Psychologia RóŜnic Indywidualnych Funkcjonalne znaczenie temperamentu Konwersatorium 1 Katarzyna Popek Źródło: Zawadzki, B., Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT): Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP Strelau, J. (2002). RóŜnice indywidualne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar Temperament: podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych Treść zachowania: wyraŝa się w stosunku człowieka do samego siebie, do innych ludzi i świata Energetyczny poziom zachowania: wszystkie te cechy, które są wyznaczane róŝnicami indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, tj. za nagromadzenia (kumulowanie), jak i rozładowywanie (wyzwalanie) zmagazynowanej energii Charakterystyka czasowa zachowania: zespół cech, charakteryzujących przebieg reakcji w czasie 1
10 postulatów Regulacyjnej Teorii Temperamentu 1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania 2. Cechy temperamentu moŝna opisać w kategoriach energetycznych i czasowych 3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją indywidualne róŝnice 4. KaŜde zachowania, niezaleŝnie od rodzaju i treści, opisać moŝna w kategoriach energetycznych i czasowych, stąd róŝnice indywidualne w temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji 5. RóŜnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki czasowej zachowań i reakacji występują od początku Ŝycia postnatalnego, stąd cechy temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa 10 postulatów Regulacyjnej Teorii Temperamentu 6. NiezaleŜnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt, wszystkie ssaki (zapewne wszystkie kręgowce) moŝna scharakteryzować na podstawie cech, które odnoszą się do kategorii intensywności i czasu, stąd temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt. 7. Biorąc pod uwagę postulaty 5 i 6 naleŝy przyjąć, ze temperament w swojej pierwotnej formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i zaleŝne od niego mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we współdeterminowaniu róŝnic indywidualnych w temperamencie 8. Cechy temperamentalne, choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie powolnym zmianom, co następuje w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu oraz specyficznego dla jednostki oddziaływania między wyposaŝeniem genetycznym a szeroko rozumianym środowiskiem 10 postulatów Regulacyjnej Teorii Temperamentu 9. Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji (moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temperamentalnej sytuacji i zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych 10. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach ekstremalnych 2
Cechy temperamentu w ujęciu RTT Charakterystyka czasowa temperamentu i jej podstawowe wymiary śwawość: tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu Perseweratywność: tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał Parametry czasowe zachowania moŝna traktować jako kanały energetyczne : zwiększające dopływ stymulacji, co stanowi podstawową funkcję Ŝwawości, lub rozładowująca pobudzenie, z czym wiąŝe się podstawowa funkcja perseweratywności Cechy temperamentu w ujęciu RTT Charakterystyka energetyczna temperamentu i jej podstawowe wymiary Reaktywność emocjonalna: tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyraŝająca się w duŝej wraŝliwości i niskiej odporności emocjonalnej Wytrzymałość: zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej i wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej Aktywność: tendencja do podejmowania zachowań o duŝej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej (z otoczenia) WraŜliwość sensoryczna: zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej Cechy temperamentu w ujęciu RTT Obie charakterystyki formalne: czasowa i energetyczna nie są niezaleŝne. Istnieją związki między cechami odzwierciedlające funkcjonalne sprzęŝenie cech i ich współdziałanie w procesie regulacji stymulacji. Pozwala to na dokonanie analizy określonych struktur cech. Określone powiązania między cechami mają znaczenie przystosowawcze i odzwierciedlają efektywność podmiotowej regulacji stymulacji. 3
