Iwona Polak Metoda modyfikacji zachowania: - składa się z wielu sposobów pozwalających zmieniać zachowanie dziecka - teoria ta opiera się na idei, że to, co robimy, jest kształtowane przez to, co się dzieje bezpośrednio potem. Jeżeli po zrobieniu czegoś zdarza się rzecz przyjemna, chętnie uczynimy to znowu, jeżeli nie - nasza chęć wykonywania tego powtórnie będzie mniejsza. - pozwala na znalezienie odpowiedniej dla dziecka metody nauczania. Gdy zdecydujemy się, czego chcemy dziecko nauczyć, na przykład używania łyżki lub nakładania skarpetek, rozłożymy całą operację na poszczególne czynności i nauczymy je ich kolejno. Poszczególne wyuczone elementy trzeba następnie połączyć i wykonywać kolejno dopóty, dopóki dziecko nie opanuje całej czynności, co wydawało się na początku niemożliwe. Należy też obserwować postępy i zapisywać je, ponieważ w ciągu krótkiego okresu, zmiany mogą nie być łatwo dostrzegalne. Wszystko jest mniej trudne, niż się wydaje, a w dalszych częściach znajduje się mnóstwo praktycznych wskazówek, jak sobie z tym wszystkim poradzić. - podstawową sprawą jest dopomożenie dziecku w zrozumieniu tego, co staramy mu się wpoić, upraszczając przekazywaną informację. Zwykle przekazywanie jest skomplikowanym procesem, ale u dzieci normalnych takie uproszczenie nie jest zazwyczaj konieczne: są one zdolne do przyjmowania i reagowania na mnóstwo sygnałów, które przekazujemy im poprzez gestykulację, wyraz twarzy, ton głosu oraz do selekcjonowania ich. Dla dziecka upośledzonego może okazać się to zbyt trudne i będzie ono reagowało niewłaściwie, nie dlatego że nie umie inaczej, ale dlatego że nie rozumie, czego od niego oczekujemy.
- po pierwsze modyfikacja zachowania pomaga nam wybrać przekazywane sygnały i tym samym sprawia, że stają się prostsze i jaśniejsze, tak że dziecko upośledzone ma większą szansę zrozumienia i udzielenia odpowiedzi. - po drugie modyfikacja zachowania jest sposobem na udostępnienie dziecku upośledzonemu umysłowo wielu interesujących i użytecznych doświadczeń. Dziecku normalnemu możemy opowiedzieć o nowych rzeczach i wyjaśnić, dlaczego uważamy, że byłoby dobrze, gdyby się ich nauczyło. Ono z kolei może się zgodzić z nami lub nie, ale przynajmniej wie, co mu powiedzieliśmy i może samo zadecydować. Dziecko upośledzone umysłowo często ma szczególne trudności mowy. Może ono być niezdolne do zrozumienia tego, co mówimy, do uchwycenia naszych zamiarów i zdecydowania się, czy próbować to wykonać czy nie. Dzięki zastosowaniu metody modyfikacji zachowania możemy udostępnić dziecku wrażenia, których nigdy by nie doświadczyło: jazdę na rowerze, bawienie się zabawkami. Gdy spróbuje tych nowych przeżyć, sam zdecyduje, czy podobają mu się czy też nie. - ważne jest podkreślenie tego potencjalnego wzbogacenia życia dziecka i granic tej metody. Stosując ją możemy pomóc dziecku zrozumieć, czego od niego chcemy, i zainteresować zrobieniem tego, nie zmuszając go wcale siłą do określonego postępowania. Celem jest uwolnienie dziecka od ograniczeń związanych z jego upośledzeniem - na miarę możliwości - oraz pomoc w uzyskaniu większej niezależności i zdolności podejmowania decyzji dotyczących samego siebie. Metody modyfikacji zachowania mogą okazać się w tym pomocne Metody te można stosować w uczeniu dzieci normalnych przy pomaganiu im w nauce, opanowaniu złego humoru, zwalczaniu trudności w zasypaniu itp. Metoda modyfikacji zachowania wskazuje sposoby uczenia, a nie ich tematykę. W określeniu procesu nauczania często pomaga przygotowanie wykazu umiejętności, które chcemy, by dziecko opanowało, nawyków, których powinno
