Maria Joanna Gondek Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Sprawiedliwość a praca Zagadnienie relacji, zachodzących pomiędzy pracą a sprawiedliwością, można ujmować i naświetlać z różnych aspektów. Najczęściej przywoływane są te płaszczyzny, które wiążą się z aspektem wspólnototwórczej i gospodarczej roli pracy, a zatem różne ujęcia socjologiczne i ekonomiczne. Odnotowywany we współczesnej kulturze Zachodu kryzys zazwyczaj wiąże się z łatwo zauważalnym (i najczęściej dyskutowanym) niesprawiedliwym funkcjonowaniem pracy w różnych relacjach społecznych np. traktowaniem pracy jako towaru, tzw. macdonaldyzacją pracy, przymusem pracy, wykorzystywaniem w pracy, brakiem pracy, czy nawet ogłaszanym definitywnym końcem pracy człowieka na rzecz przejęcia jej przez technologiczne procesy. Jednak bezpośredni klucz do gruntownej analizy tych obserwowanych współcześnie dość powszechnie zjawisk tkwi w samym rozumieniu pracy. Nade wszystko zaś niesprawiedliwe funkcjonowanie pracy we współczesnym życiu społecznym łączyć należy z radykalnym odejściem od odczytania pracy jako konkretnego faktu bytowego o charakterze relacyjnym. Dlatego w rozważaniach starano się przede wszystkim skoncentrować na samych podstawach funkcjonowania ludzkiej pracy w kontekście sprawiedliwości. Same korzenie rozumienia pracy w odniesieniu do sprawiedliwości pozwalają zaś przede wszystkim dostrzec i podkreślić istnienie i fundamentalne znaczenie dynamicznie się spełniającego rdzenia osobowego, tkwiącego w każdym człowieku.
208 Maria J. Gondek Ludzka praca której rezultaty w kulturowej szacie różnego rodzaju dzieł (wytwórczych, moralnych, intelektualnych) odczytywane są przez każdego człowieka wyrasta z osobowego źródła jakim człowiek, ujęty jako podmiot pracy, w nim się realizuje co uwyraźnia człowiek, ujęty jako przedmiot pracy i ze względu na niego zachodzi co uwyraźnia człowiek, ujęty jako cel pracy. Ten osobowy rdzeń pracy wyklucza istnienie jakiejkolwiek formy nie-sprawiedliwego oderwania (alienacji) pracy od człowieka i potwierdza integralne i nienaruszalne związanie pracy z osobą. Zapoznanie osobowego rdzenia, z którego wyrasta ludzka praca i sprowadzenie pracy do samej dziedziny wytwórczości łączy się z dostrzeganym we współczesnym życiu społecznym niesprawiedliwym traktowaniem pracy jako dziedziny oderwanej od samej natury człowieka i nieuzasadnionym pozostawianiem poza sferą pracy, szczególnie istotnej dla człowieka dziedziny pracy wsobnej, dokonywanej w przeważającej części we wnętrzu pracującego człowieka (in ipso agente), w jej wymiarze intelektualnym, moralnym czy religijnym. Praca ludzka w jej całościowych wymiarach, a nie skurczonych do wytwórczości pełni swą wielką rolę zarówno w wymiarze życia indywidualnego każdej osoby ludzkiej, jak i w wymiarze życia społecznego, na które składa się współpraca osób wokół tworzenia dobra wspólnego, służącego rozwojowi osób. Sam człowiek jako osoba jest fundamentalnym punktem odniesienia dla zrozumienia ludzkiej pracy. Zgodnie z personalistyczną wizją człowieka jako osoby podkreśla się, iż ludzka praca jest koniecznym czynnikiem (sposobem) aktualizacji-realizacji potencjalności osobowych człowieka a zatem jego doskonalenia dokonywanym w kontekście społecznym, w niszy relacji zachodzących pomiędzy człowiekiem a człowiekiem. Człowiek jest zarówno podmiotem, przedmiotem-kresem, jak i celem pracy, co jest najgłębszą podstawą personalizmu w ujęciu pracy i wyklucza jakąkolwiek postać alienacji pracy. Polega ona na oderwaniu pracy od człowieka, a co za tym idzie podporządkowaniu jej niesprawiedliwym prawom czyli prawom niezgodnym z celem życia człowieka, polegającym na spełnieniu ludzkiej natury. Tymczasem człowiek podmiot pracy jawi się jako ten, który jest zdolny do wyłaniania z siebie aktów pracy, zaś człowiek przedmiot pracy jawi się jako człowiek doskonalący się, czyli aktualizujący swe potencjalności osobowe.
