ARCH-BUD Badania Archeologiczne 58-120 JAROSZÓW 85 KAMIENNE PIEKŁO KL GROSS ROSEN I PROJEKT KONSERWATORSKO-BUDOWLANY MUZEUM GROSS ROSEN W ROGOŹNICY ul. Ofiar Gross Rosen 26 Dz nr 438 PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH SEZON 2010-2011 INWESTOR: Muzeum Gross Rosen w Rogoźnicy 58-152 Goczałków Ul. Ofiar Gross Rosen 26 AUTOR OPRACOWANIA mgr Adam Łaciuk Jaroszów 2009 1
SPIS TREŚCI I. WSTĘP... 3 II. PLAN BADAŃ... 5 III. ZAGROŻENIA DLA BADAŃ... 11 2
I. WSTĘP Były hitlerowski obóz koncentracyjny Gross-Rosen jako miejsce pamięci został wpisany do rejestru zabytków decyzją nr 973 z dnia 09.04.1963 Położony jest na działce nr 438, obręb Rogoźnica przy ulicy Ofiar Gross Rosen 26 w Rogoźnicy. Jego dzieje pomimo wielu lat badań i opracowań naukowych są ciągle jeszcze nie do końca wyjaśnione. Dopiero w ostatnich latach w tym celu zaczęto wykorzystywać metody archeologiczne. Pierwsze badania archeologiczne zostały przeprowadzone w 2001 roku. Związane były one z pracami porządkowymi i objęły fragment rowów przeciwlotniczych zlokalizowanych w południowej części obozu. Następne prowadzone w 2009 roku związane były z pracami ziemnymi prowadzonymi przy odwodnieniu baraku francuskiego, budynku kuchni więźniarskiej i łaźni więźniarskiej. Planowane na lata 2010 2011 badania archeologiczne związane są z pracami konserwatorsko - remontowymi i rekonstrukcyjnymi zachowanych fragmentów baraków więźniarskich dawnego obozu koncentracyjnego Gross- Rosen. Inwestycja prowadzona będzie w ramach projektu Kamienne Piekło KL Gross-Rosen I projekt konserwatorsko-budowlany na terenie Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy i obejmie baraki: Baraki Simens I i II, Baraki Tkalni, Krematorium, Barak Blaupunkt, Barak Depozyty, Magazyn odzieży, Przyjęcia transportu, 3
Barak nr 22 (AEL obóz wychowawczy), Baraki nr 1-8, 12, 13, 15-21 Badania zostaną przeprowadzone również na terenie tzw. części oświęcimskiej, na północ od oczyszczalni ścieków, w południowej części obozu oraz w północno-zachodniej części więźniarskiej pod planowaną rekonstrukcję wieży wartowniczej. Zwieńczeniem badań ma być zorganizowanie stałej wystawy opartej na wynikach i zabytkach pozyskanych w trakcie prowadzonych badań archeologicznych. 4
II. PLAN BADAŃ Opierając się na wynikach wcześniejszych badań oraz biorąc pod uwagę dostępne źródła i zasoby geodezyjne cały proces badawczy podzielno na etapy, których głównym celem jest: - Udokumentowanie martyrolologi więźniów byłego, hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Gross Rosen. - Rozpoznanie sytuacji stratygrafii poziomej, czyli stwierdzenie występowania reliktów wcześniejszej zabudowy oraz obiektów związanych z funkcjonowaniem obozu ich zasięg, rodzaj, ilość. - Wydzielenie nawarstwień pionowych związanych z funkcjonowaniem obozu, ustalenie głębokości zalegania oraz ich wstępną chronologię. - Eksplorację odkrytych nawarstwień, obiektów i ewentualnych grobów. - Wykonanie analiz specjalistycznych - geomorfologia, antropologia, dendrochronologia itp. - Selekcja, konserwacja oraz opracowanie pozyskanego materiału zabytkowego. - Wykonanie wystawy stałej na terenie obozu. I etap obejmie: - wykonanie nowej mapy sytuacyjno - wysokościowej dla terenu muzeum z wyłączeniem obszaru wyrobiska historycznego i współczesnego kamieniołomu, - inwentaryzacja mediów, - wykonanie i uzgodnienie mapy do celów projektowych, - ponowne wykonanie kwerendy źródłowej uwzględniające udostępnione w ostatnich latach archiwa zarówno polskie jak i zagraniczne. 5
