Znaczenie żywienia w demencji i chorobie Alzheimera dr hab. lek. med. Dariusz W³odarek Kierownik Zak³adu Dietetyki, Wydzia³ Nauk o ywieniu Cz³owieka i Konsumpcji, Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 60
Choroba Alzheimera jest jedną z najczęstszych przyczyn otępienia, bo powoduje 75 proc. wszystkich otępień. Według WHO otępienie jest definiowane jako zespół kliniczny spowodowany chorobą mózgu, zwykle przewlekły lub postępujący, cechujący się zaburzeniami czynności poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, funkcje językowe oraz zdolność do porównywania, oceniania i dokonywania wyborów. Ponadto, upośledzeniu czynności poznawczych towarzyszy zwykle zmniejszenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, społecznymi, zachowaniem i motywacją. Na świecie na otępienie choruje około 25 milionów osób, a w Polsce choruje około pół miliona, z czego połowa na chorobę Alzheimera. Choroba Alzheimera ma postępujący przebieg. W początkowym okresie choroby Etiologia choroby Alzheimera jest słabo poznana. Obecnie uważa się, że na jej rozwój wpływa wiele czynników. Starzenie się uważane jest za najważniejszy z nich. Innymi czynnikami, które mogą przyczyniać się do rozwoju choroby Alzheimera są uwarunkowania genetyczne, zaburzenia przemian amyloidu (białko odkładające się w ośrodkowym układzie nerwowym, tworzące tak zwane blaszki starcze), toksyczność pierwiastków śladowych, zaburzenia mitochondrialne oraz stres oksydacyjny. Ponadto uważa się, że większe ryzyko zachorowania mają osoby żyjące samotnie, unikające kontaktów towarzyskich, które przebyły urazy głowy oraz mało aktywne fizycznie. Natomiast dłuższy okres nauki prowadzi do późniejszego wystąpienia objawów klinicznych choroby. Badania wykazują, że przestrzeganie określonego sposobu żywienia może mieć znaczenie w zmniejszaniu ryzyka wystąpienia zaburzeń poznawczych, jak również choroby Alzheimera. Okazuje się, że takie działanie może mieć dieta śródziemnomorska. Dieta ta charakteryzuje się znaczną podażą ryb, warzyw (w tym strączkowych), owoców, płatków zbożowych, nienasyconych kwasów Dieta śródziemnomorska Dieta śródziemnomorska korzystnie wpływa na ośrodkowy układ nerwowy i zmniejsza ryzyko choroby Alzheimera. pacjent skarży się na pogorszenie pamięci, które pogłębia się wraz z postępem choroby. Z czasem pojawia się również zmniejszona zdolność do samodzielnego podróżowania i zarządzania własnymi finansami. Dalszy rozwój choroby prowadzi do całkowitej utraty zdolności wykonywania podstawowych czynności życia codziennego przez chorego (mycia, ubierania się, jedzenia i korzystania z toalety), a tym samym jest on całkowicie zależny od pomocy innych osób. Na chwilę obecną nie ma leczenia przyczynowego choroby Alzheimera. Stosowane jest jedynie leczenie objawowe. Dieta jest ważna tłuszczowych pochodzących w większości z oliwy z oliwek, umiarkowaną podażą produktów mlecznych, mięsa, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz alkoholu. Istnieje bardzo duża ilość dowodów naukowych wykazujących, że odżywianie się zgodnie z zasadami diety śródziemnomorskiej wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia niektórych nowotworów, otyłości, nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, dyslipidemii, zaburzeń gospodarki węglowodanowej, zmniejsza koncentrację czynników zapalnych, krzepliwość krwi i w rezultacie wpływa na zmniejszenie śmiertelności. W projekcie badawczym,,washington Heights-Inwood Columbia Aging stwierdzono, że osoby zdrowe przestrzegające zaleceń diety śródziemnomorskiej miały o 17-28 proc. mniejsze ryzyko wystąpienia łagodnych zaburzeń poznawczych, niż osoby nieprzestrzegające zaleceń tej diety. Natomiast osoby, u których już występowały łagodne zaburzenia poznawcze i które przestrzegały zaleceń diety śródziemnomorskiej, miały nawet o 48 proc. Badania 61
