PRAWDA BYTU A PRAWDA INTELEKTU W UJĘCIU ŚW. TOMASZA Z AKWINU WSTĘP Odczyt niniejszy składa się z dwu części. W pierwszej chodzi o unaocznienie, że negacja prawdy rozumianej jako zgodność intelektu i rzeczy implikuje absurd, a zatem, trzeba przyjąć istnienie prawdy. Jest to, jak się wydaje, niezbędny w kontekście współczesnych ataków na klasyczną koncepcję prawdy wstęp do właściwych rozważań. W części drugiej chodzi o wskazanie na istotny a mało akcentowany lub pomijany przez badaczy filozofii św. Tomasza i tomistów aspekt udzielania się prawdy bytu, będącej własnością istnienia, intelektowi ludzkiemu. To udzielanie się jest powodem istnienia w intelekcie ludzkim poznawczych ujęć prawdziwych. Ta druga część ma podstawowe znaczenie dla całości omawianej problematyki. Oprócz argumentacji filozoficznej, zawiera ona też argumentację historyczno filozoficzną, wykazującą, że przedstawiane tu poglądy mają podstawę w tekstach Doktora Anielskiego. 1. O TYM, ŻE PRAWDA ISTNIEJE Klasycznie rozumiana prawda, w takim pojęciu, jakie wprowadził do kultury św. Tomasz z Akwinu, zakłada istnienie rzeczywistego poznania, czyli takiego, którego przedmiot istnieje i którego podmiot istnieje, i wreszcie, którego przedmiot jest intencjonalnie przyswajalny przez podmiot poznający. Każdy akt poznawczy ma bowiem charakter relacji podmiotu do przedmiotu poznania i jest realny tylko wtedy, gdy istnieje rzeczywiście podmiot i kres, czyli przedmiot relacji. Tę relację zakłada definicja prawdy, która sprowadza prawdę do relacji zgodności intelektu i rzeczy (adaequatio intellectus et rei) 1. Zarazem poznanie, jeśli ma istnieć jako poznanie, funduje się na prawdzie 2. Jest źródłowo prawdziwe, gdyż inaczej w ogóle nie byłoby poznaniem, nie posiadając funkcji informatywnej. Mówiąc inaczej, uchwycić prawdę, to wiedzieć coś. W kontekście rozmaitych ataków na samo pojęcie prawdy i posługiwanie się nim w 1 De veritate, q. 1, a. 1, c. 2 Hoc est ergo quod addit verum supra ens, scilicet conformitatem, sive adaequationem rei et intellectus; ad quam conformitatem, ut dictum est, sequitur cognitio rei. Sic ergo entitas rei praecedit rationem veritatis, sed cognitio est quidam veritatis effectus. De veritate, q. 1, a. 1, c. Poznanie funduje się na prawdzie, nie na definicji prawdy.
