POSTĘPOWANIE W DYSFONIACH ZAWODOWYCH W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ I NA ŚWIECIE

Medycyna Pracy 2009;60(2):151 158 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Ewa Niebudek-Bogusz POSTĘPOWANIE W DYSFONIACH ZAWODOWYCH W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ I NA ŚWIECIE OCCUPATIONAL DYSPHONIA MANAGEMENT IN DIFFERENT COUNTRIES OF THE EUROPEAN UNION AND THROUGHOUT THE WORLD PRACA POGLĄDOWA Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Klinika Audiologii i Foniatrii Streszczenie Nauczyciele dużo częściej niż inne grupy zawodowe narażeni są na wystąpienie zaburzeń głosu. W pracy przedstawiono metody diagnostyki i terapii dysfonii zawodowych w krajach Unii Europejskiej i na świecie. W konkluzji dokonano implikacji dotyczących modelu postępowania u nauczycieli z zawodowymi zaburzeniami głosu w Polsce, podkreślając konieczność interdycyplinarnej terapii głosu z udziałem laryngologa/foniatry, logopedy/terapeuty głosu, a także psychologa i fizjoterapeuty. Zwrócono też uwagę na wartość edukacji osób narażonych zawodowo na wysiłek głosowy w zakresie higieny głosu i zmiany nawyków głosowych. Med. Pr. 2009;60(2):151 158 Słowa kluczowe: choroby zawodowe głosu, diagnozowanie, moduły rehabilitacji głosu Abstract Teachers are significantly more likely to develop multiple voice problems than non-teachers. The article presents methods for the diagnoses and treatment of occupational dysphonia in different countries of the European Union and throughout the world. Conclusions comprise the implications concerning the model of dysphonic teachers management in Poland, putting strong emphasis on the necessity for multidimensional therapy in collaboration with otolaryngologist/phoniatrician, logopedist/speech therapist and also psychologist/physiotherapist. The importance of training professional voice users in vocal hygiene and healthy voice habits has also been emphasized. Med Pr 2009;60(2):151 158 Key words: occupational dysphonia, diagnosing, elements of voice therapy Adres autorów: Klinika Audiologii i Foniatrii, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: ebogusz@imp.lodz.pl Nadesłano: 6 marca 2009 Zatwierdzono: 20 marca 2009 WSTĘP Z roku na rok powiększa się grupa osób zawodowo posługujących się głosem (1,2). Jest to trend ogólnoświatowy, w związku z czym do głównych zadań działalności Międzynarodowej Federacji Towarzystw Otorynolaryngologicznych wprowadzono problematykę zaburzeń procesu komunikatywnego, w którym głos odgrywa wiodącą rolę (3,4). Największą grupą wśród osób pracujących w zawodach wymagających wysiłku głosowego są nauczyciele (5 10). Z aktualnych danych amerykańskich wynika, że populacja nauczycieli USA to ponad 3 miliony osób, przy czym około 58% spośród nich uskarża się w czasie swojej aktywności zawodowej na dolegliwości ze strony narządu głosu, wiążąc je z wykonywaną pracą, a 39% z nich musi z tego powodu przerwać pracę w zawodzie (11). Według statystyk amerykańskich problemy głosowe nauczycieli przynoszą budżetowi państwa straty około 2,5 miliarda dolarów rocznie (12). Z kolei brytyjski laryngolog Carding (2007) w poglądowym artykule o chorobach zawodowych narządu głosu alarmuje, że z powodu utraty głosu na zwolnieniu lekarskim rocznie przebywa 5 milionów Brytyjczyków, co kosztuje budżet angielski około 200 milionów funtów (13). W Polsce wprawdzie nie ma tak dokładnych opracowań ekonomicznych, jednak skala problemu jest niemała, ponieważ liczba nauczycieli w naszym kraju sięga około 800 tysięcy (14). W wieloośrodkowych badaniach koordynowanych przez Instytut Medycyny Pracy dotyczących populacji polskich nauczycieli wykazano, że prawdopodobieństwo rozwoju dysfonii w tej grupie zawodowej jest ponad 3-krotnie wyższe niż w grupie kontrolnej (15). Ostatnio coraz częściej zwraca się uwagę na prawidłową opiekę zdrowotną nad osobami posługującymi się profesjonalnie głosem. Podkreślił to Vilkman na Światowym Kongresie Foniatrów w 2004 r., przedstawiając wyzwania, jakie są stawiane przed medycyną pracy w aspekcie osób zawodowo narażonych na znaczny wysiłek głosowy (4). Problematyka chorób narządu głosu uwarunkowanych zawodowo jest powszechnie