Związki fenolowe Alkohol mniejsze ryzyko rozwoju choroby Alzheimera w porównaniu z osobami z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi, które nie stosowały się do zaleceń tej diety. W innych badaniach również zaobserwowano, że przestrzeganie zaleceń diety śródziemnomorskiej lub zbliżonego do niej sposobu odżywiania, wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera. Okazuje się, że osoby po 65. roku życia mają mniejsze ryzyko demencji, jeżeli spożywają więcej sosów do sałatek, orzechów, ryb, pomidorów, drobiu, warzyw krzyżowych, owoców i ciemno-zielonych warzyw liściastych, a mniej produktów mlecznych o dużej zawartości tłuszczu, czerwonego mięsa, podrobów i masła. Korzystne działanie diety śródziemnomorskiej na ośrodkowy układ nerwowy może wynikać między innymi z jej wpływu na wystąpienie schorzeń naczyniowych, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń lipidowych, które mogą zwiększać ryzyko wystąpienia, zarówno łagodnych zaburzeń poznawczych, jak i choroby Alzheimera. Dieta ta, jako że jest bogata w związki fenolowe, witaminy antyoksydacyjne oraz inne związki bioaktywne, może wpływać również na zmniejszenie stresu oksydacyjnego i nasilenie stanu zapalnego w organizmie, które są wskazywane jako czynniki mogące odgrywać istotną rolę w rozwoju zaburzeń poznawczych. Znaczenie warzyw i owoców Regularne spożywanie warzyw i owoców ma bardzo duże znaczenie dla utrzymania dobrego stanu zdrowia. Badania naukowe wykazują, że istnieje związek między ilością zjadanych warzyw i owoców a ryzykiem wytępienia otępienia. Między innymi w,,the tree-city cohort study stwierdzono, że regularne spożywanie owoców i warzyw może wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji i choroby Alzheimera. Podobną zależność stwierdzono w badaniu HARMONY. Stwierdzono w nim, że częstsze spożywanie owoców i warzyw przez osoby w wieku średnim wpływało na zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji w późniejszych latach. Z kolei w badaniu,,the doetinchem cohort study zaobserwowano, że spożywanie niektórych owoców i warzyw (np. orzechów, kapusty, surowych warzyw) miało związek z wolniejszym pogarszaniem się funkcji poznawczych u badanych. Przed przedstawieniem informacji dotyczących możliwego korzystnego wpływu alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy należy zaznaczyć, że alkohol może mieć działanie neurotoksyczne i spożywany nawet w umiarkowanych ilościach może powodować uszkodzenie mózgu. Badania wskazują, że spożywanie umiarkowanych ilości alkoholu może wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia zarówno demencji, jak i choroby Alzheimera. Potwierdziła to również metaanaliza badań dotyczących tego zagadnienia wykonana przez Peters i współpracowników w 2008 roku. Niektórzy badacze uważają jednak, że działanie ochronne alkoholu na układ nerwowy może wynikać ze spożywania umiarkowanych ilości wina, a nie innych rodzajów napojów alkoholowych. Wynikać to ma z obecności w winie antyoksydantów, takich jak flawonoidy i resweratrol. Należy jednak pamiętać, że zależność między spożywaniem alkoholu a ryzykiem wystąpienia demencji ma kształt przypominający literę U. Tylko umiarkowane jego spożycie może mieć działanie ochronne, natomiast nadmierne może być czynnikiem sprzyjającym pogorszeniu funkcji poznawczych w wieku podeszłym. Ponadto regularne spożywanie napojów zawierających alkohol może prowadzić do uzależnienia i rozwoju schorzeń związanych z toksycznym działaniem alkoholu na organizm, jak również zwiększa ryzyko wystąpienia udaru. Dlatego też, opierając się na dostępnych badaniach, można stwierdzić, że nie należy zachęcać do picia alkoholu osób, które go nie spożywają, a osoby które piją napoje alkoholowe powinny zachować umiar. W zaleceniach prawidłowego żywienia opracowanych przez ekspertów Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie zaznacza się, aby nie pić alkoholu, gdyż jest on produktem bardzo kalorycznym, nie zawiera żadnych niezbędnych składników pokarmowych, a u osób z podwyższonym stężeniem triglicerydów sprzyja jego wzrostowi. Alkohol spożywany w nadmiarze podnosi ciśnienie tętnicze krwi. Nie powinno się prze- 62
