Urząd Miejski Wrocławia Departament Spraw Społecznych Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych RAPORT RAPORT Z REALIZACJI PROFILAKTYKI NADWAGI, OTYŁOŚCI ORAZ INNYCH ZABURZEŃ WIEKU ROZWOJOWEGO DLA DZIECI WROCŁAWSKICH SZKÓŁ PODSTAWOWYCH uczeńwformie 2013/2014 1
Wydano na zlecenie Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia ul. G. Zapolskiej 4, 50-032 Wrocław Program finansowany przez Miasto Wrocław 2
Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia we współpracy z Katedrą i Kliniką Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu w 2010 roku rozpoczął realizację pilotażowego programu profilaktyki nadwagi i otyłości dla dzieci wrocławskich szkół podstawowych Uczeń w formie. W 2012 roku działania programowe zostały rozszerzone o problematykę innych zaburzeń odżywiania. W ramach programu dzieci oraz ich rodzice/opiekunowie mogli uzyskać specjalistyczną pomoc od lekarza, dietetyka, rehabilitanta oraz psychologa. W celu zwiększenia dostępności do realizowanych działań, w edycji 2013/2014 wprowadzono nowe kryterium kwalifikacyjne wszelkiego rodzaju nieprawidłowości związane z okresem rozwojowym dziecka. Program przyjął nazwę: Program profilaktyki nadwagi, otyłości oraz zaburzeń okresu rozwojowego dla dzieci wrocławskich szkół podstawowych UCZEŃ W FORMIE 2013/2014. W roku szkolnym 2013/2014 do programu zgłosiło się 68 wrocławskich szkół podstawowych (tabela 1), podczas gdy w poprzednich edycjach: 2012/2013 oraz 2010/2011 było to odpowiednio 50 i 20 placówek. Tabela 1. Szkoły uczestniczące w programie Uczeń w formie w roku szkolnym 2013/2014 L.P. Nazwa i adres placówki 1. Szkoła Podstawowa nr 1, ul. Nowowiejska 78 2. Szkoła Podstawowa nr 2, ul. Komuny Paryskiej 36/38 3. Szkoła Podstawowa nr 3, ul. Bobrza 27 4. Szkoła Podstawowa nr 8, ul. Kowalska 105 5. Szkoła Podstawowa nr 9, ul. Nyska 66 6. Szkoła Podstawowa nr 10, ul. Inflancka 13 7. Szkoła Podstawowa nr 12, ul. Janiszewskiego 14 8. Szkoła Podstawowa nr 15, ul. Solskiego 13 9. Szkoła Podstawowa nr 16, ul. Wietrzna 50 10. Szkoła Podstawowa nr 18, ul. Poznańska 26 11. Szkoła Podstawowa nr 19, ul. Koszykarska 2-4 12. Szkoła Podstawowa nr 20, ul. Kamieńskiego 24 13. Szkoła Podstawowa nr 21, ul. Osobowicka 127 3
14. Szkoła Podstawowa nr 22, ul. Stabłowicka 143 15. Szkoła Podstawowa nr 23, ul. Przystankowa 32 16. Szkoła Podstawowa nr 24, ul. Częstochowska 24 17. Szkoła Podstawowa nr 25, ul. Stanisławowska 28-44 18. Szkoła Podstawowa nr 26, ul. Suwalska 5 19. Szkoła Podstawowa nr 27, ul. Rumiankowa 34 20. Szkoła Podstawowa nr 28, ul. Grecka 59 21. Szkoła Podstawowa nr 30, ul. Zaporoska 28 22. Szkoła Podstawowa nr 34, ul. Gałczyńskiego 8 23. Szkoła Podstawowa nr 36, ul. Chopina 9b 24. Szkoła Podstawowa nr 37, ul. Sarbinowska 10 25. Szkoła Podstawowa nr 39, ul. Przedwiośnie 47 26. Szkoła Podstawowa nr 40, ul. Sołtysowicka 34 27. Szkoła Podstawowa nr 42, ul. Wałbrzyska 50 28. Szkoła Podstawowa nr 43, ul. Grochowa 36/38 29. Szkoła Podstawowa nr 44, ul. Wilanowska 31 30. Szkoła Podstawowa nr 45, ul. Krajewskiego 1 31. Szkoła Podstawowa nr 46, ul. Ścinawska 21 32. Szkoła Podstawowa nr 47, ul. Januszowicka 