PRZEWODNIK WPROWADZANIA SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO W GARBARNIACH
Praca zbiorowa Autorzy: François Duperriez AFNOR, Paryż Thierry Poncet Régis Lety CTC, Lyon Irena Kulińska Krystyna Kosińska Henryka Mikulska Milena Prygiel Tadeusz Sadowski Instytut Przemysłu Skórzanego w Łodzi Opracowanie i druk: grafkom tel. 0426552657, 600 950 225 e-mail: biuro@grafko.pl
Spis treści 1. Wstęp 1.1. Wyzwania środowiskowe w branży garbarskiej...5 1.2. Korzyści płynące z systemu zarządzania środowiskowego...7 1.3. Zasady systemu zarządzania środowiskowego...8 1.4. Definicje...9 2. Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 2.1. Etapy produkcji skóry...11 2.2. Zużycie środków chemicznych...13 2.3. Ścieki z garbarni...14 2.4. Odpady z garbarni...15 2.5. Emisje do atmosfery i zużycie energii...17 3. Podjęcie decyzji o wdrożeniu 3.1. Zdefiniowanie woli...19 3.2. Impuls do wprowadzenia systemu...19 4. Ocena wstępna i planowanie 4.1. Sporządzenie diagnozy...21 4.2. Identyfikacja przepisów i weryfikacja zgodności...22 4.3. Analiza aspektów i wpływów oraz ich hierarchizowanie...23 4.4. Określenie celów i zadań, tworzenie planu działań środowiskowych...28 5. Struktura SZŚ 5.1. Role, odpowiedzialność i uprawnienia...37 5.2. Zarządzanie kompetencjami...37 5.3. Komunikacja i świadomość...38 5.4. Dokumentacja SZŚ...39 5.5. Zarządzanie dokumentami...42 5.6. Tworzenie struktury sterowania operacyjnego...44 5.7. Organizacja reagowania na awarie...47 5.8. Monitorowanie i pomiary...49 5.9. Postępowanie z niezgodnościami...51 5.10. Pilotowanie działań korygujących i zapobiegawczych...52 5.11. Audit SZŚ...54 5.12. Przegląd zarządzania Polityka środowiskowa...54 3
6. Certyfikacja SZŚ 6.1. Sposób postępowania...57 6.2. Etapy kluczowe...57 7. Załączniki Załącznik 1. Przewodnik diagnozy środowiskowej z tabelą diagnozy środowiskowej... 59 Załącznik 2. Lista przepisów mających zastosowanie do garbarni...66 Załącznik 3. Przykład karty analizy przepisów...73 Załącznik 4. Przykładowa definicja funkcji (zakres obowiązków)...81 Załącznik 5. Przykładowa polityka środowiskowa...82 Załącznik 6. Przykładowa procedura analizy środowiskowej...83 Załącznik 7. Przykładowa procedura operacyjna: LZO...87 Załącznik 8. Przykładowa procedura w sytuacji awaryjnej (powódź)...90 Załącznik 9. Przykładowa tabela wskaźników środowiskowych...93 Załącznik 10. Przegląd zarządzania...94
1 Wstęp Wstęp 5 1.1. Wyzwania środowiskowe w branży garbarskiej Przetwarzanie surowca podatnego na gnicie, jakim są skóry zwierzęce surowe uważane czasem za odpady przemysłu rolno-spożywczego na wyrób, który musi spełniać bardzo wysokie wymagania co do wyglądu, chwytu i odporności na czynniki zewnętrzne, to prawdziwe wyzwanie technologiczne, ponieważ jest ono źródłem głównych wpływów środowiskowych w garbarni. Skóra przetworzona jest materiałem cienkim, w przeciwieństwie do skóry surowej, której grubość trzeba redukować podczas całego procesu garbowania. W rezultacie powstają odpady w proporcji mniej więcej 1 tony na 1 tonę rozmoczonej skóry surowej. Te odpady pochodzą bezpośrednio z procesu usuwania obciążeń ze skóry surowej oraz pośrednio związane są z opakowaniami po produktach chemicznych i postępowaniem ze ściekami, w wyniku czego wytwarzany jest osad. Zarządzanie tymi odpadami stanowi jeden z głównych problemów środowiskowych dla garbarzy. Skóra przetworzona jest materiałem nie gnilnym tę charakterystykę uzyskuje dzięki operacjom warsztatu mokrego i garbowania, podczas których skóry surowe doprowadza się do stanu wygarbowanego półfabrykatu. Te etapy procesu technologicznego w garbarni powodują znaczne zużycie wody i produktów chemicznych, jak również powstawanie ścieków zawierających zanieczyszczenia organiczne (ChZT, BZT 5 ) i