Sprawiedliwość a praca 209 Głębsze ukazanie relacji zachodzących pomiędzy sprawiedliwością a pracą szczególnie wymaga zwrócenia uwagi na cel pracy. Tomasz z Akwinu wskazał, iż racją zachodzenia ludzkiej pracy jest aktualizowanie możności własnej natury bowiem nikt nie pracuje, jak tylko będąc oddalonym od doskonałości własnej natury 1. W ten sposób zarysował też perspektywę dla odczytania celu pracy człowieka. Na kanwie jego stwierdzenia, dotyczącego racji zachodzenia pracy, cel pracy uwyraźnia się jako osiągnięcie doskonałości, czyli spełnienie, zaktualizowanie, zrealizowanie własnej natury. Główny cel pracy umiejscowiony jest więc, według Tomasza, w samym człowieku, a nie poza nim 2. Usytuowanie celu życia w samym człowieku wymaga jeszcze istotnego dookreślenia. Na tle zdeterminowanego przez naturę działania świata przyrody gdzie cel życia roślin spełnia się w obszarze wegetacji, zaś cel życia zwierząt realizuje się w obszarze życia sensytywno-wegetatywnego cel życia człowieka sytuuje się w obszarze życia rozumnego (jako życia właściwego dla istoty-natury człowieka) 3. Człowiek jako człowiek działa poprzez charakterystyczne dla swej natury ludzkiej, władze: poznawczą i wolitywną. Na tym tle należy wskazać, że w człowieku wyróżnia się dwa typy działań: działania świadome i wolne (określane jako actus humanus), polegające na rozumnej i wolnej autodeterminacji skierowanej do dobra-celu oraz działania dokonujące się niezależnie od woli i poznania procesy wegetatywne i zmysłowe (określane jako actus hominis) 4. Dlatego człowiek (jako człowiek) jest źródłem tylko tego 1 Nihil laborat nisi ex hoc quod a perfectione propie naturae distat, S. Thomae Aquinatis, 2 Sent. d. 15, q 3, a.2 c. 2 Quod felicitas non consistit in operatione artis. Patet etiam quod neque in operatione artis. Quia etiam ars cognitio practica est. Est ita ordinatur, et ipsa non est ultimus finis. Praeterea operationem artis fines sunt artificiata. Quas non possunt esse ultimus finis humanae vitae: cu magis nos sumus fines omnium artificialium omnia enim propter hominis usum fiunt, S. Thomae Aquinatis, Summa contra gentiles, III, c. 36. Jak zauważa W. Jacher OP, komentujący myśl Tomasza: Praca jako istotny przejaw życia ludzkiego sama w sobie nie jest celem, nie jest też ostatecznym celem pracy dzieło dzięki niej wykonane, ale celem pracy i dzieła z niej powstałego jest człowiek, bo dzieła zostały stworzone dla człowieka, a nie odwrotnie, Tenże, Cel i obowiązek pracy ludzkiej w ujęciu św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 14. W. Jacher zaznacza też, że ostateczny cel człowieka nie zamyka się w nim samym, lecz znajduje się w Bogu, zob. więcej na ten temat Ibidem, s. 14-17. 3 Zob. na ten temat Arystoteles, O duszy. 4 (...) actionum, que ab homine aguntur, illae solae proprie dicuntur humanae, quae sunt proprie iquantum est homo. Differ autem homo ab aliis irrationalibus creaturis in hoc, quod est suorum actuum dominus (...). Est autem homo dominus suorum actuum per rationem et voluntatem (...). Ilae ergo actiones proprie humanae dicuntur, que ex voluntate deliberata procedunt. Si que autem aliae actiones homini conveniant,
210 Maria J. Gondek specyficznie ludzkiego działania, które wypływa z woli kierowanej rozumem. Zwykło się mówić, że specyficznie ludzkie działanie jest zawsze świadome i dobrowolne. To zatem, co nie jest świadome i dobrowolne, co nie jest po ludzku zechciane nie jest działaniem człowieka jako człowieka, nie jest działaniem ludzkim, chociaż dokonuje się w człowieku, jak wszystkie procesy biologiczne 5. Na podstawie powyższych dookreśleń zauważamy, że cel pracy człowieka, zgodnie z jego naturą rozumną, sytuuje się w obszarze świadomego i wolnego życia człowieka. A więc wskazany przez Tomasza z Akwinu cel pracy jakim jest osiągnięcie przez człowieka doskonałości, polegające na zrealizowaniu (zaktualizowaniu możności-potencjalności) własnej (podkr. M. J. Gondek) natury dotyczy natury ludzkiej, jako natury-istoty właściwej człowiekowi a więc natury rozumnej jako sfery osobowego działania człowieka. Cel-dobro pracy realizuje się ze względu na osobowe życie człowieka. To