35/37 33. Szkoła Podstawowa nr 50, ul. Czeska 38 34. Szkoła Podstawowa nr 51, ul. Krępicka 50 35. Szkoła Podstawowa nr 53, ul. Strachocińska 155-157 36. Szkoła Podstawowa nr 61, ul. Skarbowców 8 37. Szkoła Podstawowa nr 63, ul. Mennicza 21-23 38. Szkoła Podstawowa nr 64, ul. Wojszycka 1 39. Szkoła Podstawowa nr 65, ul. Kłodnicka 36 40. Szkoła Podstawowa nr 67, pl. Muzealny 20 41. Szkoła Podstawowa nr 71, ul. Podwale 57 42. Szkoła Podstawowa nr 73, ul. Gliniana 30 43. Szkoła Podstawowa nr 74, ul. Kleczkowska 2 44. Szkoła Podstawowa nr 75, ul. Ignuta 28 4
45. Szkoła Podstawowa nr 76, ul. Wandy 13 46. Szkoła Podstawowa nr 78, ul. Jedności Narodowej 195 47. Szkoła Podstawowa nr 80, ul. Polna 4 48. Szkoła Podstawowa nr 82, ul. Blacharska 13 49. Szkoła Podstawowa nr 83, ul. Boya-Żeleńskiego 32 50. Szkoła Podstawowa nr 84, ul. Górnickiego 20 51. Szkoła Podstawowa nr 85, ul. Traugutta 37 52. Szkoła Podstawowa nr 90, ul. Orzechowa 62 53. Szkoła Podstawowa nr 91, ul. Sempołowskiej 54 54. Szkoła Podstawowa nr 93, ul. Niemcewicza 29-31 55. Szkoła Podstawowa nr 95, ul. Starogajowa 66-68 56. Szkoła Podstawowa nr 96, ul. Krakowska 2 57. Szkoła Podstawowa nr 97, ul. Prosta 16 58. Szkoła Podstawowa nr 99, ul. Głubczycka 3 59. Szkoła Podstawowa nr 107, ul. B. Prusa 64 60. Szkoła Podstawowa nr 108, ul. Chrobrego 3 61. Szkoła Podstawowa nr 109, ul. Inżynierska 54 62. Szkoła Podstawowa nr 113, ul. Zemska 16c 63. Szkoła Podstawowa nr 118, ul. Bulwar Ikara 19 64. Szkoła Podstawowa nr 119, ul. Bytomska 7 65. Dolnośląski Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 13, ul. Kamiennogórska 16 66. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 10, ul. Parkowa 27 67. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1, ul. Wejherowska 28 (Szkoła Podstawowa nr 89) 68. Zespół Placówek Oświatowych nr 2, ul. Głogowska 30 (Szkoła Podstawowa nr 102) 5
W pierwszej części programu pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania przeprowadziły badania przesiewowe, którymi objęci zostali uczniowie klas: I, III i V. Wykonano pomiary masy i wysokości ciała, a następnie na tej podstawie obliczono wskaźnik stanu odżywienia BMI. Uzyskane dane zostały odniesione do siatek centylowych. Pomiary wykonano u 11906 uczniów (wykres 1). Wykres 1. Liczba przebadanych uczniów Do drugiego etapu programu zakwalifikowano 2366 uczniów z nieprawidłowym wskaźnikiem BMI lub też innymi zaburzeniami charakterystycznymi dla wieku rozwojowego, co oznaczało, że u 19,87% spośród 11906 przebadanych dzieci występowały odchylenia od norm przyjętych dla danego wieku i płci oraz wymagają one dalszej pogłębionej oceny. Uczniowie zostali podzieleni na 4 grupy: dzieci z niedoborem wzrostu u których wysokość ciała odpowiadała wartości poniżej 10 centyla, dzieci z niedoborem masy ciała u których wartość wskaźnika BMI znajdowała się poniżej 10 centyla, dzieci z nadwagą u których wskaźnik BMI był równy lub powyżej 90 centyla, ale mniejszy od 97 centyla, dzieci otyłe u których wskaźnik BMI był równy lub powyżej 97 centyla. 6
