniem poematu Parmenidesa z obszernym komentarzem analitycznym. Nie jest to jednak poemat wydany w całości, lecz pierwsza część, zawierająca wykład bogini na temat prawdy. Rozdzielenie obu części jest moim świadomym wyborem: chodzi mianowicie o symboliczne oddzielenie drogi prawdy od drogi mniemań. Nowe wydanie poematu Parmenidesa wpisuje się więc w jednoznaczne rozdzielenie dokonane przez boginię ścieżki prawdy od ścieżki mniemań. Parmenides znany jest i ceniony głównie za tezy umieszczone w pierwszej części poematu, które stały się kamieniem milowym w filozofii i kulturze. Część kosmologiczną poematu, według tej samej metody, opublikowałem w dwóch artykułach: 1) K. Mrówka, Analiza B 8, w. 51-61 Poematu Parmenidesa w: Logos i Ethos, 3
2/2011 (31), s. 183-201. 2) Poemat Parmenidesa. B 9-17, B 19 w: Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, L (2012), s. 118-139. Ważną cechą Parmenidesa jest jego otwartość, zarówno metodologiczna, jak i aksjologiczna. Specyfika otwartości metodologicznej polega na tym, że autorskie wydanie przygotowałem w ten sposób, aby czytelnik miał możliwość poznania najważniejszych interpretacji dotyczących zwłaszcza problematycznych miejsc, których w poemacie jest sporo. Natomiast specyfika otwartości aksjologicznej polega na tym, że nawet jeśli opowiadam się wyraźnie za konkretną interpretacją, to staram się przedstawić obiektywnie i wyczerpująco odmienne stanowiska. W wymiarze filologicznym, oryginalność mojego wydania zawiera się przede wszystkim we fragmencie B 6, w. 3 (oznaczenie za Dielsem-Kranzem), gdzie wprowadzam koniekturę o)/rei, w znaczeniu rozpoczniesz, w miejsce ei)/rgw, czyli koniektury zaproponowanej przez Dielsa, a która została zaakceptowana przez zdecydowaną większość wydawców. ei)/rgw (forma attycka); e)/rgw (forma jońska, epicka), zamknąć, otoczyć ; wyłączyć, wykluczyć, odciąć ; powstrzymać, przeszkodzić. W świetle korekty Dielsa można powiedzieć, że bogini zamyka przed młodzieńcem drogę, wyklucza jakąkolwiek możliwość pójścia nią, łącznie z błądzeniem na niej. Nie jest to jednak droga, która prowadzi donikąd, lecz taka, której w ogóle nie ma. Jednak aby koniektura Dielsa ei)/rgw miała sens należałoby ją uzupełnić partykułą przeczącą mh/. W ten sposób otrzymalibyśmy przeciwnie do intencji niemieckiego wydawcy wyrażenie nie powstrzymuję. Bogini mówi przecież o drodze ukazanej w B 6, w. 1-2: Trzeba to mówić i myśleć, że będące jest: jest bowiem być, wcale zaś nie jest. To najpierw trzeba właśnie mówić, o tym należy myśleć, to należy dociekać, badać. Jeśli jednak zaprzeczy się ei)/rgw, czyli mh/ ei)/rgw, to w takiej budowie wyrażenia problematycznym staje się uzgodnienie uzupełnienia z metrum, co zasadne z filozoficznego punktu widzenia mh/ ei)/rgw czyni tu bezużytecznym. Sensu wypowiedzi bogini nie burzy natomiast zaproponowane przeze mnie o)/rei, w znaczeniu rozpoczniesz badać drogę. Tym bardziej, że o)/rei dobrze wpisuje się w dynamikę podróży młodzieńca. Na koniec tej części autoreferatu, wspomnę, że moje badania poświęcone filozofii starożytnej przyjęły również charakter owocnej współpracy nad historią filozofii i matematyki greckiej z dr. hab. Piotrem Błaszczykiem, Profesorem Uniwersytetu Pedagogicznego. W ramach kolejnego grantu MNiSW, nr N N101 287639 przygotowaliśmy wydanie ks. V Elementów Euklidesa, opatrzone obszernym komentarzem. Jest to pierwsza w Polsce 4