właśnie sferze osobowej podporządkowana jest wieloraka aktywność skierowana do umacniania różnych wegetatywno-sensytywnych płaszczyzn ludzkiej egzystencji. Podkreślono już, że praca ludzka polega na doskonaleniu się człowieka-osoby. Człowiek jest bytem spotencjalizowanym, czyli nieukończonym, niedoskonałym, posiadającym różne nieukształtowane dyspozycje, które powoli rozwija, doskonali. Dokonuje tego właśnie poprzez pracę sposobem doskonalenia właściwym dla człowieka jest praca. Działanie człowieka wypływa z jego bytowej struktury i ma, podobnie jak ona, potencjalny charakter. Dlatego działanie to wymaga nieustannego udoskonalania-usprawnienia, tak by mogło stać się działaniem najlepszym. Dobre sprawiedliwe działanie jest więc już wynikiem tego, że człowiek posiada odpowiednio usprawnioną dyspozycję do działania. Praca jest więc głównym sposobem poprzez który człowiek usprawnia swoje działanie. Za jej pośrednictwem człowiek przy współpracy z drugimi ludźmi zdąża ku osiągnięciu doskonałości własnej natury. possunt dici quidem hominis actiones; sed non proprie humanae, cum non sint hominis in quantum homo, S. Thomae Aquinatis, Summa theologiae, III, q. 1, a. 1, ad c. Zob. też S. Thomae Aquinatis, Summa theologiae, II-II, q. 104, a. 1, ad 1. 5 M. A. Krąpiec OP, Decyzja realnym źródłem działania, w: Św. Tomasz z Akwinu, De bono (O dobru), dz. cyt., s. 225-226. Procesów dokonujących się w człowieku niezależnie od jego woli np. oddychania, przemiany materii, reakcji nerwów na bodźce nie spełnia człowiek jako człowiek, który może je obserwować i nawet do pewnego stopnia na nie wpływać przez dostarczanie bodźców (...) ale są one ostatecznie dziełem samej natury, Ibidem, s. 225.
Sprawiedliwość a praca 211 Doskonałość ta jawi się jako dobro-cel, osiągane i spełniane przez pracę. Tak rozumiana praca polega na aktualizacji potencjalności osobowych, a zrealizowanie potencjalności (ich najwyższa aktualizacja) łączy się z osiągnięciem doskonałości. Kontekstem tej aktualizacji (doskonalenia człowieka) jest drugi człowiek społeczność, z którą człowiek związany jest różnymi relacjami. Aktualizacja potencjalności osobowych (inteligibilnej, amabilnej, faktibilnej, religijnej) dokonuje się w obrębie poszczególnych aktów intelektualnego, moralnego, twórczego i religijnego działania. To właśnie w obrębie tych konkretnych aktów, spełnianych przez człowieka, zachodzi też jego rozwój-doskonalenie. Poprzez akty intelektualnego, moralnego, twórczego i religijnego działania człowiek rozwija się, realizuje się (aktualizuje) jako osoba rozumna i wolna. Rozwój ten następuje stopniowo, poprzez wielokrotnie ponawiane akty działania. W tym kontekście zwróćmy uwagę na cnoty jako takie usprawnienia ludzkiego działania które jak podkreśla Krąpiec istnieją jedynie jako konkretne ludzkie akty osobowe, odpowiednio zdeterminowane, a ich przedmiot, jako hic et nunc (tu i teraz) istniejące dobro, nie wykracza poza obręb tych aktów 6. Cnota realizuje się (aktualizuje) właśnie w osobowym akcie ludzkim, w działaniu, a poza nim nie istnieje ona w świecie realnym 7. W ten sposób precyzujemy cel osobowej pracy pojętej jako aktualizacja potencjalności osobowych wskazując, iż celem tym są cnoty. I w tym kontekście celu pracy postrzegamy także cnotę sprawiedliwości. W tej perspektywie sprawiedliwość jest cnotą przede wszystkim ze względu na to, że spełnia się w poszczególnych aktach działania człowieka. Cnota ludzka sprawia, że postępowanie człowieka jest dobre i że sam człowiek staje się dobry. Otóż sprawiedliwość to właśnie urzeczywistnia 8. Cnota realizuje się w działaniu zgodnym z naturą człowieka, czyli prowadzącym do osiągnięcia zasadniczego życiowego celu, jakim jest spełnienie własnej natury 9. Osiągnięcie tego celu jednocześnie łączy 6 M. A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, w: Dzieła, t. XIX, Lublin 1999, s. 147. 7 Ibidem, s. 147. 8 Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, II-II, q. 58, a. 3. 9 Odpowiednio do tego wada to trwała dyspozycja (sprawność) do działań obracających się przeciw własnej naturze i wypełnieniu życiowego celu, a zatem działań degenerujących człowieka.