152 E. Niebudek-Bogusz Nr 2 omawiana na światowych i europejskich kongresach laryngologicznych i foniatrycznych, a także na interdyscyplinarnych kongresach głosu (16,17). Temat zawodowych zaburzeń głosu jest uznawany jako jeden z priorytetów Brytyjskiej Organizacji Głosu (British Voice Association, http://www.british-voice-association.com) i Amerykańskiej Fundacji Głosu (Voice Foundation, http://www.voicefoundation.org). W ogólnoświatowej literaturze dotyczącej postępowania w dysfoniach zawodowych dominuje podejście holistyczne i multidyscypilnarne (18 21), co rzadko jest spotykane w Polsce. W standardach światowych i europejskich coraz bardziej zwraca się uwagę na jakość życia osób z zawodowymi schorzeniami głosu. Nowoczesne pojęcie zdrowia, zgodnie z zaleceniami WHO, jest znacznie szerszym pojęciem niż tradycyjne, ponieważ równie ważne, jak aspekty fizjologiczne i biofizyczne, okazują się zmiany psychiczne i społeczne w życiu pacjenta. Wiąże się to z wprowadzeniem pojęcia jakości życia (Quality of life QoL) i dążeniem do określenia, w jaki sposób dolegliwości wynikające z choroby obniżają jakość życia w subiektywnym odczuciu pacjenta (22). Z tego powodu, jak podkreśla wielu autorów (23 28), cele terapii dysfonii powinny spełniać potrzeby zawodowe, socjalne i emocjonalne pacjenta, przy uwzględnieniu jego realnych możliwości. POSTĘPOWANIE W ZAWODOWYCH ZABURZENIACH GŁOSU Postępowanie w dysfoniach uwarunkowanych zawodowo obejmuje dwa podstawowe elementy: diagnozowanie zaburzeń głosu, w którym bierze udział lekarz laryngolog/foniatra, terapia dobrana indywidualnie, w której bierze udział laryngolog/foniatra, logopeda/terapeuta głosu oraz pacjent. Jak podaje Rubin w badaniach dotyczących opieki zdrowotnej nad osobami ze schorzeniami głosu (29), w krajach skandynawskich, niemieckojęzycznych, Beneluksu oraz krajach Europy Środkowo-Wschodniej diagnostyką zaburzeń głosu zajmuje się foniatra, natomiast w modelu anglo-amerykańskim laryngolog specjalizujący się w problemach głosu, praktykujący w tzw. klinikach głosu (Voice Clinic) (29). W Polsce foniatria to specjalizacja deficytowa, natomiast laryngolodzy nie są wystarczająco przeszkoleni w zakresie specyfiki postępowania w zawodowych schorzeniach głosu. Z kolei zgodnie z wytycznymi dotyczącymi leczenia dysfonii, przedstawianymi na ostatnim Światowym Kongresie Głosu (3rd World Voice Congress, Istambuł 2006) (16) i ostatniej Europejskiej Konferencji Głosu (7th Pan European Voice Conference, Groningen 2007) (17), w procesie tym zawsze bierze udział lekarz laryngolog/foniatra i ściśle współpracujący z nim terapeuta głosu (speech pathologist, speech language pathologist) lub logopeda przeszkolony w zakresie rehabilitacji głosu. W procesie leczniczym zwraca się również uwagę na czynną rolę pacjenta, którego należy odpowiednio zmotywować do rehabilitacji głosu. W warunkach polskich w systemie opieki zdrowotnej nie przywiązuje się właściwej wagi do rehabilitacji głosu w dysfoniach zawodowych, co nieraz było podnoszone w dyskusjach na konferencjach foniatrycznych (np. Konferencja Unii Europejskich Foniatrów, Poznań 2008) (30) czy laryngologicznych (np. Konferencja Otorynolaryngologia, Łódź 2008) (31). Poza ośrodkami klinicznymi nie ma wykwalifikowanej kadry terapeutów głosu, którzy mogliby przy współpracy z laryngologiem/foniatrą prowadzić rehabilitację głosu patologicznego. Na forach dyskusyjnych ww. konferencji krajowych były wskazywane uboczne konsekwencje terapii dysfonii zawodowych, prowadzonej przez logopedów lub nauczycieli emisji głosu bez uprzedniego zdiagnozowania schorzenia narządu głosu przez lekarza specjalistę. Ścisłą współpracę laryngologa z kliniki głosu i terapeuty głosu w leczeniu dysfonii zawodowych oraz konieczność skierowania pacjenta na rehabilitację głosu po dokładnym zdiagnozowaniu przez laryngologa zakłada natomiast np. model brytyjski społecznej opieki zdrowotnej (National Health System) (19). METODYKA DIAGNOZOWANIA ZABURZEŃ GŁOSU Obecnie standardy europejskie podkreślają konieczność kompleksowej oceny zaburzeń głosu (19,32,33). Zgodnie z protokołem opracowanym przez Komitet Foniatrii Europejskiego Towarzystwa Laryngologicznego (European Laryngological Society ELS) w 2000 roku wśród 5 podstawowych narzędzi badawczych, stosowanych w diagnostyce zaburzeń głosu, znalazły się następujące metody: ocena percepcyjna głosu, laryngowideostroboskopia, analiza akustyczna głosu, ocena aerodynamiczna, ocena subiektywna głosu, dokonywana indywidualnie przez pacjenta (33).