klasycznym filozoficznym sensie, podjęcie rzeczowej refleksji nad prawdą grozi wyszydzeniem i odrzuceniem na wstępie rozważań. Niemniej, odrzucenie tak rozumianej prawdy jako czegoś rzeczywistego prowadzi do licznych absurdów. Jednym z nich jest absurd egzystencjalny naukowca, który z jednej strony głosi, że nie ma prawdy, a więc nic tak naprawdę nie wie, z drugiej strony dąży do uzyskania wiedzy o jakimś przedmiocie swoich badań 3. Nawet przyjmując prawdopodobny charakter rezultatów swoich badań, nie może twierdzić, że wszystko w jego wiedzy ma charakter prawdopodobny. W takiej sytuacji nie miałby bowiem nawet pewności, czy zaczął coś badać i czy doszedł do jakichś wyników badań. Prawdziwość pojęta jako adekwatne odniesienie intelektu do rzeczywistości, nie zaś do jakiejś fikcji rzeczywistości, jest uzasadnieniem przeżywanej pewności. Trudno więc w nauce byłoby naprawdę zrezygnować z prawdy, czy też zanegować jej istnienie. Innym absurdem egzystencjalnym jest sytuacja mówcy, który utrzymuje, że to, co głosi nie może uchodzić za prawdziwe. Jakie wówczas daje przesłanie słuchaczowi? Prawdziwe, czy fałszywe? Oczywiście, jest to parafraza paradoksu kłamcy, która pokazuje, że nie tylko nałożenie się różnych poziomów języka uniemożliwia komunikację, ale również rezygnacja z kierowania się porządkiem prawdziwościowym. Jeśli wreszcie nie istnieje prawda, jeśli nie istnieje porządek prawdziwościowy w rozumieniu klasycznym, to nie istnieje żadne realne poznanie, co już wyżej nadmieniono. Nie poznajemy rzeczywiście, czyli prawdziwie nic i nie możemy czynić żadnych postępów w wiedzy, nawet sformułować problemu i odnieść się do problemu prawdy. Postęp na drodze poznawczej wymaga dokonywania jednostkowych aktów poznania w pełni prawdziwego jako swego uzasadnienia. Ustosunkowanie się do kwestii: czy nic nie wiemy naprawdę, pozostawiam indywidualnemu rozeznaniu odbiorców. 2. O TYM, ŻE PRAWDA BYTU POWODUJE POWSTANIE UJĘĆ PRAWDZIWYCH W LUDZKICH INTELEKTACH 2. 1. KRÓTKIE WPROWADZENIE HISTORYCZNO FILOZOFICZNE Podejmowane tu zagadnienie można byłoby potraktować po prostu jako należące do filozofii współczesnej i nie rozpatrywać go w kontekście historycznym, albo przeciwnie, ukazać jego bezpośrednie źródła tkwiące w tekstach św. Tomasza z Akwinu. Choć pierwsze rozwiązanie mogłoby być prostsze w przekazie, unikając typowego dla historyka filozofii 3 Chodzi tu wprost o prawdę jako własność aktów poznawczych, pośrednio zaś o prawdę jako własność istnienia bytu.
sposobu argumentacji w oparciu o źródła pisane, z uwagi na prawdę historyczną autor obrał to drugie. Podejmowane zagadnienie dotyczy zatem bytowych podstaw ludzkiego poznania intelektualnego w ujęciu św. Tomasza z Akwinu i obejmuje jedynie fragment problematyki prawdy. Doktor Anielski przyjmuje bowiem trojaki poziom prawdziwości. Po pierwsze, podług tego co poprzedza uzasadnienie (ratio) prawdy, i w tym prawda znajduje swą podstawę [...]. W drugi sposób, jest definiowana ze względu na to, co formalnie dopełnia rację (ratio) prawdy [...]