mineralne (niektóre garbniki). I tak zużycie wody na 1 tonę skóry surowej skierowanej do produkcji może nawet osiągnąć wartość kilkadziesiąt m 3 podczas całego procesu garbarskiego. Ścieki z procesów technologicznych, które zawierają zanieczyszczenia organiczne i mineralne stanowią także poważny problem środowiskowy dla całego przemysłu skórzanego, ponieważ wymagają odpowiedniego nimi zarządzania. Skóra przetworzona charakteryzuje się barwą, chwytem, odpornością na wodę, odpornością barwy na światło, itp. Charakterystyki te uzyskuje się podczas operacji barwienia/natłuszczania, a także wykończania skór. Te etapy również powodują zużycie wody, ale w szczególności środków chemicznych przy barwieniu, natłuszczaniu i wykończaniu (bowiem mogą zawierać rozpuszczalniki). Emisje do atmosfery lotnych związków organicznych z powodu rozpuszczalników występują w proporcji 15 40 kg na jedną tonę rozmoczonej skóry surowej. Ponadto przeprowadzenie całego procesu technologicznego przy produkcji skóry powoduje zużycie energii, ze względu na konieczność podgrzewania wody używanej w trakcie poszczególnych operacji, a także powietrza podczas operacji suszenia skór oraz zużycia energii elektrycznej przez maszyny. Kontrola zużycia energii stanowi jeden z najpoważniejszych problemów w obecnej sytuacji, gdy cały świat dąży do znacznej redukcji emisji gazów cieplarnianych. Najbardziej znaczące problemy środowiskowe (przedstawione na poniższym schemacie), związane z branżą garbarską, są następujące: zużycie wody i zarządzanie ściekami; zarządzanie odpadami; zarządzanie środkami chemicznymi (zużycie i przechowywanie); nadzór nad zużyciem energii; zarządzanie emisjami lotnych związków organicznych. Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 Ocena wstępna i planowanie 21 Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Załączniki 59 5
Uwzględnienie tych aspektów środowiskowych jest na co dzień integralną częścią zarządzania w garbarniach. Zresztą, jeśli chodzi o problematykę środowiskową, te aspekty stanowią przedmiot nadzoru ze względu na przepisy wydawane przez odpowiednie organy administracji i inne powołane do tego organy. Wprowadzenie systemu zarządzania środowiskowego w przemyśle garbarskim wydaje się być podejściem pożądanym ponieważ zarządzanie aspektami środowiskowymi jest obowiązkiem każdej garbarni. Podjęcie postępowania w oparciu o normę PN-EN ISO 14001:2005 pozwoliłoby przedstawicielom branży garbarskiej skuteczniej organizować i formalizować już istniejące w ich zakładach sterowanie operacyjne i nadzór nad dokumentami. Wprowadzenie systemu zarządzania środowiskowego w branży garbarskiej stanowi podejście w pełni umotywowane, które niesie wyłącznie same korzyści. 6
1.2. Korzyści płynące z systemu zarządzania środowiskowego Oprócz przepisów prawnych, które dążą do zapewnienia coraz skuteczniejszej ochrony środowiska, istnieją też inne przyczyny uzasadniające doskonalenie działań środowiskowych. Umiejscowienie garbarni w pobliżu obszarów zurbanizowanych zmusi zakłady do zmniejszenia emisji zapachowych natomiast fakt zużywania znacznych ilości wody oraz środków zanieczyszczających środowisko narzuci konieczność ciągłego ulepszania systemu zarządzania ściekami. Aby móc panować nad wpływem na środowisko, konieczne jest zastosowanie odpowiednich środków technicznych jak nadzór i pilotowanie oczyszczalni ścieków, opanowanie procesów produkcyjnych w celu zmniejszenia do minimum zużycia środków niebezpiecznych dla środowiska, itp. Powyższe środki nie wystarczą do zapewnienia optymalizacji wyzwań środowiskowych, z którymi musi się zmierzyć przedsiębiorstwo uwzględniając jednocześnie wymogi ekonomiczne, organizacyjne lub handlowe, ani też nie zapewnią ich stopniowej poprawy. Dlatego też trzeba wpisać