Nr 2 Postępowanie w dysfoniach zawodowych 153 Z wymienionego powyżej zestawu badań coraz bardziej docenia się na świecie wartość diagnostyczną samooceny głosu. Uznaje się bowiem, że izolowane badania specjalistyczne takie jak laryngowideostroboskopia czy analiza akustyczna bez uwzględnienia własnych odczuć pacjenta dotyczących jego głosu, okazują się niewystarczające do określenia stopnia upośledzenia głosu (35,36). Najpowszechniej stosowanym narzędziem subiektywnej oceny wpływu zaburzeń głosu na funkcjonowanie psychospołeczne jest obecnie kwestionariusz określający wskaźnik niepełnosprawności głosowej VHI (Voice Handicap Index). Metoda ta jest szeroko stosowana na całym świecie (37 39). Pytania sfery funkcjonalnej opisują wpływ zaburzeń głosu na codzienną aktywność społeczno-zawodową, sfery emocjonalnej odczucia chorego w stosunku do własnego głosu, zaś sfery fizykalnej dotyczą odczuwanych dolegliwości fizycznych związanych z chorobą narządu głosu. Kwestionariusz VHI jest rzadko stosowany w Polsce, mimo że adaptacji na język polski i związanych z tym modyfikacji dokonali w 2004 r. Pruszewicz i wsp. (40). Kwestionariusz ten może być z powodzeniem stosowany przez laryngologów czy lekarzy medycyny pracy, a także logopedów/terapeutów głosu do oceny zaburzeń głosu u osób zawodowo obciążających głos. Jak wynika z międzynarodowych badań dotyczących walidacji skali VHI, przeprowadzonych w Anglii, Holandii, Francji, Niemczech, Belgii, Włoszech i Portugalii (ich rezultaty prezentowano na 7. Europejskiej Konferencji Głosu w Groningen w 2007 r.), odmienne wersje językowe skali VHI są ze sobą równoważne, a wyniki uzyskane w różnych krajach mogą być ze sobą porównywane (41). Inną prostą metodą, zasługującą na rozpowszechnienie w diagnostyce zawodowych zaburzeń głosu w Polsce, jest maksymalny czas fonacji (MCF). Jest on prostym, ale wartościowym parametrem aerodynamicznym głosu. Jego pomiar polega na określeniu maksymalnego czasu fonacji, np. głoski a podczas pełnego wydechu (wynik jest średnią 3 pomiarów). Norma to 20 sekund. Colton i Woo, omawiając metody badania funkcji głośni w amerykańskiej monografii pt. Diagnosis and treatment of voice disorders dotyczącej zaburzeń głosu (19), wymieniają pomiar maksymalnego czasu fonacji jako prostą wartościową metodę obiektywną, obok innych metod instrumentalnych, które wymagają jednak specjalistycznego sprzętu (42). Ocena percepcyjna (odsłuchowa) głosu najczęściej jest dokonywana w skali GRBAS przez przeszkolonych i doświadczonych foniatrów i terapeutów głosu. Skala ta opisuje zaburzenia głosu przy pomocy dobrze zdefiniowanych 5 parametrów: G (grade of hoarseness) stopień chrypki, R (roughness) szorstkość głosu wynikająca z nieregularności drgań fałdów głosowych, B (breathiness) głos chuchający, będący wynikiem wydobywania się powietrza w czasie fonacji przez niewartą głośnię, A (asthenic) głos słaby asteniczny, S (strained) głos napięty, hiperfunkcjonalny. Pięcioparametrowa skala GRBAS posiada cztery stopnie natężenia zaburzeń, w których 0 oznacza głos normalny, 1 lekkie nasilenie, 2 mierne, 3 ciężkie, w odniesieniu do wszystkich parametrów (43). Badaniem instrumentalnym, uznanym za złoty standard w diagnozowaniu zaburzeń głosu, jest wideolaryngostroboskopia krtani, podczas której ogląda się na monitorze obraz ruchomy krtani w powiększeniu, również w świetle stroboskopowym. Badanie to umożliwia dokładną ocenę ruchów fonacyjnych fałdów głosowych oraz nawet niewielkich, subtelnych zmian organicznych. Interpretacja wyników obrazów wideostroboskopowych dokonywana jest jednak zawsze przez doświadczonego foniatrę lub laryngologa specjalizującego się w chorobach krtani (44,45). Ostatnio szczególnym zainteresowaniem w praktyce foniatrycznej cieszy się analiza akustyczna głosu jako metoda obiektywna i nieinwazyjna (46 49), chociaż wymaga ona specjalistycznego oprogramowania i sprzętu. Reasumując, proste metody badania narządu głosu (wskaźnik VHI i parametr