212 Maria J. Gondek się z osiągnięciem dobra. Cnoty są zatem skierowane do osiągania określonych dóbr, zaś dobra te doskonalą (realizują, aktualizują) naturę ludzką. Wyróżnienia poszczególnych cnót traktowanych jako cel osobowej pracy dokonuje się na bazie określenia rodzaju działania i celu działania czyli dobra jakie można poprzez cnotę osiągnąć: cnota, jeżeli doskonali umysł w dziedzinie teoretycznej lub praktycznej w stosunku do dobra będzie cnotą umysłową; jeżeli zaś doskonali pożądanie będzie cnotą obyczajową 10. Przy tym ta władza jest podmiotem cnoty, której czynności cnota ta ma doskonalić 11. W przypadku sprawiedliwości nie chodzi o kierowanie jedynie aktami poznawczymi, a zatem jej podmiotem nie jest sam intelekt, lecz sprawiedliwi jesteśmy przez to, że coś należycie czynimy 12. Dlatego głównym podmiotem sprawiedliwości jest wola 13. Usprawnienie czyli aktualizowanie potencjalności władz osobowych, a w przypadku sprawiedliwości sytuującej się w obszarze życia moralnego w sposób szczególny woli dokonuje się poprzez pracę i w pracy (także i sama praca wykonywana przez człowieka domaga się usprawnienia, udoskonalenia, zmierzającego w kierunku osiągnięcia doskonałości własnej natury). Obok innych cnót cnotę sprawiedliwości usprawnienie woli do działania w kierunku dobra określonego jako oddawanie innym tego, co się od nas należy postrzega się jako konkretny cel osobowej pracy. Oczywiście, w tym świetle zasadniczym celem sprawiedliwości pozostaje człowiek bo cnota sprawiedliwości to konkretne akty osobowe, realizujące się w człowieku, a nakierowane ku drugim. Dlatego sprawiedliwość ta, która już świat starożytny bardziej zdumiewa niż wschód i zachód słońca w fundamentalny sposób wyraża się w życiu ludzkim lub zamiera ukazując swój brak jako wada tu i teraz w poszczególnych aktach działania: np. aktach religijności kierowanych ku Bogu, aktach ofiarności wobec ojczyzny, szacunku (pietas) 10 Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, II-II, q. 58, a. 5. 11 Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, II-II, q. 58, a. 4. 12 Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, II-II, q. 58, a. 4. 13 Dwojakie jest jednak pożądanie: wola, która jest w rozumie, oraz pożądanie zmysłowe, które idzie za poznaniem zmysłowym, i dzieli się na popęd zdobywczy oraz popęd do przyjemności. Oddawanie zaś każdemu tego, co mu się należy, nie może pochodzić od popędu zmysłowego, gdyż spostrzeżenie zmysłowe nie sięga tak daleko, by ująć współmierność jednego jestestwa do drugiego, bo to jest właściwością rozumu. Dlatego wola, a nie popęd do przyjemności lub do walki, może stanowić podmiot sprawiedliwości, Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, II-II, q. 58, a. 4.
Sprawiedliwość a praca 213 dla rodziców, uczciwości życia małżeńskiego, czci dla twórców kultury i historii, dla mistrzów i nauczycieli, uszanowaniu języka, cudzej własności oraz duchowym i materialnym pomnażaniu wspólnego dobra. W tych wszystkich porządkach sprawiedliwość realizuje się poprzez pracę, sposobem jej aktualizowania się jest praca. Człowiek sprawiedliwy w poszczególnych aktach swego działania daje bowiem wyraz temu, iż dostrzega i uznaje istnienie uprawnień czyli racji dla których innym coś się od niego należy czy to ze względu na ich naturę ludzką (status ontyczny), czy to na mocy prawa. Sprawiedliwość różni się od innych cnót tym, że wprowadza porządek w sprawach dotyczących stosunków jednych ludzi do drugich. Oznacza bowiem pewne wyrównanie, na co wskazuje sama jej nazwa (łacińska) iustitia pochodząca od czasownika iustari, który znaczy wyrównywać. Otóż wyrównanie odnosi się do innych....dlatego cechą wyróżniającą sprawiedliwość od innych cnót jest właściwy jej przedmiot, określający to wyrównanie, (które się komuś prawnie należy, czyli) do którego ktoś jest uprawniony. A zatem uprawnienie jest przedmiotem sprawiedliwości 14. W tym kontekście porządek sprawiedliwości w społeczności np. państwie nie jest narzucony z góry bo sprawiedliwość wyrasta nade wszystko z osobowej (indywidualnie w sposób rozumny i wolny wykonywanej) pracy, a na bazie swej specyfiki, polegającej na oddawaniu drugim społeczności i jednostkom, a zatem innym ludziom tego, co im się od nas należy. Nawet w zdroworozsądkowych poglądach zawarte jest żywe przekonanie, że człowiek