Odsetek dzieci z niedoborem wzrostu wyniósł blisko 2%, ze wskaźnikiem BMI świadczącym o nadwadze lub otyłości - 13,64%, natomiast niedobór masy ciała stwierdzono u 4,38% badanych (wykres 2). Wykres 2. Uczniowie z zaburzeniami wzrostu i masy ciała W porównaniu do poprzedniej edycji programu zmniejszył się odsetek dzieci z zaburzeniami w zakresie odżywiania, dotyczyło to zarówno uczniów z nadwagą, otyłością, jak i niedoborem masy ciała (tabela 2). Tabela 2. Wyniki badań przesiewowych uzyskane w edycjach programu 2012/2013 oraz 2013/2014 Uczniowie z zaburzeniami (%) Edycja 2012/2013 Edycja 2013/2014 Nadmierna masa ciała 14,70 % 13,64 % Nadwaga 8,35 % 7,37 % Otyłość 6,35 % 6,27 % Niedobór masy ciała 5,16 % 4,38 % 7
W ramach badań przeprowadzonych w roku szkolnym 2013/2014 wykazano, że odsetek dzieci z zaburzeniami wzrostu oraz masy ciała był na zbliżonym poziomie we wszystkich badanych grupach wiekowych i wyniósł ok. 20%. Najlepsze rezultaty w zakresie stanu odżywienia osiągnęli uczniowie klasy pierwszej (17,44% dzieci z nieprawidłowym BMI). Nieznacznie więcej osób ze wskaźnikiem BMI odbiegającym od norm przyjętych dla danego wieku i płci znalazło się wśród 3-klasistów (17,75%). Najsłabiej wypadła grupa najstarsza, w której niedobór masy ciała, nadwagę i otyłość stwierdzono łącznie u ponad 19% badanych. Wśród 1-klasistów było najwięcej dzieci z niedoborem wzrostu (2,45%), najlepiej pod tym względem wypadli uczniowie klasy trzeciej 1,49%. Rozkład liczbowy uczniów z nieprawidłowościami dotyczącymi wzrostu oraz masy ciała z podziałem na wiek przedstawiono w tabeli 3, natomiast rozkład procentowy został zaprezentowany na wykresie 3. Tabela 3. Uczniowie z zaburzeniami wzrostu i masy ciała z podziałem na wiek Liczba uczniów objęta pomiarami Liczba uczniów z niedoborem wzrostu Liczba uczniów z niedoborem masy ciała Liczba uczniów z nadwagą Liczba uczniów z otyłością Klasa I 4278 105 207 249 290 Klasa III 4236 63 168 355 229 Klasa V 3392 53 146 273 228 Suma 11906 221 521 877 747 8
Wykres 3. Uczniowie z zaburzeniami wzrostu oraz masy ciała z podziałem na wiek (%) Rodzice dzieci ze stwierdzonymi nieprawidłowościami otrzymali list, w którym zostali poinformowani o możliwości skorzystania z indywidualnych porad edukacyjnych prowadzonych przez zespół specjalistów zajmujący się leczeniem zaburzeń wieku rozwojowego. Wraz z listem został przekazany poradnik dla rodziców, kwestionariusz wywiadu dietetycznego oraz kalendarz żywieniowy. Trzeci etap programu obejmował indywidualne konsultacje, w ramach których lekarz, dietetyk, rehabilitant oraz psycholog udzielali specjalistycznych porad w zakresie profilaktyki nadwagi, otyłości i innych zaburzeń okresu dorastania. Edukacja zdrowotna prowadzona była w dwóch punktach: Klinice Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego, ul. Chałubińskiego 2, Wrocław Wrocławskim Centrum Zdrowia Przychodnia Stare Miasto, pl. Dominikański 6, Wrocław. Na specjalistyczne konsultacje zgłosiło się 258 dzieci (131 dziewcząt oraz 9