MCF) są wartościowymi narzędziami w diagnozowaniu zawodowych zaburzeń głosu. Z powodzeniem mogą one być wykorzystywane na co dzień nie tylko w praktyce foniatrycznej, ale i laryngologicznej, a także w gabinecie logopedy czy terapeuty głosu, dlatego warto je spopularyzować w naszym kraju. METODY LECZENIA DYSFONII ZAWODOWYCH W większości pozycji dotyczącej literatury przedmiotu (19,43,50,51) podkreśla się, że celem leczenia dysfonii zawodowych jest przywrócenie takiego stanu narządu głosu, który przy uwzględnieniu realnych możliwości pacjenta spełniałby jego potrzeby zawodowe, socjalne i emocjonalne Do metod terapii zaburzeń głosu należą: rehabilitacja głosu, mikrochirurgia, farmakoterapia,

154 E. Niebudek-Bogusz Nr 2 psychoterapia, fizykoterapia, leczenie balneologiczne. Jak podkreśla Dejonckere, w dysfoniach zawodowych leczeniem z wyboru jest rehabilitacja głosu, czyli ćwiczenia prowadzące do korekty techniki emisji głosu (3). Na ostatnim Europejskim Kongresie Głosu (7th PanEuropean Voice Conference Groningen 2007) przedstawił on schemat modułów, z których powinna się składać rehabilitacja głosu, niezależnie od metod rehabilitacji stosowanych w poszczególnych ośrodkach europejskich (17). Podstawowe moduły rehabilitacji głosu według Dejonckere a to: 1. Ocena głosu kompleksowe badanie, ustalenie diagnozy funkcjonalnej. 2. Poinformowanie pacjenta interpretacja wyników badań, zmotywowanie pacjenta do rehabilitacji głosu. 3. Edukacja higieny głosu unikanie tytoniu, dieta, nawilżanie, wskazówki dotyczące emisji głosu (unikanie fonotraumy), redukcja obciążenia głosowego, np. zmiana planu wykładów, używanie mikrofonu. 4. Psychoterapia obniżenie poziomu napięcia pacjenta, poprawa samopoczucia psychicznego oraz wzrost umiejętności radzenia sobie ze stresem. 5. Zmiana nawyków głosowych (adaptacja oczekiwań pacjenta do możliwości) oraz stylu życia (przekonanie pacjenta, że to on ma największy wpływ na efekt terapii). 6. Ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne appogio, technika Alexandra, manualna terapia krtani. 7. Ćwiczenia emisji głosu poprawa zwarcia fonacyjnego, miękki atak, panowanie nad głośnością i wysokością głosu. 8. Ćwiczenia kompensacyjne głos przedsionkowy, protezy głosowe. 9. Integracja i habituacja utrwalanie wyuczonych elementów emisji głosu w spontanicznej rozmowie czy sytuacjach zawodowych. Na rycinie 1. przedstawiono przykładowy schemat modułów rehabilitacji głosu proponowany w dysfoniach zawodowych. Podobne podejście do rehabilitacji głosu, choć ujęte w nieco inny sposób, przedstawia wybitny amerykański laryngolog Sataloff, zajmujący się zawodowymi zaburzeniami głosu od wielu lat. W swojej monografii pt. Treatment of voice disorders przedstawia on następujące poziomy terapii głosu (20): Ryc. 1. Przykładowy schemat rehabilitacji głosu (wg P. Dejonckere a) w dysfoniach zawodowych z odsetkami czasu przeznaczonymi na poszczególne moduły (%). Fig. 1. An example of the voice therapy scheme (acc. P. Dejonckere), used in occupational dysphonia treatment, with the score of time allocated for respective modules (%). Poziom I: instruktaż dotyczący higieny głosu terapia pośrednia. Poziom II terapia bezpośrednia: kontrola oddechu i podparcia, ćwiczenia miękkiego ataku na fałdy głosowe, ćwiczenia rezonansu, ustawienie odpowiedniej wysokości głosu, ćwiczenia prozodii i intonacji. Poziom III relaksacja: manualna terapia krtani, automasaż twarzy i szyi, relaksacja i masaż całego ciała, medytacja, elementy jogi i tai-chi. Poziom IV feedback strategie autokorekty emisji: symulacje rozmów w różnych sytuacjach, np. rozmowa z natarczywym klientem, rozmowa telefoniczna, stres komunikatywny, np. odpowiedzi na tzw. krzyżowy ogień pytań. Sataloff podkreśla rolę wiedzy o higienie narządu głosu w prewencji i leczeniu dysfonii zawodowych. Podobnego zdania są Fletcher i wsp. (52), którzy na podstawie badań kwestionariuszowych stwierdzili znamienną różnicę w zakresie wiedzy o higienie narządu głosu między osobami eufonicznymi (z głosem zdrowym) a osobami dysfonicznymi. Ponadto w analizie