kraczać ilości dwóch drinków dziennie. Za jednego drinka uważa się kieliszek wódki, lampkę wina (75-100ml) lub szklankę piwa. Znaczenie kawy i tłuszczów Produktem mogącym wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera jest również kawa. W badaniach Canadian study of health and aging fine study stwierdzono, że codzienne picie kawy zmniejsza ryzyko zachorowania na tę chorobę, zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. Badania osób w podeszłym wieku wskazują na wyższe ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera u osób spożywających duże ilości tłuszczów, a zwłaszcza nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans kwasów tłuszczowych. Natomiast spożywanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz jednonienasyconych kwasów tłuszczowych może wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji i choroby Alzheimera. W badaniu Italian longitudinal study on aging stwierdzono, że dostarczanie z dietą większych ilości jednonienasyconych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (badani stosowali dietę śródziemnomorską) chroniło przed zachorowaniem na zaburzenia poznawcze związane z wiekiem. W badaniu Zutphen elderly study obserwowano, że osoby spożywające ryby, a wraz z nimi dostarczające kwasów EPA (eikozapentaenowego) i DHA (dokozaheksaenowego), miały w mniejszym stopniu pogorszone funkcje poznawcze niż osoby nie spożywające ryb, a w badaniu,,personnes ages QUID stwierdzono, że regularne spożywanie ryb ma istotny związek ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia demencji. W badaniu,,rancho bernardo study zaobserwowano, że spośród osób badanych, te, które dostarczały w diecie największych ilości kwasu DHA miały o 73 proc. mniejsze ryzyko wystąpienia dowolnej postaci demencji i o 72 proc. mniejsze ryzyko wystąpienia Spożywanie ryb 63
Witamina E i C choroby Alzheimera w porównaniu do osób mających bardzo mało tych kwasów w diecie. Wpływ wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na stan komórek nerwowych może być związany z kilkoma mechanizmami ich działania. Mogą one wpływać na skład i płynność błon neuronów, budowę i funkcję łożyska naczyniowego. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-3 mają właściwości przeciwzapalne, prawdopodobnie mogą wpływać na ekspresję wielu genów w obrębie mózgu i działać neuroprotekcyjnie, przeciwdziałając starzeniu się mózgu. Witaminy antyoksydacyjne Ze względu na małą zawartość endogennych antyoksydantów, mózg jest narządem bardzo wrażliwym na działanie wolnych rodników. Jednym z możliwych wyjaśnień śmierci neuronów w chorobie Alzheimera jest teoria stresu oksydacyjnego. Antyoksydanty obecne w żywności, czyli witaminy E, witamina C, ß-karoten i flawonoidy uczestniczą w zmiataniu wolnych rodników, tym samym chroniąc organizm przed skutkami ich działania. Okazuje się, że osoby spożywające większe ilości żywności obfitującej w witaminy E i C rzadziej zapadają na chorobę Alzheimera i inne typy demencji. W,,Rotterdam study, obejmującym osoby w wieku powyżej 54 lat, zaobserwowano, że dostarczanie z żywnością witamin E i C wpływało na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera. W innym badaniu stwierdzono potencjalny pozytywny wpływ spożywania wraz z dietą flawonoidów na zachowanie zdolności poznawczych. Do bardzo ciekawych wniosków doszli Nurk i współpracowanicy (2009) badający