powinien całe życie uczyć się i wychowywać, a zatem nieustannie pracować wewnętrznie w sferze swych władz osobowych (rozumu i woli). Cnota, jak nieustannie podkreśla Tomasz z Akwinu, jest sprawnością, która doskonali człowieka do dobrego działania, zaś w człowieku są tylko dwa źródła czynności ludzkich, a mianowicie umysł czyli rozum i pożądanie, będące w nas jakby dwoma silnikami (...). Każda więc cnota doskonali jeden z dwóch czynników 15. Cnoty są usprawnieniami poszczególnych władz, polegającymi na tym, że ich funkcjonowanie jest optymalnie przyporządkowane słusznemu obiektywnemu dobru rozpoznanemu rozumem 16. A zatem władze ludzkie, aby się zaktualizować osiągnąć pełnię doskonałości (optimum potentiae) muszą być usprawniane. To usprawnianie odbywa się ze względu 14 Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, II-II, q. 57, a. 1. 15 Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, I-II, q. 58, a. 5. 16 P. Jaroszyński, Etyka. Dramat życia moralnego, Lublin 2001, s. 48.
214 Maria J. Gondek na dobro człowieka. Owo dobro zaś wskazuje rozum, wybierając złoty środek jako rozpoznany przez rozum stan najlepszy pod kątem dobra ludzkiego 17. Celem cnoty jest dobro, a sama cnota jako sprawność w działaniu to dobro tworzy 18. Wola, jako ludzka władza osobowa, nie jest w stanie w stosunku do swego przedmiotu sama z siebie działać w sposób doskonały 19. Dlatego właśnie potrzebuje uzbrojenia się w różnego typu trwałe ( zakotwiczone w niej) dyspozycje. Wola wymaga więc usprawnienia samej siebie, aby dobrze działać. To usprawnienie polega na nabywaniu trwałej dyspozycji do dobrego działania (cnoty). U podstaw życia moralnego jawi się więc w oczywisty sposób potrzeba pracy, której celem jest wychowanie czyli usprawnienie- kształcenie woli (jako nie działającej samej z siebie w sposób doskonały) poprzez nabywanie usprawnień 20. A ponieważ ludzka praca polega na zdążaniu ku doskonałości człowieka (zrealizowaniu jego człowieczeństwa z pomocą ludzkiej kultury) w sposób wyraźny rysują się jej cele w obszarze pracy moralnej. Człowiek, pracujący moralnie, zmierza do nabycia i utrwalenia w swej woli trwałych dyspozycji czyli cnót etycznych, za pomocą których działając dobrze, sam staje się dobry. 17 P. Jaroszyński, Etyka. Dramat życia moralnego, dz. cyt., s. 48. 18 Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, I-II, q. 85, a. 2. 19 S. Thomae Aquinatis, De Veritate, q. 20, a. 2, resp. 20 J. Zamoyska, twórczyni programu Szkoły Pracy, szczególnie mocno podkreślała znaczenie pracy wolitywnej w wychowaniu tzw. kształcenie woli - oraz poważne konsekwencje błędów i zaniedbań istniejących w tej dziedzinie: Warunkiem do dobrego używania wolnej woli jest rozum, ale póki rozum dziecka odpowiednio się nie rozwinie, rzeczą jest rodziców swego używać rozumu aby wolą dziecka kierować. Ludziom często się wydaje, że wymaganie od dzieci posłuszeństwa wyklucza wykształcenie ich rozumu i woli; ale rozum i wola właśnie przez posłuszeństwo, i jedynie przez nie, wykształcić się mogą. Czyż najlepszym wodzem nie jest ten, kto sam najlepiej wodzów swoich rozkazy wykonywał? Dzieci trzeba łagodnie, ale stanowczo od urodzenia wprawiać do posłuszeństwa, bez tłumaczenia powodów rozkazu, tak jak się żołnierza musztruje, nie tłumacząc mu celu tej musztry (...). Tak się wyrabia samodzielność, tak się kształci zdolność do stanowczych i trafnych i stanowczych kroków (...). Najpierw bezwzględne posłuszeństwo i wyrobienie woli, a dopiero potem kształcenie rozumu i sądu taki jest porządek, jakiego należy się trzymać w wychowaniu dziecka. Rozwijając sąd i delikatność sumienia, zanim się wykształci odpowiednią siłę woli, dochodzi się do jak najgorszych następstw. Kto daje dziecku zrozumienie zasad, a nie uczy wprowadzać ich w czyn, ten sumienie fałszuje, bo dziecko wiedząc, co czynić powinno, a jednak tego nie czyniąc, uczy się niesumienności, obłudy, dobrze mówi, a źle czyni (...) najzdolniejsze i najhojniej uposażone, nie umiejąc się poddać ściśle określonym zasadom, nawet przy dobrych chęciach trwonią czas, siły, mienie bez pożytku dla siebie, dla społeczeństwa, dla kraju; a wyczerpawszy wszystkie zasoby duchowe i materialne zwykle marnie kończą życie, J. Zamoyska, O wychowaniu, Lublin 2002, s. 19-20; por. J. Woroniecki, U podstaw kultury katolickiej, Lublin 2002, s. 44-45.