powyższe środki w szerszy kontekst globalnego zarządzania działaniami przedsiębiorstwa. Istotne jest wprowadzenie systemu zarządzania środowiskowego, którego zadaniem będzie koordynacja wspomnianych środków technicznych z pozostałymi działaniami w ramach polityki najwyższego kierownictwa. Środki techniczne powinny zostać włączone w zakres wiedzy o całości aspektów środowiskowych i prawnych, zaś plany działań ustalone przez przedsiębiorstwo umożliwią osiąganie postępów w wybranym tempie. Zarządzanie kompetencjami środowiskowymi oraz uświadamianie pracowników pomogą w ich lepszym przestrzeganiu. Nadzór nad kluczowymi parametrami oraz wprowadzane ulepszenia będą pomocne w podejmowaniu właściwych decyzji przy uwzględnieniu niezbędnej równowagi pomiędzy różnego rodzaju wyzwaniami. Skóra nie jest dobrem konsumpcyjnym lecz materiałem do produkcji artykułów takich jak obuwie, galanteria, meble. Z tą sytuacją wiążą się główne wyzwania zarządzania środowiskowego. Poszczególne marki, niezależnie od tego czy należą do kategorii luksusowych, sportowych, bądź casual, zazwyczaj nie chcą być kojarzone z pojęciem wpływów środowiskowych. Z tego powodu narzucają swoim dostawcom ostrzejsze warunki niż wymagają tego przepisy. Ponieważ jest to rynek o wysokiej wartości dodanej, w interesie garbarza europejskiego leży dostosowanie się do tych żądań. W tym celu musi stale dążyć (co zostało przewidziane w specyfikacji systemów zarządzania środowiskowego) do zmniejszenia wpływów środowiskowych w swoim zakładzie, zarówno jeśli chodzi o nieszkodliwość produktu dla użytkownika (szczególnie jeśli chodzi o paski do zegarków czy inne wyroby skórzane mające bezpośredni kontakt ze skórą) jak też emisje gazów cieplarnianych, o co troszczy się przemysł wyrobów luksusowych oraz sportowych. Tego typu działania znajdują się w zasięgu możliwości wszystkich przedsiębiorstw, niezależnie od ich wielkości, ponieważ sposób podejścia do powyższych zagadnień zależy od poszczególnych zakładów oraz warunków w jakich działają. Rozwiązania i narzędzia zaproponowane w niniejszym przewodniku zostały opracowane w taki sposób aby były jak najlepiej dopasowane do specyfiki garbarni. Przy wsparciu specjalistów Instytutu Przemysłu Skórzanego, każda garbarnia będzie mogła zbudować własny system zarządzania środowiskowego i stosować go aby zoptymalizować parametry swojej działalności. Wstęp 5 Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 Ocena wstępna i planowanie 21 Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Załączniki 59 7
1.3. Zasady systemu zarządzania środowiskowego Pod pojęciem systemu kryje się istnienie takiej organizacji, która pozwoli przedsiębiorstwu zarządzać najlepiej, jak można, aspektami środowiskowymi, które jej dotyczą. Organizacja ta może się sprowadzać do nadzoru nad operacjami, które powodują najistotniejsze wpływy środowiskowe lub czynniki ryzyka, jak również do przestrzegania stosujących się do przedsiębiorstwa przepisów prawnych i innych. Mówiąc o zarządzaniu środowiskowym zakładamy, że nadzór ten wpisze się w szersze postępowanie, mające na celu ciągłe doskonalenie efektów działalności środowiskowej poprzez redukcję wpływów i czynników ryzyka, z uwzględnieniem pozostałych wyzwań, jakie napotyka przedsiębiorstwo. Najwyższe kierownictwo odgrywa tu kluczową rolę. To ono daje impuls całemu przedsiębiorstwu i pracownikom. Również kierownictwo wskazuje kierunek, bądź kierunki, które należy przedsięwziąć w celu realizacji zarządzania środowiskowego: zarządzania zgodnie z przepisami i zarządzania perspektywicznego pozwalającego przewidzieć oczekiwania klienta i odpowiedzieć na nie. Zarządzanie musi być również strukturą trwałą i uwzględnić dobro przyszłych pokoleń (dostępność zasobów, emisje gazów cieplarnianych). Doskonalenie