. I w trzeci sposób, definiuje się prawdę ze względu na następujący skutek 4. Udzielanie się prawdy bytu intelektowi sytuuje się na styku dwu pierwszych rozumień prawdy, choć z uwagi na to, że prawda bytu jest tym, co się udziela, bardziej wiąże się z prawdą pojętą jako własność bytu, a więc jako to, co poprzedza uzasadnienie treść rację (bo tak możemy oddać w miarę pełne znaczenie łacińskiego ratio 5 ) prawdy konstytuującą się w intelekcie. Samo zagadnienie prawdy zostało w tekstach św. Tomasza mocno sproblematyzowane, nie ograniczając się do jedynie przytoczenia stanowisk poprzedników i sformułowania krótkiej mistrzowskiej sentencji jak czynili zazwyczaj przedstawiciele wcześniejszej scholastyki. Chociaż, co należy podkreślić, istotną rolę inspiracyjną w ukształtowaniu się poglądów Akwinaty odegrały neoplatonizujące dociekania Awicenny, a także niektórych Ojców Kościoła: Hilarego z Poitiers, czy św. Augustyna 6. Wpłynęły one znacząco na interpretację poglądów Arystotelesa, według którego prawda nie jest w rzeczach, lecz tylko w umyśle 7. W ujęciu bowiem Doktora Anielskiego, prawda ma wymiar ontyczny, podobnie jak dla neoplatoników. W ten sposób św. Tomasz staje się, w pewnej, ograniczonej mierze, kontynuatorem tradycji werytatywnego pojmowania bytu, obecnego w myśli neoplatońskiej a typowego dla filozofii greckiej 8. Wydaje się, że wpływ neoplatonizmu na tomizm nie był dotychczas w pełni doceniany, zanalizowany zaś rzuca nowe światło na Tomaszową i ukształtowaną pod jego wpływem klasyczną teorię prawdy 9. Oczywiście nie czyni to ze św. Tomasza neoplatonika, tak jak 4 Uno modo secundum id quod praecedit rationem veritatis, et in quo verum fundatur [...]. Et alio modo definitur secundum id quod formaliter rationem veri perficit [...]. Et tertio modo definitur verum, secundum effectum consequentem. De veritate, q. 1, a. 1, c. 5 L. Schutz, Thomas - Lexikon, wydania różne, podaje osiemnaście [a) r)] głównych kontekstów występowania terminu ratio i co najmniej kilkadziesiąt szczegółowych jego znaczeń w dziełąch Doktora Anielskiego. 6 Wymienianych w omawianych poniżej tekstach; De veritate, q. 1, a. 1, c.; In I Sent., dist. 19, q. 5, a. 1, c.; S. Th., I, q. 16, a. 1, c. 7 veritas non est in rebus, sed solum in mente Sententia Metaphysicae, VI, lect. 4, n. 14. 8 Na temat werytatywnego i egzystencjalnego pojmowania bytu, zob. S. Blandzi, Wiedza i prawda u źródeł filozofii poznania, w: Wiedza a prawda, red. A. Motycka, Warszawa 2005, s. 27-44. 9 Klasyczna definicja prawdy i związana z nią szersza teoria ma źródła u Arystotelesa, w Księdze definicji Izaaka Ben Izraeli, w Metafizyce Awicenny, ale dosłownie definicja, w wersji, jaka jest powszechnie znana
odwoływanie się do filozofii Arystotelesa nie czyni z niego arystotelika. Stawia natomiast historyka filozofii przed innym problemem: czy mianowicie pomijać w tomizmie, jako obce elementy, odwołania i argumenty, które św. Tomasz zaczerpnął z innych nurtów filozoficznych, czy też przyjmować je jako Tomaszowe, interpretując je jedynie w kontekście zasadniczych tez jego egzystencjalnej metafizyki 10. 2. 2. O TYM, ŻE PRAWDA BĘDĄCA WŁASNOŚCIĄ ISTNIENIA BYTU UDZIELA SIĘ INTELEKTOWI Zdaniem św. Tomasza byt zawiera w sobie zdolność do wzbudzania oceny w poznającym go człowieku. Ta zdolność jest nazywana prawdą bytu, będącą własnością istnienia (proprietas esse) 11. Każdy jednostkowy byt posiada tę prawdę, gdyż jako stworzony jest naznaczony pochodnością od intelektu Bożego. Urzeczywistnia ideę tkwiącą w intelekcie Stwórcy 12. W aktach poznania ta prawda bytu jest przejmowana przez intelekt. Udziela się poznającemu, ogarniając jego intelekt. Staje się przez to własnością aktów poznawczych, szczególnie czynności sądzenia. Jest nie tyle poznawana jako przedmiot - rzecz, co wraz z poznawanym przedmiotem rzeczą. Św. Tomasz nadaje samej prawdzie raczej charakter egzystencjalny niż esencjalny, niewątpliwie w związku z tym, że prawda nie ma charakteru przedmiotowego, lecz jest własnością istnienia. Również w poznaniu ujawnia się bardziej w sądzie, tzw. drugiej czynności intelektu, niż w pojęciowaniu, tzw. pierwszej czynności intelektu. A sąd jest tą czynnością, w której poznaje się też istnienie bytu 13. Akwinata uważa prawda jest zgodnością intelektu i rzeczy, zaczęła funkcjonować, jak się wydaje, w tradycji filozoficznej wraz z dziełami św. Tomasza i znajdowała uznanie wraz uznaniem dla tomizmu. 