127 chłopców) wraz z rodzicami/opiekunami, co stanowiło 10,9% wszystkich uczniów, u których wykazano nieprawidłowości w zakresie wzrostu lub masy ciała. Największą zgłaszalność na indywidualne konsultacje odnotowano wśród 3-klasistów (9,57%), a najmniejszą w grupie uczniów z klasy V (8,57%). Pośród osób korzystających z poradnictwa byli również uczniowie klasy II, IV, VI oraz szkół ponadpodstawowych skierowani przez pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania (tabela 4). Tabela 4. Uczniowie uczestniczący w konsultacjach Klasa I Klasa III Klasa V Kl. II, IV, VI Pozostałe Liczba uczniów 77 78 60 31 12 Procentowy rozkład pacjentów uczestniczących w konsultacjach w odniesieniu do ogólnej liczby uczniów ze stwierdzonymi nieprawidłowościami stanu zdrowia przedstawiona na wykresie 4. Wykres 4. Uczniowie uczestniczący w konsultacjach (%) 10
W ramach trzeciego etapu programu specjaliści udzielili łącznie 942 porady edukacyjne (tabela 5). Rodzice i opiekunowie najczęściej korzystali z pomocy dietetyka, który przeprowadził 287 konsultacji. Do lekarza zgłosiło się 249 dzieci, z czego czwórka pacjentów dwukrotnie (łącznie 253 wizyty). Z poradnictwa rehabilitanta rodzice skorzystali 241 razy. Psycholog udzielił 233 porady. Rozkład konsultacji przeprowadzonych w poszczególnych grupach wiekowych przedstawiono na wykresie 5. Tabela 5. Uczniowie uczestniczący w konsultacjach z uwzględnieniem specjalistów Liczba uczniów 1 konsultacja 2 konsultacje 4 konsultacje Lekarz 245 4 0 Dietetyk 249 17 1 Rehabilitant 225 8 0 Psycholog 223 5 0 Wykres 5. Konsultacje przeprowadzone w poszczególnych grupach wiekowych z uwzględnieniem specjalistów 11
Wśród uczestników konsultacji najwięcej było uczniów, których wskaźnik BMI był równy lub powyżej 97 centyla blisko 2/5 wszystkich pacjentów, przeważały dziewczęta. Dzieci z nadwagą stanowiły kolejną grupę, tu również dominowała płeć żeńska. Na trzeciej pozycji znaleźli się uczniowie z niedoborem masy ciała. Wartości BMI 14 dzieci wskazywały na ryzyko wystąpienia nadwagi w przyszłości. Najmniejszą grupę stanowili badani zakwalifikowani do programu ze względu na niedobór wzrostu (wykresy 6 i 7). Wykres 6. Rodzaj zaburzeń stwierdzonych u pacjentów uczestniczących w konsultacjach 12
Wykres 7. Rodzaj zaburzeń stwierdzonych u pacjentów uczestniczących w konsultacjach z podziałem na płeć Nadwadze, otyłości oraz zaburzeniom okresu rozwojowego zdiagnozowanym u dzieci uczestniczących w konsultacjach często towarzyszyły inne problemy zdrowotne, spośród których najważniejsze zostały zaprezentowane na wykresie 8. Rodzice otrzymali wskazówki odnośnie dalszego postępowania oraz konieczności zgłoszenia się do specjalisty w celu wykonania pogłębionej diagnostyki. 13
Wykres 8. Problemy zdrowotne współwystępujące z nadwagą, otyłością i innymi zaburzeniami okresu rozwojowego Do dietetyka zgłosiło się 267 uczniów wraz z rodzicami/opiekunami. Do głównych problemów żywieniowych zdiagnozowanych u pacjentów należały: - nadmiar cukru i tłuszczu w diecie, - niewielkie spożycie warzyw, - nieregularne pory przyjmowania posiłków, - mała różnorodność produktów w codziennym jadłospisie, - niewystarczająca wiedza rodziców nt. odżywiania dzieci w okresie rozwojowym oraz brak umiejętności komponowania zdrowych posiłków. Ponadto z przeprowadzonego wywiadu wynikało, że wiele dzieci cierpi na alergie, w tym pokarmowe, z którymi często współwystępują bóle brzucha, zmiany skórne, przewlekłe stany zapalane górnych dróg oddechowych. 14