się pozbyć, ustalenie ich kolejności i wybór jednego lub dwóch najważniejszych punktów. Sposoby nauki: Obserwacja: śledzenie i liczenie Aby dokonać obserwacji, należy ustalić, jakie zachowania uważa się na poprawne, a jakie za negatywne, wyrazić to precyzyjnie i tak, by można określonym zachowaniom przypisać konkretne przykłady zachowań i liczyć je. Ważne jest, by dokonywać zapisu obserwacji. Można to czynić na różne sposoby: a) zapis ciągły zapis ten przypomina pamiętnik, polega na dokładnym zapisywaniu wszystkich wydarzeń, jest on najczęściej stosowany przy początkowym etapie, jednak dość rzadko stosowany; b) zapis zdarzeniowy obserwator wydziela jeden rodzaj lub więcej szczególnych rodzajów zachowania i zapisuje ich pojawienie się; c) zapis czasu trwania zapis jak długo trwa pewien rodzaj zachowania; d) zapis przedziałowy obserwator dzieli czas, w którym będzie prowadził obserwacje, na poszczególne przedziały np. pięcio -, dziesięciominutowe, jednodniowe i następnie zapisuje, czy podczas trwania takiego przedziału dane zachowanie zdarza się czy nie e) próby czasowe czas obserwacji podzielony jest na przedziały, ale obserwator zapisuje tylko, czy dane zachowanie pojawia się w określonym momencie W celu przejrzystego obrazu rozwoju sytuacji warto jest przedstawić swoje obserwacje w formie tabeli lub wykresu. Wzmacnianie (nagradzanie)
W tej metodzie niezwykle ważne jest wzmacnianie (nagradzanie), które jest jednym z narzędzi do uczenia dziecka upośledzonego. Rodzaje wzmocnień: 1. wzmocnienia pierwotne - są to wzmocnienia niezbędne do życia: jedzenie, picie, ciepło, sen. Dwa pierwsze często stosuje się w pracy z dziećmi opóźnionymi. Jedzenie i picie są mocnymi wzmocnieniami, ponieważ są to potrzeby podstawowe. Jako nagrodę najlepiej stosować ulubione przysmaki. 2. wzmocnienia wtórne lub uogólnione np. pieniądze, żetony, gwiazdki, punkty. 3. wzmocnienia społeczne np. pochwały, uśmiechy, pocałunki. 4. wzmocnienia stymulujące np. zabawki, muzyka. Przy stosowaniu wzmocnień warto pamiętać o kilku zasadach: - dziecko powinno otrzymywać wzmocnienie wówczas, gdy wykona to, czego od niego wymagamy w określonym czasie; - wzmocnienie musi pojawić się bezpośrednio po dobrym zachowaniu; - wzmocnienie powinno być wyraźne; Główne zasady stosowania wzmocnień 1. Wzmocnienie jest czymś, co następuje bezpośrednio po pewnym elemencie zachowania i zwiększa prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia. 2. Wzmocnienie pozytywne polega na tym, że po danym zachowaniu następuje rzecz przyjemna: w przypadku zaś wzmożenia negatywnego usuwamy rzecz nieprzyjemną. 3. W pracy z dzieckiem stosujemy prawie zawsze wzmocnienia pozytywne. 4. Wzmocnienia mogą być: pierwotne, wtórne, socjalne, stymulujące.