Nr 2 Postępowanie w dysfoniach zawodowych 155 czynników ryzyka dysfonii zawodowych, dokonanych przez Medeiros i wsp. (53) na dużej populacji (2103 nauczycielek), nowym faktem epidemiologicznym jest zależność między częstością występowania zaburzeń głosu a brakiem regularnej aktywności fizycznej. Autorzy podkreślają wpływ uprawiania ćwiczeń fizycznych na utrzymanie prawidłowej postawy ciała i prawidłową produkcję głosu. W naszym kraju edukacja pacjenta dysfonicznego dotycząca nawyków sprzyjających zachowaniu narządu głosu w dobrym stanie jest niedoceniana czy wręcz bagatelizowana. Ostatnio w różnych opracowaniach dotyczących terapii bezpośredniej zwraca się uwagę na połączenie ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i rezonansowych z ćwiczeniami całego ciała. Jedną z takich metod jest technika Schlaffhorst-Andersen, zaadaptowana współcześnie do rehabilitacji głosu nauczycieli przez M. Saatweber, która przedstawiała ją na dwóch ostatnich Europejskich Kongresach Głosu (Pan-European Voice Conferences PEVOC) (17,29). Artykuł omawiający zalety tej metody został też opublikowany w czasopiśmie Folia Phoniatrica Logopedica organie Unii Europejskich Foniatrów (54). Zachęca to do spopularyzowania tej prostej, ale jednocześnie wartościowej metody w terapii głosu nauczycieli w Polsce. Metoda Schlaffhorst-Andersen polega na wykonywaniu ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i rezonansowych razem z ćwiczeniami ruchowymi, pozytywnie oddziałującymi na postawę oraz nastrój ćwiczącego, które łączą poziom oddziaływania somatycznego i wegetatywnego. Ruchy okrężne lub swingujące ciała wykonywane są rytmicznie, w połączeniu ze świadomym oddychaniem oraz wydawaniem dźwięku (np. z prostą recytacją lub śpiewem). Pewne elementy tej metody wykorzystywał Jerzy Grotowski w przygotowywaniu aktorów do grania w swoich słynnych spektaklach. W większości wymienionych powyżej materiałów coraz częściej zwraca się uwagę na rolę w rehabilitacji głosu relaksacji nie tylko mięśni gardła krtani i szyi, ale także całego ciała. Sataloff w cytowanej powyżej monografii podkreśla konieczność stosowania zabiegów fizjoterapeutycznych czy osteopatycznych w usuwaniu zaburzeń układu mięśniowo-szkieletowego, które towarzyszą dysfoniom zawodowym. Także Rubin i wsp. w pracy poświęconej ubocznemu wpływowi nieprawidłowej postawy na narząd głosu wskazują na znaczenie jej korygowania w profilaktyce i leczeniu zaburzeń głosu (55). Jedną z metod zalecanych w ćwiczeniach posturalnych jest technika Alexandra, wykorzystywana głównie do kształcenia aktorów i śpiewaków (20). Jej ideą jest nauka świadomego powrotu do rozluźnienia mięśni i kontroli oddychania po sytuacji stresującej. Celem tej techniki jest przywrócenie stanu naturalnego, zaburzanego wskutek tendencji do niepotrzebnie wzmożonej pracy narządu głosu, czyli hyperfonacji, oraz nadmiernych napięć mięśniowych całego ciała w sytuacjach stresogennych. Uświadomienie sobie błędów postawy ciała, a następnie ćwiczenie umiejętności ich świadomej korekty zgodnie z techniką Alexandra, pozwala na wyrobienie nawyku zachowania prawidłowej postawy podczas mówienia, nawet w sytuacji stresu. Ponadto technika ta wprowadza organizm na tor wewnętrznej regulacji i jest jedną z metod radzenia sobie ze stresem dla osób pracujących głosem. Psychoterapii oraz strategiom radzenia sobie ze stresem zawodowym poświęca się ostatnio wiele miejsca w aktualnych zaleceniach dotyczących terapii zawodowych zaburzeń głosu (56,57). Temu tematowo poświęcony był cały panel na Europejskim Kongresie Głosu w Groningen w 2007 r., podczas którego omawiano wpływ czynników psychogennych w etiopatogenezie dysfonii zawodowych oraz wskazywano na konieczność włączania metod relaksacji czy nawet elementów psychoterapii do leczenia zawodowych zaburzeń głosu (17). WNIOSKI Reasumując, terapia dysfonii zawodowych powinna być przeprowadzana kompleksowo, z uwzględnieniem potrzeb zawodowych, społecznych i emocjonalnych pacjenta. Zgodnie z aktualną wiedzą postępowanie u nauczycieli z zawodowymi zaburzeniami głosu w Polsce powinno uwzględniać: 1. Dążenie do wypracowania modelu holistycznej i interdycyplinarnej terapii schorzeń zawodowych narządu głosu z udziałem laryngologa/foniatry, logopedy/terapeuty głosu, a także psychologa i fizjoterapeuty. 