10 Zagadnienie właściwego rozumienia tomizmu podjął M. Gogacz, Platonizm i arystotelizm, Warszawa 1996, s. 85 nn. 11 Unde Avicenna dicit, in sua Metaphysica [XI, 2], quod veritas rei est proprietas esse uniuscuiusque rei quod stabilitum est ei, inquantum talis res nata est de se facere veram aestimationem, et inquantum propriam sui rationem quae est in mente divina, imitatur. SCG, I, 60; Veritas cuiuslibet rei est proprietas sui esse quod stabilitum est ei De veritate, q. 1, a. 1, c.. 12 Utraque autem veritas, scilicet intellectus et rei, reducitur sicut in primum principium, in ipsum Deum; quia suum esse est causa omnis esse, et suum intelligere est causa omnis cognitionis. Et ideo ipse est prima veritas, sicut et primum ens: unumquodque enim ita habet ad veritatem sicut ad esse [...]. Et inde est quod prima causa essendi est prima causa veritatis et maxime vera. In I Sent., dist. 19, q. 5, a. 1, c. 13 Cum autem in re sit quidditas eius et suum esse, veritas fundatur in esse rei magis quam in quidditate, sicut et nomen entis ab esse imponitur; et in ipsa operatione intellectus accipientis esse rei sicut est per quamdam similationem ad ipsum, completur relatio adaequationis, in qua consistit ratio veritatis. In I Sent., dist. 19, q. 5, a. 1, c.; una duarum operationum intellectus est indivisibilium intelligentia: in quantum scilicet intellectus intelligit absolute cuiusque rei quidditatem sive essentiam per seipsam [...] Alia vero operatio intellectus est, secundum quod huiusmodi simplicia concepta simul componit et dividit. [...] in hac secunda operatione intellectus, idest componentis et dividentis, invenitur veritas et falsitas In Perih., I, lect. 3, n. 3. Poznanie istnienia i poznanie prawdy dokonuje się w tej samej, tj. drugiej czynności intelektu. Ta czynność dotyczy bowiem tego, co znajduje się poza istotą bytu. Oczywiście, istnienie nie jest przypadłością, ani własnością istoty, lecz jej aktem, stąd jego pozycja jest wyjątkowa i nieco inna niż prawdy, która jest własnością istnieniową bytu. W poznaniu jest jednak ujmowane analogicznie jak ona.
wszelako, iż sąd, podobnie jak pojęcie, ma w jakiś sposób charakter receptywny, czy apprehendywny. Polega na przyswojeniu sobie treści lub stanów bytowych. Jest to przyjmowanie wpływu, który wywiera na intelekt istniejący byt. Byt ma to do siebie, że jawi się w poznaniu intelektualnym 14. Ostatecznie sprawę ujmując, byt, istnienie, prawda i poznanie są ze sobą powiązane w swym źródle i pierwszej przyczynie, którym jest Byt Pierwszy i Pierwsza Prawda zarazem, czyli Byt Absolutny, zwany w języku religii Bogiem. Byt stworzony, złożony z istnienia i istoty, otwiera się swoją strukturą wobec intelektu. Na tym otwarciu się polega właśnie własność istnieniowa zwana prawdą bytu. Jeśli dana rzecz znajdzie się w polu poznawczym intelektu ludzkiego, udziela się ona temu intelektowi, który upodabnia się lub uzgadnia z rzeczą poznawaną. Prawda bytu powoduje zaistnienie prawdy w intelekcie, będącej własnością niektórych jego