Funkcjonalne znaczenie temperamentu Gdy jednostka ma moŝliwość efektywnej regulacji stymulacji, to selekcjonuje sytuacje i formy działania, odpowiednio do temperamentu. Oznacza to, Ŝe ludzie dostosowują warunki zewnętrzne i wybierają takie formy działania, aby odpowiadały ich moŝliwościom temperamentalnym. W warunkach tych osiągają maksymalna skuteczność działania i minimalizują negatywne następstwa emocjonalne. Cechy temperamentu wyznaczają sposób funkcjonowania w róŝnych dziedzinach działalności człowieka. Stwierdzono, Ŝe zaleŝnie od temperamentu, ludzie kształtują określone style działania, tj. sposoby wykonywania danej formy działalności. Style te występują w róŝnych formach aktywności zawodowej, szkolnej czy sportowej. Funkcjonalne znaczenie temperamentu Niezharmonizowana struktura temperamentu moŝe stanowić ryzyko nerwicy, prowadzić do rozwoju chorób somatycznych czy kształtowania się nieprawidłowych form zachowania w postaci uzaleŝnień, np. struktura temperamentu z tendencją do przestymulowywania się moŝe stanowić czynnik ryzyka choroby wieńcowej lub wrzodowej. Efektywna regulacja stymulacji 1. Funkcją systemów regulacyjnych stymulacji (mechanizmu fizjologicznego temperamentu) jest dostarczanie stymulacji odpowiadającej indywidualnemu zapotrzebowaniu na nią czy inaczej: odpowiadającej indywidualnym moŝliwościom jej przetwarzania. Na poziomie behawioralnym ta funkcja mechanizmu temperamentalnego uwidacznia się w istnieniu określonych cech zachowania, odzwierciedlających moŝliwości przetwarzania stymulacji i jej dostarczania lub unikania 2. Efektywność regulacji dotyczy stopnia dopasowania ilości dopływającej stymulacji do indywidualnych moŝliwości jej przetwarzania. Efektywna regulacja stymulacji to zatem taka, przy której potrzeba stymulacji jest doskonale zaspokajana nie jest wzbudzany ani przesyt ani niedosyt stymulacji 4
Efektywna regulacja stymulacji 3. Efektywna regulacji stymulacji jest gratyfikująca dla podmiotu: wzbudza emocje pozytywne, sprzyja duŝej efektywności działania. Z tego powodu utrzymanie poziomu stymulacji w granicach indywidualnego optimum traktuje się jako standard regulacji. Podmiot dąŝy do utrzymanie staniu efektywnej regulacji stymulacji 4. Efektywna regulacji stymulacji, sterowana poprzez mechanizmy fizjologiczne temperamentu, sprzyja kształtowaniu takich relacji pomiędzy cechami, które moŝna rozpatrywać jako struktury zharmonizowane, bowiem tworzą one konfiguracje cech zapewniające efektywną regulację stymulacji. Efektywna regulacja stymulacji 5. Zmiana stałej relacji pomiędzy cechami sprawiająca, Ŝe występuje między nimi dysocjacja, świadczy o nieefektywnej regulacji stymulacji. Odpowiadające jej konfiguracje cech temperamentu moŝna zatem traktować jako struktury niezharmonizowane. Powstanie takich struktur wiązano zwykle z długofalowymi oddziaływaniami środowiskowymi (głównie wychowawczymi) forsującymi style zachowania sprzeczne z dyspozycjami temperamentalnymi i prowadzącymi do powstania potrzeb pozostających w kolizji z potrzebą stymulacji. Jako przykład takich potrzeb moŝna wymienić potrzebę osiągnięć, a takŝe mechanizmy osobowościowe związane z dąŝeniem podmiotu do sprawowania kontroli. W tym znaczeniu niezharmonizowane struktury temperamentu odzwierciedlają nieefektywną regulację stymulacji, bowiem podmiot dąŝy do zaspokojenia potrzeb, których wartość stymulacyjna znajduję się poza obszarem optymalnego dla danej jednostki poziomu aktywacji Efektywna regulacja stymulacji 6. Długotrwała nieefektywna regulacja stymulacji prowadzi prawdopodobnie do zmian na poziomie mechanizmów fizjologicznych temperamentu. MoŜna przyjąć, Ŝe zmiany te zachodzą w efekcie długotrwałego nieoptymalnego pobudzenia: zbyt silnego i zbyt słanego (w następstwie nieoptymalnej stymulacji) i prowadzą do powstania tendencji do utrzymywania się tego stanu pobudzenia jako zwyczajowego (czy inaczej normalnego). Zakłada się przy tym, Ŝe nieoptymalne pobudzenie zwyczajowe i zmiany fizjologiczne z tym związane oraz odpowiadające im dysocjacje cech mogą prowadzić do zmian patologicznych zaburzeń zachowania lub chorób psychosomatycznych 5
Szacowanie cech temperamentu Szacowanie cech człowieka, w odróŝnieniu od systematycznej i celowej obserwacji, odwołuje się do wiedzy osób oceniających o danej osobie, uzyskanej głównie poprzez obserwację jej zachowania w naturalnych, często bardzo specyficznych i mało ustrukturyzowanych warunkach. Z twierdzeń biologicznej determinacji temperamentu i przejawianiu się go w zachowaniu człowieka juŝ od wczesnego dzieciństwa, niektórzy autorzy wyprowadzające tezę i obserwowalności cech temperamentu (w odróŝnieniu od cech osobowości, które niekoniecznie musza wykazywać taką specyfikę). Jeśli dana cecha moŝe być oszacowana dowód na to, Ŝe jest cecha temperamentu. Szacowanie cech temperamentu grupa licealistów grupa dorosłych grupa bliźniąt grupa małŝeństw Dla wszystkich prób obliczono korelacje samoopisu i szacowania. NajwyŜsze współczynniki korelacji pomiędzy samoopisem a oszacowania cech osiągnięto dla skali Aktywności, najniŝsze zaś dla skali WraŜliwość Sensoryczna. Wynik wydaje się zrozumiały, poniewaŝ skala pierwsza opisuje tzw. zachowania zewnętrzne, łatwe do zaobserwowania, zaś ostatnia zachowania mało dostępne obserwacji. śwawość tendencja do szybkiego reagowania utrzymywanie duŝego tempa wykonywanych czynności łatwa zmiana zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych ludzie Ŝwawi działają z niezwykłą Ŝywością, potrafią dostosować się do otoczenia elastyczność w zachowaniu plastyczność intelektualna zachowują się tak, jakby ciągle się spieszyli (zaprzeczenie flegmatyzmu) duŝa wytrwałość i sumienność w działaniu ogólnie duŝa wytrzymałość 6