Sprawiedliwość a praca 215 Na czym polega praca woli nabywającej usprawnienia (cnoty etyczne)? Człowiek aktualizuje swą osobową potencjalność wolitywną (resp. pracuje moralnie) poprzez stale ponawiane akty woli. M. S. Gillet w następujący sposób charakteryzuje pracę nad nabywaniem trwałych usprawnień, zakorzenionych w woli: Nikt nie jest naprawdę wolnym [...] kto na to nie zasługuje. Zasługujemy zaś na tę wolność właśnie przez nabywanie nawyków moralnych 21. Nawyk bowiem jest, biorąc dosłownie, sprężyną naszej wolnej działalności z przyczyn wszelkiego rodzaju, z których najważniejsza jest ta, że nabywamy go aktami wolicjonalnymi, nieustannie powtarzanymi, i że wówczas pod jego dobroczynnym naporem co dzień coraz bardziej władamy sobą (...) 22. Według Gilleta pracą moralną, która zmierza ku nabyciu trwałych usprawnień (poszerzających wolność woli) zarządzają dwie zasady. Są nimi: prawo ilości nieskończenie małych polegające na spełnianiu wielu prostych aktów wolicjonalnych (aktów nie wymagających wielkiego wysiłku, mieszczących się w zakresie normalnych życiowych zadań) oraz prawo ciągłości polegające na nieustannym, wielokrotnym powtarzaniu tych aktów. Na mocy bowiem prawa ciągłości kierującego rozwojem nawyków moralnych w miarę powtarzania naszych czynów wysiłki zmniejszają się. Wreszcie doznajemy radości tam, gdzie początkowo odczuwaliśmy tylko znużenie. Radość bowiem odpoczynku rodzi się tylko z działania. Im intensywniej działać będziemy w tym właśnie kierunku, tym większą odczujemy potrzebę działania, a ciągłe zadawalanie tej potrzeby, doświadczane osobiście, wyda nam się najwyższą zdobyczą w dziedzinie zdrowia duszy 23. Powtarzane przez człowieka akty wolicjonalne usprawniają wolę. Jako specyficzne cechy woli Woroniecki wymienia: obiektywizm, polegający na związku z rozumem, zdolność do wyjścia ze świata własnych namiętności, zdolność do twórczego działania i osobowego związania się z innymi 24. Cnota sprawiedliwości jawi się wśród cnót stanowiących cel pracy moralnej. Usprawnia poprzez poszczególne akty działania wolę człowieka w oddawaniu drugim osobom tego, co im się od nas należy. Jak 21 M. S. Gillet nawyk rozumie jako trwałą dyspozycję czyli cnotę. Gillet zauważa: Nawyk bowiem w stanie statycznym jest tym, czym są w stanie dynamicznym akty, które przyczyniły się do nabycia nawyku, Tenże, Kształtowanie charakteru, przeł. J. Suchodolska, Lublin 2001, s. 139. 22 Ibidem, s. 127. 23 Ibidem, s. 138. 24 J. Woroniecki, U podstaw kultury katolickiej, dz. cyt., s. 44.