Po specjalistyczną wiedzę z zakresu profilaktyki i leczenia zaburzeń okresu rozwojowego do rehabilitanta zgłosiło się 233 rodziców. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu stwierdzono, że: - ponad 2/5 dzieci dostaje się do szkoły pieszo lub rowerem, blisko 60% jest podwożona przez rodziców/opiekunów albo korzysta z komunikacji miejskiej; - aktywny udział w lekcjach wychowania fizycznego potwierdza 95% pacjentów; - ponad połowa dzieci uczęszcza na zorganizowane pozalekcyjne zajęcia ruchowe; - 3/4 badanych przyznaje się, że wspólna aktywność ruchowa podejmowana jest przez rodzinę sporadycznie lub tylko w weekendy, trzy razy w tygodniu lub częściej ćwiczą rodziny ok. 20% pacjentów; - ponad połowa dzieci (56%) spędza przed telewizorem/komputerem/tabletem ponad 2h dziennie, a nawet do 6-8 godzin w ciągu dnia. W ramach konsultacji rehabilitacyjnych każde dziecko otrzymało zalecenia dotyczące aktywności ruchowej oraz dziennik aktywności fizycznej w celu kontroli jej poziomu. Rodzicom/opiekunom 42 dzieci, drogą elektroniczną, zostały przesłane ćwiczenia korekcyjne zalecone do wykonywania w domu. Wśród stwierdzonych nieprawidłowości dotyczących postawy ciała dominowały: kolana koślawe, stopa płasko-koślawa, plecy wklęsłe, asymetria postawy w płaszczyźnie czołowej. Ponadto każde dziecko uczestniczące w konsultacjach w okresie od stycznia do czerwca 2014 roku otrzymało krokomierz i zostało poinformowane o możliwościach i sposobach jego użytkowania. Łącznie przekazano 193 krokomierze. Z indywidualnych konsultacji psychologicznych skorzystało 228 uczniów. Najczęściej zgłaszanymi przez rodziców problemami były: trudności w adaptacji do grupy rówieśniczej, depresyjność oraz obniżony nastrój. W grupie dzieci korzystających ze specjalistycznych porad psychologa zdiagnozowano: - zaburzenia zachowania, - nadruchliwość i nadpobudliwość, - epilepsję, - moczenie nocne, - trudności wychowawcze. W ramach realizacji przedsięwzięcia Uczeń w formie 2013/2014 w 68 placówkach zgłoszonych do programu przeprowadzono kampanie edukacyjnoinformacyjne. Działania mające na celu promocję zdrowego stylu życia swoim zasięgiem objęły blisko 28000 uczniów z klas 0-VI. Pierwszoklasiści stanowili najliczniejszą grupę odbiorców (tabela 6). 15
Tabela 6. Uczniowie objęci kampanią edukacyjno-informacyjną Liczba uczniów Klasa 0 Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Klasa V Klasa VI 1968 6579 4314 3653 4302 3563 3427 Ważnym elementem programu profilaktyki nadwagi, otyłości oraz zaburzeń okresu rozwojowego Uczeń w formie 2013/2014 było również przygotowanie materiałów informacyjno-edukacyjnych dla dzieci, rodziców i nauczycieli. Wśród pomocy przekazanych do szkół znalazły się: książeczka Jedz na zdrowie zawierająca zasady układania jadłospisów oraz przykładowe przepisy kulinarne, raport z realizacji programu profilaktyki nadwagi, otyłości i innych zaburzeń odżywiania dla dzieci wrocławskich szkół podstawowych Uczeń w formie 2012/2013 ulotki i plakaty zawierające informacje nt. zasad zdrowego odżywiania, pakiet zawierający materiały promujące program (plakaty, teczki, zakładki, naklejki, dyplomy), płyty CD zawierające nagranie programu edukacyjnego Jedz na zdrowie apteczka pierwszej pomocy. WNIOSKI: 1. W grupie badanych uczniów klas I, III i V zaburzenia odżywiania dotyczące nadwagi i otyłości najczęściej występowały wśród piątoklasistów, a najrzadziej wśród uczniów klas pierwszych. 