2. Włączenie do terapii chorób zawodowych głosu modułów dotyczących higieny narządu głosu oraz zmian zachowań głosowych pacjenta (stylu życia), do tej pory niedocenianych w naszym kraju. 3. Prowadzenie wymienionych powyżej działań u nauczycieli z zaburzeniami głosu przede wszystkim w trakcie rocznego urlopu dla poratowania zdrowia. 4. Konieczność edukacji lekarzy medycyny pracy, laryngologów/foniatrów i współdziałających z nimi te-

156 E. Niebudek-Bogusz Nr 2 5. 6. 7. rapeutów głosu w zakresie specyfiki diagnozowania i leczenia zawodowych zaburzeń głosu. Konieczność edukacji lekarzy laryngologów/terapeutów głosu w zakresie counselingu i umiejętności aktywizacji pacjentów z dysfoniami do rehabilitacji głosu. Spopularyzowanie w diagnostyce zawodowych zaburzeń narządu głosu prostych, ale wartościowych metod samooceny głosu VHI czy maksymalnego czasu fonacji, które mogą być wykorzystywane nie tylko przez foniatrę, ale również przez laryngologa, terapeutę głosu lub lekarza medycyny pracy. Rozpowszechnianie wiedzy o konieczności prewencji i wczesnej terapii zaburzeń głosu poprzez publikacje i Internet oraz kreowanie świadomości grup zawodowych narażonych na wysiłek głosowy. PIŚMIENNICTWO 1. Behlau M., Hogikyan D.N., Gasparini G.: Quality of life and voice: study of Brazilian population using the voice-related quality of life measure. Folia Phoniatr. Logop. 2007;59:286 296 2. Verdolini K., Ramig L.O.: Occupational risks for voice problems. Logop. Phoniatr. Vocol. 2001;26:37 46 3. Dejonckere P.H.: Occupational voice-care and cure. Kugler Publications, Haga (Holandia) 2001 4. Vilkman E.: Occupational safety and health aspects of voice and speech professions. Folia Phoniatr. Logop. 2004;56(4):220 253 5. Bovo R., Galceran M., Petruccelli J., Hatzopoulos S.: Vocal problems among teachers: evaluation of a preventive voice program. J. Voice 2007;21(6):705 722 6. De Jonge F.I., Kooijman P.G., Thomas G., Huinck W.J., Graamans K., Schutte H.K.: Epidemiology of voice problems in Dutch teachers. Folia Phoniatr. Logop. 2006;58(3): 186 198 7. Smith E., Kirchner H.L., Taylor M., Hoffman H., Lemke J.H.: Voice problems among teachers: differencesby gender and teaching characteristics. J. Voice 1998;12: 328 334 8. Preciado-Lopez J., Perez-Fernandez C., Calzada-Uriondo M., Preciado-Ruiz P.: Epidemiological study of voice disorders among teaching professionals of La Rioja, Spain. J. Voice 2008;22(4):489 508 9. Zaleska-Kręcicka M., Kręcicki T., Wierzbicka E.: Głos i jego zaburzenia, zagadnienia higieny i emisji głosu. Polskie Stowarzyszenie Pedagogów Śpiewu. Akademia Muzyczna we Wrocławiu, Wrocław 2004 10. Titze I.R., Lemke J., Montequin D.: Populations in the U.S. workforce who rely on voice as a primary tool of trade: a preliminary report. J. Voice 1997;11(3):254 259 11. Roy N., Merrill R.M., Thibeault S., Parsa R.A., Gray S.D., Smith E.M.: Prevalence of voice disorders in teachers and the general population. J. Speech Lang. Hear. Res. 2004;47(2):281 293 12. Roy N., Merrill R.M., Thibeault S., Gray S.D., Smith E.M.: Voice disorders in teachers and the general population: effect on work performance, attendance, and future career choices. J. Speech Lang. Hear. Res. 2004;47:542 551 13. Carding P.: Occupational voice disorders: Is there a firm case for industrial injuries disablement benefit? Logop. Phoniatr. Vocol. 2007;32:47 48 14. Polski Rocznik Statystyczny. Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2008 15. Śliwińska-Kowalska M., Niebudek-Bogusz E., Fiszer M., Los-Spychalska T., Kotylo P., Sznurowska-Przygocka B. i wsp.: The prevalence and risk factors for occupational voice disorders in teachers. Folia Phoniatr. Logop. 2006;58(2):85 102 16. Dursun G. [red.]: Proceedings of the 3 rd World Voice Congress. 19 22 czerwca 2006, Istambul, Turcja 17. Schutte H.K. [red.]: Proceedings of the 7 PanEuropean Voice Conference. 29 sierpnia 1 września 2007, Groningen, Holandia 18. Roy N., Weinrich B., Gray S.D., Tanner K., Stemple J.C., Sapienza C.M.: Three treatments for teachers with voice disorders: a randomized clinical trial. J. Speech Lang. Hear. Res. 2003;46:670 688 19. Rubin J.S., Satalof R.T., Korovinn G.S. [red.]: Diagnosis and treatment of voice disorders. Thomson Delmar Learning, New York 2003 20. Sataloff R.T.: Treatment of voice disorders. Plural Publishing, San Diego Oxford 2005 21. Van Lierde K.M., de Ley S., Clement G., de Bodt M., van Cauwenberge P.: Outcome of laryngeal manual therapy in four Dutch adults with persistent moderate- -to-severe vocal hyperfunction: a pilot study. J. Voice 2004;18(4):467 474 22. World Health Organization. International classification of impairments, disabilities and handicaps: a manual of classification, relating to the consequences of disease. WHO, Genewa 1980, ss. 25 43 23. Daniilidou P., Carding P., Wilson J., Drinnan M., Deary V.: Cognitive behavioral therapy for functional dysphonia: a pilot study. Otol. Rhinol. Laryngol. 2007;116(10): 717 722 24. Speyer R.: Effects of voice therapy: a systematic review. J. Voice 2008;22(5):565 580 25. Steen I.N., MacKenzie K., Carding P.N., Webb A., Deary I.J., Wilson J.A.: Optimising outcome assessment of voice intervention, II: sensitivity to change of self-reported and observer-rated measures. J. Laryngol. Otol. 2008;122(1):46 51 26. Fulljames N., Harris S.: Voice outcome measures: correlations with patients assessment of their condition and the effectiveness of voice therapy. Logop. Phoniatr. Vocol. 2006;31:23 35

Nr 2 Postępowanie w dysfoniach zawodowych 157 27. Leer E., Hapner E.R., Connor N.P.: Transtheoretical model of health behavior change applied to voice therapy. J. Voice 2008;22(6):688 698 28. Gillivan-Murphy P., Drinnan M.J., O Dwyer T.P., Ridha H., Carding P.: The effectiveness of voice treatment approach for teachers with self-reported voice problems. J. Voice 2006;20(3):423 431 29. Howard D., Abberton E., Rubin J. [red.]: 6 Pan European Voice Conference. 31 sierpnia 3 września 2005, Londyn, Wielka Brytania. British Library, Londyn 2005 30. Obrębowski A. [red]: Proceedings of the Congress of the XXV Union of European Phoniatricians, 3 rd Conference of Phoniatric Section and Audiologic Section of the Polish Society of Otorhinolaryngology Head and Neck Surgery II. 8 10 maja 2008, Poznań, Polska. Nowiny Lek. 2008;77, Supl. 1 31. Śliwińska-Kowalska M. [red.]: Materiały VI Konferencji Naukowo-Szkoleniowej, Otorynolaryngologia. 23 25 października 2008, Łódź, Polska. Mediton, Łódź 2007 32. Wiskirska-Woźnica B.: Kompleksowa ocena głosu w schorzeniach organicznych i czynnościowych krtani [rozprawa habilitacyjna]. Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 2002 33. Ma E.P.M., Yiu E.M.L.: Multiparametric evaluation of dysphonic severity. J. Voice 2006;20(3):380 390 34. Dejonckere P.H., Crevier-Buchman L., Marie J.P., Moerman M., Remacle M., Woisard V.: Interpretation of the European Laryngological Socjety (ELS) basic protocol for assessing voice treatment effect. Rev. Laryngol. Otol. Rhinol. 2003;124:279 283 35. Hsiung M.W., Pai L., Wang H.W.: Correlation between voice handicap index and laboratory measurements in dysphonic patients. Eur. Arch. Otorhinolaryngol. 2002;259(Feb.):97 99 36. Roy N., Bless D.M., Heisey D.: Personality and voice disorders: a multitrait-multidisorder analysis. J. Voice 2000;14(4):521 548 37. Rosen C.A., Lee A.S., Osborne J., Zullo T., Murry T.: Development and validation of the Voice Handicap Index-10. Laryngoscope 2004;114:1549 1556 38. Koojman P.G., Wild C.M., de Jong F.I.: The relation between the type of voice range profile and Voice Handicap in female voice patients. XXV th Congress of the Union of European Phoniatricians [streszczenia]. 