5. Warto zauważyć, co dziecko naprawdę lubi w takim stopniu, by chciało na otrzymanie tego pracować i używać tego jako wzmocnienia. 6. Zasada Premacka mówi, że jako wzmocnienie może być stosowane coś, co dziecko robi najchętniej, gdy zostaje samo preferowana przez nie czynność. 7. Wzmocnienie powinno następować tylko po tych zachowaniach dziecka, które są pożądane. 8. Wzmocnienia powinny być stosowane: - gdy dziecko zachowa się dobrze, - bezpośrednio po tym, gdy się tak zachowa, - w sposób wyraźny 9. Gdy dziecko opanuje nową umiejętność, najlepszy jest schemat wzmocnień ciągłych. 10. Gdy dziecko już daną umiejętność opanuje, to aby ją pamiętało, najlepiej jest stosować schemat wzmocnień zmiennych. Ćwiczenia: 1. Podaj przykład nagród, które mogą być wzmocnieniem dla twojego dziecka. 2. Podaj przykłady wzmocnień dla siebie, określ, do którego z czterech głównych rodzajów należy każde z nich zaliczyć. 3. Przypomnij sobie, czy kiedyś nieświadomie wzmocniłeś negatywne zachowanie dziecka. 4. Znajdź przykłady swojej codziennej czynności, która nie przynosi ci wzmocnień ze strony innych ludzi. 5. Scenka: Wchodzą do holi holu rodzice z dziewczynką w wieku około 3 lat:
Dziewczynka: Mamo, boli mnie. Mama: Gdzie się skaleczyłaś? Dziecko: wskazuje nieprawdopodobne miejsce w okolicy pachy. Ojciec: Nic nie szkodzi, masz tu cukierka. Kto tu był wzmocniony negatywnie? Kto pozytywnie? Co może się wydarzyć w przyszłości? Ekwiwalenty To pewny rodzaj wzmocnienia wtórnego (punkty, gwiazdki, żetony) Główne zasady: 1. Gdy uczymy dziecko naśladowania: - mówimy : zrób to - demonstrujemy czynność - podpowiadamy dziecku - stosujemy wzmocnienie za wykonanie podpowiedzianej czynności 2. Gdy dziecko zaczyna wykonywać pewne czynności, stopniowo przestajemy mu podpowiadać. 3. Zaczynamy od nauki dużych, prostych ruchów. 4. Praca idzie łatwiej, gdy jedna osoba pełni rolę modela i daje wzmocnienia, a druga podpowiada. 5. Gdy nauczymy dziecko jednej czynności, przechodzimy do następnej, a potem ćwiczymy je na zmianę. 6. Od prostych ruchów przechodzimy do bardziej skomplikowanych i delikatnych (rąk i palców), a potem do ruchów twarzy i ust.
7. Naśladowanie daje dobre wyniki u dzieci uczących się zarówno normalnej mowy, jak też języka znaków. 8. Uogólnianie oznacza, że czynność wykonaną w jednej sytuacji dziecko potrafi wykonać w innych sytuacjach. 9. Nauka uogólniania może być konieczna wraz ze wzmacnianiem za powtarzanie tego samego ćwiczenia w różnych okolicznościach. 10. Rozróżnianie oznacza, że dziecko poznaje, iż pewne rzeczy wolno mu robić tylko w określonej sytuacji. 11. Odróżnienia uczymy, wzmacniając zachowanie dziecka tylko wówczas, gdy jest ono adekwatne do sytuacji, a nie robimy tego w innych przypadkach. 12. Wskazówki mówiące dziecku, że jego zachowanie zasługuje na wzmocnienie, powinny być bardzo wyraźne. Ćwiczenia: 1. Podaj przykłady dwóch lub trzech czynności, których sam lub inna osoba z twojej rodziny nauczyliście się przez naśladowanie. 2. Czy byłoby możliwe dla ciebie nauczenie się ich w inny sposób? 3. Czy mógłbyś podać jakiś przykład zachowania dziecka upośledzonego, które nauczyło się czegoś w ściśle określonej sytuacji i nie potrafiło tego łatwo uogólnić? 4. Jak zostały pokonane trudności? 5. Jakie wskazówki nam mówią, że trzeba: a) włożyć płaszcz przeciwdeszczowy b) jechać po określonej stronie jezdni c) mówić głośniej d) e) wstać z łóżka