6 II etap. Rys. 1 To nadzór oraz badania archeologiczne w trakcie remontu wymienionych we wstępie baraków (rys. 1) w części tzw. więźniarskiej. Ze względu na specyfikę prowadzonych prac oraz charakter obiektów wymagana jest tu stała obecność zespołu badawczego (!). Średnie wymiary rowów wykonywanych ręcznie wynosi - szerokość 1,00-1,50 m, głębokość od 2,00-3,00 m. W trakcie badań należy zwrócić szczególną uwagę na wszelkie ślady obecności więźniów (napisy na murach, skrawki papieru czy też materiału z zapiskami itp.), należy się również liczyć z pochówkami z ostatnich dni funkcjonowania obozu. Nie można również wykluczyć konieczności ręcznego poszerzania wykopów ziemnych w sposób niekolidujący z prowadzonymi pracami zabezpieczającymi. Zasięg tych prac każdorazowo ustalać będzie zespół badawczy w porozumieniu z dyrekcją muzeum, wykonawcami prac remontowych i WKZ Delegatura w Wałbrzychu. Prace związane z tym etapem planowane są na 2010 rok. W trakcie ich trwania zostanie wykonana: - ręczne eksploracja i doczyszczanie wykopów, - dokumentacja fotograficzna, - dokumentacja filmowa, - dokumentacja rysunkowa, - dokumentacja opisowa, - zabezpieczenie pozyskanego materiału ruchomego, - pomiary geodezyjne wykonanych wykopów, inwentaryzacja architektoniczna, - wstępne opracowanie naukowe wyników badań. III etap: Rys 1 Przeprowadzony zostanie w trakcie prac porządkowych na obszarze tzw. części oświęcimskiej. Obejmie on nadzór archeologiczny oraz badania archeologiczne w postaci rowów sondażowych wykonanych ręcznie o szerokości 1 m i łącznej długości około 120 mb o max. gł. 2,00-2,50 m. Ich lokalizacja zostanie ustalona w trakcie prac porządkowych w porozumieniu z dyrekcją muzeum, po odsłonięciu 6
7 terenu. Nie można wykluczyć konieczności poszerzenia zakresu badań ze względu na odsłonięcie istotnych dla poznania dziejów obozu obiektów, reliktów zabudowy czy też grobów. Prace związane z tym etapem planowane są na 2011 rok. W trakcie trwania zostanie wykonane: - ręczne wykopanie, eksploracja i doczyszczanie wykopów oraz odsłoniętej architektury, - dokumentacja fotograficzna, - dokumentacja filmowa, - dokumentacja rysunkowa, - dokumentacja opisowa, - zabezpieczenie pozyskanego materiału ruchomego, - pomiary geodezyjne wykonanych wykopów, inwentaryzacja architektoniczna, - wstępne opracowanie naukowe wyników badań. Wykonane rowy sondażowe zostaną zasypane po zakończeniu badań chyba, że w trakcie ich trwania zostaną odkryte ciekawe relikty czy też obiekty które zostaną wyeksponowane w terenie. W takim przypadku należy uwzględnić konieczność przeprowadzenie niezbędnych prac zabezpieczająco-konserwatorskich wg zatwierdzonego przez WKZ Delegatura w Wałbrzychu programu. IV etap: Rys. 1 To badania szeroko płaszczyznowe zlokalizowane na północ od oczyszczalni ścieków na wysokości baraku francuskiego i zelendau (wykop A). Obejmą one obszar około 2 arów i związane są z odkryciem na tym terenie dużego zagęszczenia zabytków ruchomych. Mają na celu wyjaśnienie tego problemu a zarazem pozyskania cennych eksponatów na planowaną wystawę. W tym etapie zaplanowano również badania na obszarze "wetterstele" na powierzchni około 3-4 arów (?) (Wykop C), oraz w północno zachodniej części "więźniarskiej" pod planowaną rekonstrukcją wieży wartowniczej (Wykop B) na obszarze 1 ara. Prace związane z tym etapem planowane są na 2010 rok. W trakcie ich trwania zostanie wykonane: - ręczne wykonanie, eksploracja i doczyszczanie wykopu, 7
8 - zabezpieczenie pozyskanego materiału ruchomego, - dokumentacja fotograficzna, - dokumentacja filmowa, - dokumentacja rysunkowa, - dokumentacja opisowa, - pomiary i inwentaryzacja geodezyjna wykonanych wykopów, - wstępne opracowanie naukowe wyników badań, V etap: Rys. 1 Przeprowadzony zostanie w trakcie prac porządkowych południowej części obozu fragmentarycznie rozpoznanego w 2001 roku. Obejmie on nadzór archeologiczny oraz badania archeologiczne w postaci rowów sondażowych wykonanych ręcznie. Planowana długość wykopów wyniesie około 100 mb a ich szerokość około 1m. Trudna do określenia jest ich głębokość, należy przyjąć iż będzie wynosić od 1,5 m do 2,5 m. Nie można wykluczyć konieczności ich poszerzenia ze względu na odsłonięcie istotnych dla poznania dziejów obozu