2. W grupie badanych uczniów klas I, III i V zaburzenia odżywiania dotyczące niedoboru masy ciała najczęściej występowały wśród pierwszoklasistów, a najrzadziej wśród uczniów klas trzecich. 3. Zaburzeniom odżywiania często towarzyszyły schorzenia: endokrynologiczne, gastrologiczne, kardiologiczne, stomatologiczne, urologiczne, nadciśnienie tętnicze i szereg innych. 4. Uzyskane wyniki badań wskazały jedynie na nieznaczną poprawę stanu zdrowia dzieci, w stosunku do lat ubiegłych, dlatego niezbędna jest kontynuacja i intensyfikacja działań edukacyjnych w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków dotyczących zdrowego odżywiania oraz aktywności fizycznej. 5. Niska zgłaszalność dzieci i rodziców na specjalistyczne konsultacje wskazuje na konieczność dalszej edukacji i motywowania rodziców do podejmowania działań leczniczych i profilaktycznych mających na celu przeciwdziałanie wysokiej liczbie dzieci z nadwagą, otyłością oraz innymi zaburzeniami okresu rozwojowego. 16
Materiały informacyjno-edukacyjne przygotowane do programu Książeczka Jedz na zdrowie JEDZ NA ZDROWIE 1 Raport z realizacji programu Uczeń w formie 2012/2013 RAPORT z REALIZACJI PROGRAMU PROFILAKTYKI NADWAGI, 1 2012/2013 17
OW O OW O OWOCE I WARZYWA SEZONOWE WA ZY AR IW WA ZY AR IW PRO DU KT YZ BO OWOCE I WARZYWA E OW CE E OW CE PRO DU KT YZ BO Ulotki i plakaty a cj c. jasnych. MLEKO I PRODUKTY MLECZNE KO BIA a W TE GA BO nych n ch a ZDROWE T USZCZ E PR OD UK TY Piramida opracowana wg zasad Instytutu Żywności i Żywienia 18 nych. c ZDROWE T USZCZ E ZNE LEC YM KT DU Szczegółowych informacji o Programie udziela pielęgniarka w gabinecie szkolnym. ach ch sach y ch s ha ach y.. a PR OD UK TY EDUKACJA ZDROWOTNA Zapraszamy rodziców wraz z dzieckiem na indywidualne konsultacje specjalistyczne do lekarza, dietetyka, psychologa i rehabilitanta zajmujących się profilaktyką i leczeniem nadwagi, otyłości oraz innych zaburzeń okresu rozwojowego. na cnych ZNE LEC YM KT DU SKORZYSTAJ Z POMOCY SPECJALISTÓW. Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego Wrocławia we współpracy z Wrocławskim Centrum Zdrowia SP ZOZ oraz Katedrą i Kliniką Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu realizuje program dla dzieci wrocławskich szkół podstawowych pn. Profilaktyka nadwagi, otyłości oraz innych zaburzeń okresu rozwojowego. y a UNIKAJ SOLI Materiały promujące program TWOJE DZIECKO MA NIEPRAWIDŁOWĄ WAGĘ? a ca n PR O PR O W TE GA BO as yn a NIEPOKOI CIĘ WZROST LUB SPADEK WAGI CIAŁA? asy. ML EK OI ML EK OI KO BIA c n
Naklejki Płyta CD Apteczka pierwszej pomocy 19
Realizator programu Wrocławskie Centrum Zdrowia SP ZOZ Program finansowany przez Miasto Wrocław 20