edycja części dzieła Euklidesa, oparta na języku greckim, a nie na językach nowożytnych, i opatrzona obszernym komentarzem historycznym, filologicznym i matematycznym; dzieła, które w historii kultury Zachodu doczekało się najwięcej przekładów, jeśli nie liczyć Biblii. Księgę V można określić mianem królewskiej : jest najważniejszą i zarazem najtrudniejszą częścią Elementów. Przekład Księgi V Elementów oraz komentarz zostały przyjęte do druku i ukażą się w formie dwóch obszernych artykułów w 2012 roku w Kwartalniku Historii Nauki i Techniki. Innym ważnym rezultatem naszej współpracy jest artykuł Między oczywistością a dedukcją: Platon i Euklides o równości, opublikowany w Zagadnieniach Filozoficznych w Nauce (2011, nr 48, s. 127-147). Przechodzę teraz do drugiego obszaru zainteresowań naukowych, jakim jest filozofia francuska. Prócz pracy doktorskiej pt. L Origine et nature de l action volontaire dans la philosophie de Maine de Biran (Pochodzenie i natura działania woli w filozofii Maine de Birana), ograniczam się tu do przekładów prac w języku francuskim na język polski. Dotyczy to zwłaszcza dzieł: M. Merleau-Ponty, Pochwała filozofii (Kraków 2003), M. Henry, Słowa Chrystusa (Tarnów 2010), D. Lambert, Droga duchowa Georgesa Lemaître a (wspólnie z W. Załuskim, Tarnów 2012, w druku). Pośrednio, w znaczeniu genezy powstania, z filozofią francuską związana jest praca Filozoficzny sens przebaczenia. Wychodząc od dociekań filozoficznych francuskich myślicieli: Lévinasa, Jankélévitcha i Derridy, a jednocześnie czerpiąc z tradycji chrześcijańskiej, konstruuję pojęcie przebaczenia i stawiam problem jego możliwego funkcjonowania w wymiarze pozareligijnym. W tym miejscu wspomnę, że pracę Filozoficzny sens przebaczenia przedstawiłem Radzie Wydziału PAT w Krakowie jako rozprawę habilitacyjną w lutym 2009 roku. Została ona oceniona negatywnie, uznana za esej, a nie rozprawę naukową. Wspierające ją wydanie dzieła Heraklita, wyposażone w warsztat naukowy, w świetle obowiązujących wtedy przepisów zostało ocenione jako praca translatorsko-wydawnicza, nie zaś monografia naukowa. Tym samym nie dopuszczono mnie do kolokwium habilitacyjnego. Odmowę przyjąłem z pokorą i odebrałem ją jako krytyczną zachętę do dalszej wytężonej pracy nad uzupełnieniem oraz udoskonaleniem dorobku. W filozofii i literaturze francuskiej, ale również w filozofii starożytnej czerpałem inspirację redagując pracę pt. Androgyn. Rzecz o ontologii płci. Analizuję fenomen miłości wykorzystując wzorcowy model androginii opisany przez Platona w dialogu Uczta. Pojęcie androginii interpretuję jako ideał miłości między mężczyzną i kobietą, wyrażający się dążeniu 5
do przekroczenia różnicy przeciwieństw determinowanych płcią i utworzenie duchowej jedności, którą nazwać można androgyniczną komunią miłości. W ramach wspomnianej już wcześniej współpracy z Profesorem Piotrem Błaszczykiem, przygotowujemy pierwszy polski przekład Geometrii Kartezjusza, ważnego dzieła zarówno dla filozofii jak i matematyki, a które dotąd nie doczekało się polskiego wydania. W zamierzeniu Kartezjusza Rozprawa o metodzie była wstępem do trzech dzieł, w tym właśnie do Geometrii. Fragment pierwszej księgi opublikowaliśmy w Konspekcie, 2010, nr 4 (37). W projekt włączył się pan Tomasz Zacharski, znawca typografii, który opracował specjalną metodę edycji dla Geometrii, dzięki czemu opublikowany fragment pracy mógł ukazać się w postaci kopii oryginalnej XVII-wiecznej formy. W kolejnym numerze Konspektu, 2011, nr 1 (38), w artykule Jak powstał nowy starodruk, T. Zacharski przedstawił zarys metody edycji Geometrii. W końcowej części autoreferatu chciałbym wspomnieć o działalności pozanaukowej, popularyzatorskiej. W tym kontekście interesuje mnie szczególnie zagadnienie tzw. filozofii drogi, również inspirującej się spotykanym w filozofii starożytnej motywem drogi, zwłaszcza w poemacie Parmenidesa. Wydałem dwie książki, które wpisują się w interesującą mnie tematykę: Wenecja (Kraków 2009) oraz Rowerem. Antologia literatury polskiej (Kraków 2010). W przypadku drugiej z wymienionych prac, napisałem wstęp, zakończenie, jeden rozdział oraz zredagowałem całość. Moje prace podróżnicze mają również wartość edukacjyjną, ponieważ promują pracę nad sobą, kształcą filozoficzną postawę ciekawości wobec świata i zarazem postawę krytyczną wobec konsumpcyjnego modelu życia. 6