obiektów, reliktów zabudowy czy też grobów. Ich lokalizacja zostanie ustalona podczas prowadzonych prac w porozumieniu z dyrekcją muzeum, po odsłonięciu terenu. Prace związane z tym etapem planowane są na 2011 rok. W trakcie ich trwania zostanie przeprowadzony: - nadzór archeologiczny, - ręczne wykonanie, eksploracja i doczyszczanie wykopów oraz odsłoniętej architektury, - dokumentacja fotograficzna, - dokumentacja filmowa, - dokumentacja rysunkowa, - dokumentacja opisowa, - zabezpieczenie pozyskanego materiału ruchomego, - pomiary i inwentaryzacja geodezyjna wykonanych wykopów, - inwentaryzacja architektoniczna, - wstępne opracowanie naukowe wyników badań. 8
9 Wykonane rowy sondażowe zostaną zasypane po zakończeniu badań chyba, że w trakcie ich trwania zostaną odkryte ciekawe relikty czy też obiekty które zostaną wyeksponowane w terenie (np. rowy przeciwlotnicze, baraki itp.). W takim przypadku należy uwzględnić konieczność przeprowadzenie niezbędnych prac zabezpieczająco-konserwatorskich wg zatwierdzonego przez WKZ Delegatura w Wałbrzychu programu. VI etap: To selekcja pozyskanego materiału ruchomego, jego konserwacja a następnie opracowanie. Przewidywana ilość zabytków do konserwacji i opracowania to około 1500 szt. Etap ten prowadzony musi być równolegle z badaniami archeologicznymi. VII etap: Przygotowanie stałej wystawy na terenie obozu w pomieszczeniach wyznaczonych przez dyrekcję Muzeum Gross Rosen nawiązujący w formie i treści do projektu "Kamienne Piekło KL Gross-Rosen I" projekt konserwatorsko-budowlany na terenie Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy. Obejmować on będzie: - opracowanie scenariusza i projekt wystawy, - selekcję i opracowanie zabytków, - przygotowanie pomieszczeń (remont, doprowadzenie energii itp.), - zakup niezbędnego wyposażenia, (gabloty, plansze ramy itp. zależnie od scenariusza), - aranżacja, montaż wystawy, - druki (zaproszenia, plakaty, ewentualnie katalog), - wernisaż otwarcie - nie później niż 30 listopada 2011 roku. Rozpoczęcie badań nastąpi po wyłonieniu wykonawcy nie później jednak niż wiosną 2010 r, po uzyskaniu wszelkich niezbędnych pozwoleń. Czas trwania ba- 9
10 dań w terenie przewiduje się do jesieni 2011 r. nie później jednak niż do 30 listopada 2011 r. Uzgodnienia oraz konsultacje konserwatorskie muszą być prowadzone na bieżąco w trakcie prowadzonych badań. Wstępne sprawozdanie z badań zostanie opracowane i przekazane inwestorowi do 30 listopada 2011 roku. Ostateczne wyniki badań zostaną opracowane w ciągu dwóch lat od zakończenia badań. 10
11 III. ZAGROŻENIA DLA BADAŃ Po przeanalizowaniu wszystkich dostępnych na dzień sporządzenia programu źródeł (archiwalnych, wyników badań archeologicznych) należy zwrócić uwagę na fakt, iż pomimo zastosowania tradycyjnych archeologicznych metod badawczych, zakres oraz specyfika badań wymaga ich modyfikacji oraz nowatorskiego podejścia do samego procesu badawczego. Jest to jedyna okazja do udokumentowania tragedii więzionych tu ludzi, poprzez uchwycenie ulotnych śladów pozostawionych przez nich, a wymykających się standartowym metodom. Bardzo istotnym problemem jest wielkość planowanych wykopów w części oświęcimskiej i południowej obozu, proponowane ich wielkości mogą być znacznie niedoszacowane, a i sam zakres badań może się zwiększyć. Osobnym problemem mogą okazać się pozostawione niewypały i niewybuchy, dlatego też zespół archeologów musi ściśle współpracować z saperami. W razie odkrycia grobów ekshumacja musi być przeprowadzona ściśle z obowiązującymi procedurami i przepisami prawa. Reasumując. W chwili obecnej trudno jest przewidzieć wszystkie możliwe zagrożenia (poza podanymi powyżej) i problemy badawcze jakie wynikną w trakcie planowanych badań archeologicznych i jaki mogą mieć one wpływ na końcowy efekt. Dlatego też badania powinien prowadzić zespół, mający już doświadczenie związane z tego typu obiektami. 11