osoby w wieku 70-74 lat. Stwierdzili lepsze wyniki testów oceniających funkcje poznawcze u tych osób starszych, które regularnie spożywały w niewielkich ilościach czekoladę, piły wino i herbatę, w porównaniu do osób unikających tych produktów. Ponadto osoby spożywające wszystkie wymienione produkty miały najlepsze wyniki w tego typu testach. Autorzy badania stwierdzili zatem, że u osób starszych dieta obfitująca w niektóre produkty bogate we flawonoidy może mieć korzystny wpływ na funkcje poznawcze. Podsumowując, można stwierdzić, że z jednej strony znaczenie witamin antyoksydacyjnych w hamowaniu rozwoju demencji może wynikać ze zmniejszenia stresu oksydacyjnego, a z drugiej strony, ich Spożywanie umiarkowanych ilości alkoholu może wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia demencji i choroby Alzheimera. 64
działanie może być skutkiem zmniejszenia ryzyka wystąpienia schorzeń układu krążenia i pośredniego wpływu na zmniejszenie ryzyka zachorowania na chorobę Alzheimera. Kwas foliowy, witaminy B6 i B12 Homocysteina jest produktem przemian metioniny. Jej wysoki poziom we krwi jest związany ze zwiększeniem ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, jak również demencji, w tym choroby Alzheimera. W badaniach stwierdzono, że osoby chorujące na chorobę Alzheimera mają wyższy poziom homocysteiny we krwi, niż osoby w grupach kontrolnych. Przypuszcza się, że homocysteina może wpływać na rozwój choroby Alzheimera pośrednio poprzez wpływ na stan łożyska naczyniowego lub bezpośrednio jako substancja neurotoksyczna, bądź poprzez zwiększanie podatności neuronów na nasilający się z wiekiem stres oksydacyjny. Witamina B12, kwas foliowy i witamina B6 uczestniczą w przemianie homocysteiny w organizmie. Tym samym niedobór tych witamin w spożywanej żywności może wpływać na zwiększenie poziomu homocysteiny we krwi. W kilku badaniach weryfikowano istnienie związku pomiędzy niskim stężeniem we krwi tych witamin a zwiększonym ryzykiem rozwoju choroby Alzheimera. Na podstawie jednak obecnie dostępnych badań nie można jednoznacznie określić roli witamin z grupy B w diecie i podawanych w postaci suplementów, w rozwoju demencji i choroby Alzheimera. Niezależnie od tego, racjonalnymi wydają się takie działania, które w pierwszej kolejności pozwolą na zapewnienie odpowiedniej podaży tych witamin dzięki odpowiednim zmianom w codziennym sposobie żywienia. Witamina D W ostatnich latach zwraca się uwagę na różnorodne działanie witaminy D na organizm człowieka. Okazuje się, że jej niedobory w organizmie mogą wpływać nie tylko na rozwój osteoporozy, ale między innymi zwiększać ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych Zalecenia ywieniowe Aby zmniejszyæ ryzyko wyst¹pienia demencji i choroby Alzheimera nale y: stosowaæ siê do zaleceñ diety œródziemnomorskiej, codziennie spo ywaæ kilka porcji warzyw i owoców, regularnie spo ywaæ ryby, zw³aszcza obfituj¹ce w kwasy t³uszczowe n-3 (t³uste ryby morskie), zadbaæ o prawid³ow¹ poda z diet¹ witamin antyoksydacyjnych i witamin z grupy B, unikaæ produktów zawieraj¹cych kwasy t³uszczowe nasycone i izomery trans kwasów t³uszczowych, zapewniæ odpowiednie stê enie witaminy D we krwi. u osób starszych. Otóż osoby starsze, które mają prawidłowe stężenie witaminy D we krwi, mają lepsze wyniki w testach oceniających ich funkcje poznawcze i mniejsze ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera, niż osoby które mają małe stężenie tej witaminy we krwi. Związek witaminy D z występowaniem demencji u osób starszych może wynikać z faktu, że jej niedobory w organizmie mogą zwiększać ryzyko wystąpienia udaru mózgu, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, a schorzenia te z kolei mogą prowadzić do pogorszenia funkcji poznawczych. Witamina D prawdopodobnie wpływa