216 Maria J. Gondek podkreśla Krąpiec sprawiedliwość akcentuje już to swe podstawy, czyli wspólne dobro, które realizuje się w społeczeństwie i taki ogólny typ sprawiedliwości jest nazywany sprawiedliwością ogólną legalną (lex), już to osoby drugie, którym należy się prawo (ius) i wówczas występuje tu postać sprawiedliwości rozdzielczej i zamiennej 25. Ze względu na relacje człowieka z innymi ludźmi wyróżnia się zatem sprawiedliwość współdzielczą, rozdzielczą i wymienną. Sprawiedliwość współdzielcza realizuje się w aktach działania (a ściślej: współdziałania) człowieka, który ma na względzie uprawnienia pewnej wspólnoty, kieruje się w swym działaniu obowiązującym w danej społeczności prawem. Sprawiedliwość rozdzielcza realizuje się w aktach działania człowieka rozdzielającego to, co wspólne i ponoszącego różnorodnego niedogodności i ciężary na rzecz innych. Sprawiedliwość wymienna (uczciwość) realizuje się w aktach działania człowieka uznającego wzajemne uprawnienia wyrosłe z relacji jednego człowieka do drugiego człowieka. A zatem przedmiot sprawiedliwości jakim jest uprawnienie (to, co się od człowieka należy innym ze względu na prawo lub status ontyczny drugiego) może przyjmować w życiu ludzkim wiele postaci i wszystkie one wiążą się z cnotą sprawiedliwości. Każda bowiem cnota polegająca na usprawnieniu woli do ciągłego liczenia się w swym postępowaniu z wszelkimi uprawnieniami, jakie inni, czy to wzięci społecznie czy pojedynczo, mogą mieć względem nas, zaliczać się będzie do grupy kardynalnej cnoty sprawiedliwości 26. Sprawiedliwość wprowadza ład do relacji łączących człowieka z drugimi i to wprowadzanie ładu może dotyczyć aktów działania człowieka względem innych ludzi, ujętych jako jednostki, bądź względem innych, ujętych jako społeczność. Cnota sprawiedliwości jawi się jako cel podejmowanej przez człowieka pracy, a sam proces jej nabywania (usprawniania woli, poszerzania wolności woli w kierunku sprawiedliwości) odbywa się dzięki aktom ludzkiej pracy. Dzięki cnotom działanie człowieka kierowane jest prawą wolą jako wolą pokierowaną dobrem rzeczy, w przypadku sprawiedliwości uprawnieniem drugiego człowieka. Praca moralna człowieka, zdążająca ku nabywaniu usprawnień woli, spełnia się w momencie decyzji. Jeśli wola jest odpowiednio usprawniona, może wybrać w sposób wolny, a zatem sprawiedliwy względem drugiego, dobro prezentowane przez rozum. 25 M. A. Krąpiec, U podstaw rozumienia kultury, w: Dzieła, t. XV, Lublin 1991, s. 141. 26 J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. II, cz. 2, Lublin 1995, s. 74.
Sprawiedliwość a praca 217 Sprawiedliwość istnieć będzie na dwa sposoby: jako trwała dyspozycja, którą człowiek nabył (właśnie poprzez ponawiane akty pracy np. pracy religijnej akty uwielbienia, modlitwy) i posiada lub jako konkretnie wykonywana tu i teraz czynność (akt enérgeia) czyli działanie ludzkie 27. Trwałe dyspozycje do działania zapodmiotowane są w człowieku i według Arystotelesa jako jakości władz duszy pozwalają człowiekowi na dobre (sprawiedliwe) lub złe (niesprawiedliwe) działanie 28. Życie duchowe człowieka w jego sferze intelektualnej, moralnej, twórczej i religijnej powstaje na bazie różnorodnych doświadczeń podejmowanych działań i wysiłków które składają się na należące wewnętrznie do niego pewnego rodzaju mienie (gr. heksis, łac. habitus). I właśnie to mienie przybiera formę różnych dyspozycji. Heksis jest wewnętrznym mieniem-uposażeniem, stanem, pozyskiem, indywidualnym dla każdego człowieka, zależnym od przebiegu jego życiowej pracy, podejmowanej na różnych płaszczyznach i w różny sposób 29. Powtarzające się akty pracy (działania) np. sytuującego się w dziedzinie sprawiedliwości oddawania czci Bogu prowadzą do utrwalenia tej dyspozycji 30. Dyspozycja, stanowiąca podstawę cnoty sprawiedliwości to zatem wewnętrzne ułożenie człowieka polegające na harmonijnym rozłożeniu wewnętrznych sił psychiczno-duchowych, jako sił psychiczno-duchowych odniesionych do drugich ludzi, do pewnej społeczności, do której 27 Arystoteles, Etyka Nikomachejska, 1098 b 31. 28 Brak cnoty (posiadanie wady) jest dyspozycją, poprzez którą człowiek źle wykonuje własne działania i sam staje się zły. 29 Jak wskazuje Tomasz z Akwinu wyraz habitus oznaczający sprawność pochodzi od słowa: habere, który oznacza mieć. Otóż wyraz ten ma dwojakie znaczenie. Czasem bowiem wyraża, że człowiek (...) coś ma. Kiedy indziej znowu wyraża, że ktoś w jakiś sposób ma się w stosunku do siebie lub innych rzeczy (...). Gdy mówimy, że ktoś lub coś ma się w pewien sposób w stosunku do siebie lub do innych rzeczy wówczas tego rodzaju sposób mienia się stanowi pewną jakość, Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, I-II, q. 49, a. 1. 30 Arystoteles następująco precyzuje rozumienie heksis (stanu, mienia) i dyspozycji: (...) stanem nazywa się usposobienie (dyspozycję), dzięki któremu to, co jest usposobione, jest albo dobrze, albo źle usposobione, i albo samo przez się, albo względem czegoś innego; np. zdrowie jest pewnym stanem, bo jest taką dyspozycją. Wreszcie stanem nazywa się część takiej dyspozycji, dlatego też arete wszystkich części jakiejś rzeczy jest stanem tej rzeczy, (Arystoteles, Metafizyka, 1022 b 10 12). Z kolei dyspozycja (diathesis) wskazuje na wewnętrzny układ przedmiotu, który ma części, albo według miejsca, albo potencji (zdolności) albo według formy. Musi bowiem istnieć jakaś pozycja, jak właśnie wskazuje wyraz dyspozycja, (Arystoteles, Metafizyka, 1022 b 1-3). Stan różni się od dyspozycji tym, że jest bardziej trwały i stały (...). Natomiast dyspozycją nazywa się stan łatwo podlegający zmianom i szybko oddający miejsce swym przeciwieństwom (...), Arystoteles, Kategorie, 8 b 27.