Oduczanie złych nawyków Zasady: 1. Niepożądane zachowania dziecka powinny być zwalczane, ponieważ sprawiają kłopot otoczeniu, nie sprzyjają nauce. 2. W zwalczaniu niepożądanych zachowań stosujemy dwie zasadnicze metody: odbieranie dziecku czegoś, co lubi, lub obdarzanie go czymś nieprzyjemnym. Zarówno jedno, jak i drugie postępowanie powinno stanowić bezpośrednie następstwo złego zachowania się. 3. Przerwa we wzmocnieniu pozytywnym oznacza, że dziecko pozostające pod wpływem silnego wzmocnienia przestaje je przez jakiś czas otrzymywać, jeżeli zachowa się źle. 4. Lepiej jest zaczynać ostrożnie od krótkich przerw w stosowaniu wzmocnień, i przedłużać je w razie potrzeby, niż zaczynać od długich, stopniowo skracanych. 5. Z wygaszeniem mamy do czynienia u dziecka, które przywykło do wzmocnienia po jakimś zachowaniu i stwierdzając, że już się ono nie pojawia, okazuje je coraz rzadziej. 6. W początkowej fazie wygaszania dochodzi do nasilenia się wygaszanie zachowania. 7. Zachowanie, które chcemy zmienić metodą wygaszania, w żadnym wypadku nie może być wzmacniane. 8. Powinniśmy unikać stosowania metody wygaszania w odniesieniu do zachowań agresywnych lub samookaleczeń. 9. Wygaszanie może działać osłabiająco zarówno na dobre, jak i na złe zachowanie.
10. Stosowanie kar rzeczowych polega na odebraniu dziecku w następstwie złego zachowania czegoś, co ma dla niego wartość. 11. Unieruchomienie polega na ograniczeniu dziecku przez krótki czas swobody ruchów. 12. Restytucja i nawiązka polegają na tym, że dziecko musi odtworzyć sytuację, w jakiej zachowało się niewłaściwie, ponadto zrobić jeszcze coś pozytywnego. 13. Metody osłabiania złych zachowań najskuteczniejsze są wtedy, gdy stosuje się je według schematu ciągłego. 14. Dalsze osłabienie złego zachowania uzyskujemy stosując WZA Wzmacnianie Zachowań Alternatywnych. 15. Manipulowanie elementami otoczenia może okazać się pomocne w oduczaniu niepożądanego zachowania. Ćwiczenia: 1. Pomyśl o osobach z życia publicznego, których nie lubisz. W jaki sposób użyłbyś metody: a) wygaszania b) przerwy we wzmocnieniach pozytywnych, by wyeliminować ich złe nawyki? 2. Której z metod: przerwy, wygaszania, kar rzeczowych, ograniczania WZA lub zmiany otoczenia użyłbyś w następujących przypadkach: a) sąsiada, który często przynosi w prezencie kwiaty owoce ze swojego ogrodu, a przy okazji opowiada ci o swoich chorach przebytych w ciągu ostatnich dwudziestu lat, b) twojego kilkunastoletniego syna, który mimo próśb nie może nauczyć się wyrzucania do kosza papierków i rozrzuca je wszędzie,
c) twojego trzyletniego dziecka, które, gdy wyjdziesz z nim do sklepu i rozmawiasz ze spotkanymi po drodze przyjaciółmi, przerywa każdą konwersację, żądając natychmiastowego zabrania do ubikacji, d) twojej zaawansowanej w latach matki, która każdy przygotowany przez ciebie posiłek kwituje pytaniem: i cóż, czy to ci naprawdę smakowało?, e) twojego podstarzałego kota, który ukradkiem porwał kawałek masła. Czy są tu sytuacje, do których nie można zastosować żadnej z tych metod? Co jeszcze można uczynić? Z czym należałoby się pogodzić?