aktów. Nie jest dana wprost, tak jak istota bytu, lecz w tle, wraz z poznaniem istnienia. Jawi się jako własność poznawanego istnienia bytu, stąd nie od razu bywa uświadamiana. Udziela się jednak intelektowi wraz z powstaniem w nim prawdziwych aktów poznawczych i może zostać rozpoznana jako prawda 15. Prawda, będąc własnością istnieniową bytu, jest w swoisty sposób przyczyną (causa) prawdy obecnej w intelekcie 16. Ta ostatnia jest jednak uzasadnieniem racją (ratio) prawdy, dlatego Doktor Anielski może stwierdzić, że prawda nie jest w rzeczach, lecz tylko w umyśle, a zarazem podtrzymywać tezę, że jest ona własnością istnieniową 17. W intelekcie znajduje dopełnienie sam porządek prawdziwościowy; bez odniesienia bowiem bytu do intelektu, prawda jako taka nie ma uzasadnienia swego istnienia. Dlatego też byt stworzony (przygodny) jest prawdziwy ostatecznie z tego powodu, iż pochodzi od Absolutu, będącego też Pierwszą Prawdą i Pierwszym Intelektem. Gdyby prawdziwość zależała jedynie od odniesienia do intelektu ludzkiego, prawda nie mogłaby być własnością bytu jako takiego (a 14 Vis autem apprehensiva dupliciter aliquid apprehendit, uno modo, per modum incomplexi, sicut cum intelligimus quid est homo; alio modo, per modum complexi, sicut cum intelligimus album inesse homini S. Th., I-II, q. 46, a. 2, c. W relacji podmiotu do przedmiotu poznania to przedmiot ma charakter czynny: quando unum relativorum pendet ab altero, et non e converso, sicut scientia dependet a scibili, et non e converso; unde relatio scientiae ad scibile est aliquid in rerum natura, non autem relatio scibilis ad scientiam, sed in ratione tantum. De veritate, q. 1, a. 5, ad 16.; veritas rei est proprietas esse uniuscuiusque rei quod stabilitum est ei, inquantum talis res nata est de se facere veram aestimationem, et inquantum propriam sui rationem quae est in mente divina, imitatur. SCG, I, 60 15 veritas cuiusque rei est proprietas sui esse quod stabilitum est ei; secundum autem adaequationem ad intellectum humanum dicitur res vera, in quantum est nata de se facere veram aestimationem De veritate, q. 1, a. 2, c. 16 verum nominat id in quod tendit intellectus [...] terminus cognitionis, quod est verum, est in ipso intellectu. S. Th., I, q. 16, a. 1, c. 17 veritas non est in rebus, sed solum in mente, et etiam in compositione et divisione Sententia Metaphysicae, VI, lect. 4, n. 14; veritas cuiusque rei est proprietas sui esse quod stabilitum est ei De veritate, q. 1, a. 2, c.
zatem własnością transcendentalną) intelekt ludzki nie ma mocy stwórczej 18. Intelektowi ludzkiemu prawda jedynie udziela się poprzez to, że poznaje on rzeczy naturalne. W intelekcie powstaje odzwierciedlenie tej rzeczy, adekwatne przynajmniej w tym, co wiąże się z bytem jako takim, zwłaszcza z istnieniem. Uchwycona przez intelekt zawartość bytu, to, co poznane i zarazem realne, istniejące, nazywa św. Tomasz rzeczą intelektualną (res intellecta). Intencjonalnie jest ona obecna w intelekcie i nacechowana prawdą, która w ten sposób staje się prawdą intelektu 19. Można więc stwierdzić, że w odniesieniu do intelektu, w prawdzie byt jawi się i jakby rozjaśnia swoje istnienie 20. Zagadnienie udzielania się prawdy intelektowi jest niewątpliwie powiązane z zagadnieniem postaci poznawczej (species). Species bywała w tradycji filozoficznej przedmiotem licznych analiz 21. W związku z tym, w szerszych badaniach na temat wpływu prawdy ontycznej na prawdę intelektu należałoby podjąć również i ten