218 Maria J. Gondek przynależymy i w której ramach i przy pomocy której działamy 31. Arete (cnota) człowieka to trwała dyspozycja, dzięki której staje się dobry i dzięki której spełnia należycie właściwe sobie funkcje 32. Spełnianie funkcji polega na działaniu współmiernym do własnej natury i dlatego odczytywane jest jako działanie najlepsze. W sposób oczywisty cnota sprawiedliwości wiąże się z pracą. Sprawiedliwość jawi się nam jako cel osobowej pracy. Do jej osiągnięcia konieczny jest świadomy i wolny, stale ponawiany wysiłek człowieka, bo sprawiedliwość nie jest człowiekowi ani wrodzona ani sztucznie przydana np. na bazie funkcjonowania państwa. Człowiek z racji swej potencjalnej struktury bytowej i odzwierciedlającego tę strukturę potencjalnego charakteru działania jest zdolny (podkr. M. J. Gonek) do nabywania cnoty sprawiedliwości. Tu właśnie otwiera się szerokie pole dla ludzkiej pracy, a także odsłaniają podstawy funkcjonowania sprawiedliwego lub niesprawiedliwego porządku społecznego. Cnotę sprawiedliwości wpisuje bowiem każdy człowiek w swe wewnętrzne uposażenie-mienie dzięki ponawianym aktom pracy: cnót natomiast nabywa się dzięki uprzedniemu wykonywaniu czynów, jak to się dzieje w dziedzinie innych sztuk 33. Człowiek nie ma bezpośredniego wpływu na posiadane dyspozycje, ale ma bezpośrednią możliwość wpływania na swoje działanie, które kształtuje trwałe dyspozycje. A zatem ludzka praca wypływająca z osobowego rdzenia jest sposobem realizowania się sprawiedliwości której specyfika uwyraźnia się na tym tle, iż w konkretnych aktach działania oddaje się drugim to, co im się z naszej strony należy. Spełniająca się dynamicznie i wyrastająca ze źródeł osobowych sprawiedliwość pozostaje celem pracy i zasadniczą podstawą tworzenia społeczności sprawiedliwej, wspomagającej innych i nas samych w realizacji sprawiedliwych-należnych innych i nam celów związanych ze spełnieniem natury ludzkiej. 31 Zob. Z. Pańpuch, Arete, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, red. A. Maryniarczyk, t. I, Lublin 2000, s. 323. 32 Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1106 a 15. 33 Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1103 a 31.
Sprawiedliwość a praca The justice and the work 219 Summary The virtue of justice is understand as the concrete aim of the personal work. In this light the man is fundamental aim of justice because the virtue of justice is concrete personal act, realizing itself in the man, and directed to other person. Because of it the justice is expressing itself in the human life as the virtue (or dies showing its own lack as the vice) here and now in individual acts: eg. acts of religiousnesses steered to God, acts of devotion for homeland, the respect (pietas) for parents, the honesty of the conjugal life, the reverence for creators of culture and history, for masters and teachers, the respect of language, the property and spiritual and material increasing of the common good. In these dimensions the justice realizes through the work. In this context the order of the justice in the community (eg. the state) is not forced down hill, because the justice grows out of the personal work, on the basis of her own specificity, consisting in giving back to the other man and also to other people of this, what is rightly owing to them.