Perseweratywność osoby skłonne do drobiazgowej analizy zdarzeń wielokrotne powracanie do minionych juŝ faktów Ŝyciowych (np. poszukiwanie argumentów uzasadniających podjęte juŝ decyzje) i długotrwałe ich przeŝywanie emocjonalne nadmierna koncentracja na przeszłości (a takŝe własnych stanach lub problemach) duŝa wraŝliwość emocjonalna tendencja do reagowania lękiem i napięciem emocjonalnym w sytuacjach stresowych obniŝona wytrzymałość WraŜliwość sensoryczna duŝa wraŝliwość zarówno sensoryczna, jak i emocjonalna wraŝliwe, delikatne, wysubtelnione emocjonalnie na poziomie poznawczym: spostrzegawcze, czujne i otwarte na otoczenie zewnętrzne Reaktywność emocjonalna duŝa pobudliwość emocjonalna reagują emocjami szczególnie łatwo i szczególnie silnie, nawet na najdrobniejsze i zdawałoby się zupełnie niewaŝne zdarzenia nieśmiałe otoczeniu łatwo urazić ich uczucia mała odporność emocjonalna tendencja do załamywania się w trudnych sytuacjach tendencja do obniŝania poziomu wykonania róŝnych zadań w warunkach stresowych ludzie ci przeŝywają stany napięcia emocjonalnego, sa spięci i sztywni w zachowaniu duŝa labilność i mała dojrzałość emocjonalna podejrzliwość (wykazywanie braku ufności) niepewność siebie tendencja do wycofywania się z kontaktów społecznych i unikania sytuacji trudnych 7
Wytrzymałość duŝa wytrzymałość na trudy i niewygody Ŝycia codziennego osoby takie radzą sobie w niekorzystnych warunkach otoczenia np. w hałasie) i pracować ze szczególną intensywnością lub szczególnie długo zdolność do wytrwałego działania sumienne wykonywanie czynności duŝa odporność emocjonalna duŝa odporność na zagroŝenia Aktywność osoby bardzo aktywne zawodowo i społecznie, często takŝe fizycznie towarzyscy, ekspansywni Ŝyciowo, elastyczni w zachowaniu tendencja do podejmowania wielu róŝnych zadań skłonność do zachowań impulsywnych podejmowanie ryzyka duŝa odporność emocjonalna ogólnie pozytywny nastrój negatywna reakcja na brak zajęć i konieczność dłuŝszej immobilizacji oraz monotonię, brak nowych wraŝeń i zmian w otoczeniu Zadanie Na podstawie profilu cech temperamentu określ: 1. Zharmonizowanie/nie zharmonizowanie struktury temperamentu 2. Poziom pobudzenia osoby (optymalny, nie optymalny, za wysoki, za niski?) 3. Efektywna/nieefektywna regulacja stymulacji? 4. Nastawienie na rozładowanie pubudzenia? 8
Struktura zharmonizowana wskazująca na duŝe moŝliwości przetwarzania stymulacji osoba bardzo wytrzymała mało reaktywna emocjonalnie bardzo aktywna duŝa wraŝliwość sensoryczna wysoka Ŝwawość mała perseweratywność efektywna regulacja emocji ogólne nastawienie na poszukiwanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum) duŝe moŝliwości przystosowawcze w typologii Hipokratesa Galena tej strukturze temperamentu odpowiada typ sangwiniczny Struktura zharmonizowana wskazująca na małe moŝliwości przetwarzania stymulacji mało wytrzymałe bardzo reaktywne emocjonalnie mało aktywne mała Ŝwawość mała wraŝliwość sensoryczna duŝa perseweratywność efektywna regulacja emocji nastawienie na rozładowanie pobudzenia unikanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum) małe moŝliwości przystosowawcze z uwagi na małą wraŝliwość sensoryczną i niską wytrzymałość (funkcjonują najlepiej w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej) typ melancholiczny Struktura niezharmonizowana wskazująca na duŝe moŝliwości przetwarzania stymulacji bardzo wytrzymałe mało reaktywne emocjonalnie mało aktywne mała (lub przeciętna) wraŝliwość sensoryczna mała Ŝwawość mała perseweratywność nieefektywna regulacja stymulacji nastawienie na ograniczenie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do poszukiwania stymulacji) flegmatyczny typ temperamentu 9
Struktura niezharmonizowana wskazująca na małe moŝliwości przetwarzania stymulacji mała wytrzymałość wysoka reaktywność duŝa aktywność duŝa (lub przeciętna) wraŝliwość sensoryczna wysoka perseweratywność wysoka Ŝwawość nieefektywna regulacja stymulacji nastawienie na rozładowanie wysokiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do unikania stymulacji) skłonności do zachowań impulsywnych wybuchowe łatwo reagują gniewem choleryk 10