wątek. Jednakże problematyka postaci poznawczej należy ściśle do zagadnienia poznania, natomiast problematyka udzielania się prawdy bytu intelektowi i w ten sposób powodowanie zaistnienia prawdy intelektu należy raczej do zagadnienia podstaw poznania, zgodnie z tezą: poznanie jest pewnym skutkiem prawdy (cognitio est quidam veritatis effectus) 22. ZAKOŃCZENIE Z przeprowadzonych w pierwszej części odczytu wywodów wynika, że istnienie klasycznie rozumianej prawdy jest niezbędne, by można było w ogóle podjąć jakikolwiek problem poznawczy, w tym problem samej prawdy. Prawda jest zawarta przynajmniej źródłowo, tzn. w podstawowej strukturze aktu poznawczego. Negacja prawdy wprowadza naukowca, filozofa i każdego człowieka w jakiś rodzaj absurdu egzystencjalnego, w którym, z jednej strony głosi on jakieś tezy, z drugiej deklaruje, że nie należy ich traktować poważnie, gdyż nie są prawdziwe. 18 Prima autem ratio veritatis per prius inest rei quam secunda, quia prius est eius comparatio ad intellectum divinum quam humanum; unde, etiam si intellectus humanus non esset, adhuc res verae dicerentur in ordine ad intellectum divinum. De veritate, q. 1, a. 2, c. 19 cum verum sit in intellectu secundum quod conformatur rei intellectae, necesse est quod ratio veri ab intellectu ad rem intellectam derivetur, ut res etiam intellecta vera dicatur, secundum ordinem quod habet aliquem ad intellectum. S. Th., I, q. 16, a. 1, c. 20 verum est declarativum aut manifestativum esse S. Th., I, q. 16, a. 1, c. i In Sent., dist. 19, q. 5, a. 1, c.; verum est declarativum et manifestativum esse De veritate, q. 1, a. 1, c. 21 Por. M. Gogacz, Doprecyzowanie problemu species, SPhCh 31 (1995) 2, 69-76; M. A. Krąpiec, Realizm ludzkiego poznania, Lublin 1995, 496-515. 22 Hoc est ergo quod addit verum supra ens, scilicet conformitatem, sive adaequationem rei et intellectus; ad quam conformitatem, ut dictum est, sequitur cognitio rei. Sic ergo entitas rei praecedit rationem veritatis, sed cognitio est quidam veritatis effectus. De veritate, q. 1, a. 1, c.
Z wywodów drugiej części odczytu wynika, że relacja zgodności (adaequatio) pomiędzy rzeczą poznawaną a intelektem poznającym jest zarazem własnością, która w pewien sposób rozciąga się na byt przygodny jako na pochodzący od Bytu Absolutnego i zarazem Prawdy Absolutnej utożsamiającymi się z Najwyższym Intelektem. W Najwyższej Zasadzie zachodzi tożsamość bytu i prawdy. Intelekt ludzki, w którym tkwi również, lecz przygodnie, uzasadnienie (ratio) całego porządku prawdziwościowego, przejmuje w siebie porządek prawdy bytu, która jest intelektowi udzielana. Nie tylko zatem zawartość bytu jest recypowana przez intelekt ludzki w postaci uzyskiwanych informacji, ale również własność otwartości bytu na poznanie, której przyjęcie jest pierwszym krokiem na drodze rzeczywistego, a nie tylko fikcyjnego poznania rzeczywistości. Uchwycenie wraz z informacjami o bycie jego otwartości prawdziwości jest bowiem niezbędnym czynnikiem, aby intelekt mógł rozpoznać byt. Poznanie, w tym poznanie intelektualne, które ma charakter samoświadomy, w powyższej perspektywie okazuje się specyficznym rodzajem bytu. Nie znajduje się w opozycji do bytu. Jest bytem specyficznym dlatego, że w nim ujawnia się byt. Tę specyfikę nazwano właśnie prawdą, gdyż poznanie jest fundamentalnie prawdziwe. W swych najgłębszych przejawach jest prawdziwe, gdyż inaczej wcale by nie istniało jako poznanie, gdyż nie miałoby funkcji informatywnej. TOMASZ PAWLIKOWSKI