3 rd Conference of Phoniatric Section and Audiologic Section of the Polish Society of Otorhinolaryngology Head and Neck Surgery II. 8 10 maja 2008, Poznań, Polska. Nowiny Lek. 2008;77, Supl. 1 39. Woisard V., Bodin S., Yardeni E., Puech M.: The Voice Handicap Index: correlation between subjective patient response and quantitative assessment of voice. J. Voice 2007;21(5):623 631 40. Pruszewicz A., Obrębowski A., Wiskirska-Woźnica B., Wojnowski W.: W sprawie kompleksowej oceny głosu własna modyfikacja testu samooceny niespraw- ności głosu (Voice Handicap Index). Otolaryngol. Pol. 2004;58:547 549 41. Verdonck-de Leeuw I., Kuik D.J., de Bodt M.S., Guimaraes I., Holmberg E.B., Nawka T.: Validation of the Voice Handicap Index (VHI) by assessing equivalence of European translations. 7th Pan-European Voice Conference [streszczenia]. c/o Groningen Voice Research Lab, Groningen (Holandia) 2007 42. Colton R., Peak W.: Measuring Vocal fold Function. W: Rubin J.S., Satalof R.T., Korovinn G.S. [red]. Diagnosis and treatment of voice disorders. Thomson Delmar Learning, New York 2003, ss. 183 190 43. Obrębowski A.: Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej. Akademia Medyczna, Poznań 2008 44. Koufman J.A.: Laryngeal muscle tension patterns (MTPs), W: Rubin J.S., Sataloff R.T., Korovin G.S. [red.]: Diagnosis and Treatment of Voice Disorders. Thomson Delmar Learning, New York 2003, ss. 175 182 45. Speyer R., Wieneke G.H., Dejonckere P.H.: Documentation of progress in voice therapy: perceptual, acoustic, and laryngostroboscopic findings pretherapy and posttherapy. J. Voice 2004;18(3):325 340 46. Rantala L., Vilkman E., Bloigu R.: Voice changes during work: subjective complaints and objective measurements for female primary and secondary schoolteachers. J. Voice 2002;16(3):344 355 47. Lehto L., Laaksonen L., Vilkman E., Alku P.: Occupational voice complaints and objective acoustic measurements do they correlate? Logop. Phoniatr. Vocol. 2006;31(4): 147 152 48. McCrea C.R., Morris R.J.: Effects of vocal training and phonatory task on voice onset time. J. Voice 2007;21(1): 54 63 49. Niebudek-Bogusz E., Fiszer M., Kotyło P., Śliwińska- Kowalska M.: Diagnostic value of a voice acoustic analysis in assessment of occupational voice pathologies in teachers. Logop. Phoniatr. Vocol. 2006;31:100 106 50. Ruotsalainen J., Sellman J., Lic P., Lehto L., Verbeek J.: Systematic review of the treatment of functional dysphonia and prevention of voice disorders. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2008;138:557 565 51. Niebudek-Bogusz E., Kotyło P., Politański P., Śliwińska- Kowalska M.: The effectiveness of voice therapy for teachers with dysphonia. Folia Phoniatr. Logop. 2008;60(3): 134 141 52. Fletcher H.M., Drinnan J.M., Carding N.P.: Voice care knowledge among clinicians and people with healthy voices or dysphonia. J. Voice 2007;21(1):80 91 53. Mesquita de Medeiros A., Baretto S.M., Assuncao A.A.: Voice disorders (dysphonia) in public school female teachers working in Belo Horizonte: prevalence and associated factors. J. Voice 2008;22(6):676 687 54. Saatweber M.: How to help teachers voices. Folia Phoniatr. Logop. 2008;60:288 290

158 E. Niebudek-Bogusz Nr 2 55. Rubin J.S., Blake E., Mathieson L.: Musculoskeletal patterns in patients with voice disorders. J. Voice 2007;21(4): 477 484 56. Dietrich M., Verdolini Abbott K., Gartner-Schmidt J., Rosen C.A.: The frequency of perceived stress, anxiety, and depression in patients with common patologies affecting voice. J. Voice 2008;22(4):472 488 57. Wingate J.M., Brown W.S., Shrivastav R., Davenport P., Sapienza C.H.: Treatment outcomes for professional voice users. J. Voice 2007;21(4):433 449