również na mechanizmy antyoksydacyjne, funkcjonowanie komórek nerwowych, jak również może zmniejszać nasilenie stanu zapalnego w organizmie. Ponadto może ona chronić komórki nerwowe przed apoptozą (zaprogramowaną śmiercią komórki). Podsumowanie: Do zmniejszania ryzyka wystąpienia zaburzeń poznawczych i choroby Alzheimera przyczynia się dieta śródziemnomorska. Charakteryzuje się znaczną podażą ryb, warzyw, owoców, płatków zbożowych, nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz umiarkowaną podażą produktów mlecznych, mięsa, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz alkoholu. Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia wielu 65
schorzeń przewlekłych, w tym demencji, należy zadbać przede wszystkim o to, aby dieta była zgodna z zasadami prawidłowego żywienia. Osoby po 65. roku życia mają mniejsze ryzyko demencji, jeżeli spożywają więcej sosów do sałatek, orzechów, ryb, pomidorów, drobiu, warzyw krzyżowych, owoców i ciemnozielonych warzyw liściastych, a mniej produktów mlecznych o dużej zawartości tłuszczu, czerwonego mięsa, podrobów i masła. Wybrana literatura: 1. Barberger-Gateau P., Raffaitin C., Letenneur L., Berr C., Tzourio C., Dartigues J.F., Alperovitch A., Dietary patterns and risk of dementia. The Tree-City cohort study, Neurology 2007, 69, 1921-30. 2. Barcikowska M., Otępienie. W: Szczeklik A (red.): Choroby wewnętrzne. Stan wiedzy na rok 2010. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2010, 1950-8. 3. Hughes T.F., Andel R., Small B.J., Borenstein A.R., Mortimer J.A., Wolk A., Johansson B., Fratiglioni L., Pedersen N.L., Gatz M., Midlife fruit and vegetable consumption and risk of dementia in later life in Swedish twins, The American Journal of Geriatric Psychiatry 2010, 18, 413-20. 4. Jama J.W., Launer L.J., Witteman J.C., den Breeijen J.H., Breteler M.M., Grobbee D.E., Hofman A., Dietary antioxidants and cognitive function in a population-based sample of older persons, The Rotterdam Study, The American Journal of Epidemiology 1996, 144, 275-80. 5. Launer L.J., Feskens E.J., Kalmijn S., Kromhout D., Smoking, drinking, and thinking. The Zutphen Elderly Study, The Journal of Epidemiology and Community Health 1996, 143, 219-27. 6. Lindsay J., Laurin D., Verreault R., Hebert R., Helliwell B., Hill G.B., McDowell I., Risk factors for Alzheimer's disease: A prospective analysis from the Canadian Study of Health and Aging, American Journal of Epidemiology 2002, 156, 445-53. 7. Lopez L.B., Kritz-Silverstein D., Barrett Connor E., High dietary and plasma levels of the omega-3 fatty acid docosahexaenoic acid are associated with decreased dementia risk: the Rancho Bernardo study, The Journal of Nutrition Health and Aging 2011, 15, 25-31. 8. Nooyens A.C., Bueno-de-Mesquita H.B., van Boxtel M.P., van Gelder B.M., Verhagen H., Verschuren W.M., Fruit and vegetable intake and cognitive decline in middle-aged men and women: the Doetinchem Cohort Study, British Journal of Nutrition 2011, 106, 752-61. 9. Peters R., Peters J., Warner J., Beckett N., Bulpitt C., Alcohol, dementia and cognitive decline in the elderly: a systematic review, Age Ageing 2008a, 37, 505-12. 10. Scarmeas N., Stern Y., Mayeux R., Manly J., Schupf N., Luchsinger J.A., Mediterranean diet and mild cognitive impairment, Archives of neurology 2009b, 66, 216-25. 11. Solfrizzi V., Colacicco A.M., D'Introno A., Capurso C., Torres F., Rizzo C., Capurso A., Panza F., Dietary intake of unsaturated fatty acids and age- -related cognitive decline: A 8,5-year follow-up of the Italian Longitudinal Study on Aging, Neurobiology of Aging 2006, 27, 1694-704. 12. Włodarek D., Oszacowanie wydatków energetycznych oraz realizacji potrzeb żywieniowych osób z chorobą Alzheimera, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2012. 66