zarządzania jest postępowaniem przebiegającym w czterech etapach: P (od angielskiego plan ) D (od angielskiego do ) C (od angielskiego check ) A ( od angielskiego act ) planowanie, czyli określenie struktury organizacji systemu, jaką należy wprowadzić, aby osiągnąć dany cel realizacja, wdrożenie działań określonych na poprzednim etapie kontrola i zbieranie informacji w celu sprawdzenia, czy działania przebiegają zgodnie z wytycznymi i czy osiągają cel analiza zebranych informacji i decyzja o podjęciu działań mających skorygować ewentualne zboczenie z kursu i/lub pozwalających rozpocząć realizację ambitniejszych dalszych celów Zazębianie się tych czterech etapów, często przedstawianych w postaci koła, nosi nazwę koła Deminga, od nazwiska twórcy takiego podejścia: ACT PLAN Kierunek/ kierownictwo Pełnomocnik ds. Środowiska CHECK DO 8
Systemy zarządzania środowiskowego oraz norma PN-EN ISO 14001:2005, określająca ich wymagania, zbudowane są według struktury koła Deminga, które spotykamy na różnych szczeblach funkcjonowania przedsiębiorstwa. Zaczyna się już na szczeblu operatora, który stwierdził jakieś niepożądane zdarzenie i znajduje rozwiązanie, aby zdarzenie to nie wystąpiło ponownie, stosuje to rozwiązanie i upewnia się, czy problem jest załatwiony. Na najwyższym szczeblu pilotowanie systemu za pomocą polityki określonej przez najwyższe kierownictwo, przełożonej na cele, zadania i programy, wdrażane oraz monitorowane, oraz przegląd zarządzania stanowią największe z kół Deminga. Etap Wymaganie ISO14001 4.1 Wymagania ogólne 4.2 Polityka środowiskowa Plan 4.3.1 Aspekty środowiskowe 4.3.2 Wymagania prawne i inne 4.3.3 Cele, zadania i program (programy) Do 4.4.1 Zasoby, role, odpowiedzialność i uprawnienia 4.4.2 Kompetencje, szkolenie i świadomość 4.4.3 Komunikacja 4.4.4 Dokumentacja 4.4.5 Nadzór nad dokumentami 4.4.6 Sterowanie operacyjne 4.4.7 Gotowość i reagowanie na awarie Check 4.5.1 Monitorowanie i pomiary 4.5.2 Ocena zgodności 4.5.4 Nadzór nad zapisami 4.5.5 Audit wewnętrzny Act 4.5.3 Niezgodności, działania korygujące i zapobiegawcze 4.6 Przegląd zarządzania Wstęp 5 Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 Ocena wstępna i planowanie 21 W praktyce przed podjęciem decyzji o wszczęciu postępowania, przedsiębiorstwa gromadzą potrzebne informacje, takie jak sporządzenie diagnozy, które poddają analizie. Wtedy koło Deminga zaczyna działać na etapie kontroli i zbierania informacji. System zarządzania środowiskowego stanowi zatem podejście dynamiczne, dzięki któremu przedsiębiorstwo może się rozwijać i coraz lepiej reagować na rosnące oczekiwania klientów kupujących skóry oraz konsumentów wyrobów skórzanych (obuwie, galanteria, odzież, itp.). w zakresie ochrony środowiska. 1.4. Definicje Definicje podane w niniejszym przewodniku pochodzą z normy PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne stosowania Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Środowisko Otoczenie, w którym działa organizacja z uwzględnieniem powietrza, wody, ziemi, zasobów naturalnych, flory, fauny, ludzi i ich wzajemnej zależności. UWAGA. W tym kontekście pojęcie otoczenia rozciąga się od wnętrza organizacji do systemu globalnego Załączniki 59 9
Aspekt środowiskowy Element działań organizacji, lub jej wyrobów lub usług, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem. UWAGA. Znaczący aspekt środowiskowy to ten, który ma lub może mieć znaczący wpływ na środowisko. Wpływ na środowisko Każda zmiana w środowisku, zarówno niekorzystna, jak i korzystna, która w całości lub częściowo jest spowodowana aspektami środowiskowymi organizacji. System zarządzania środowiskowego EMS Environmental Management System Część systemu zarządzania organizacji, wykorzystywana do opracowania i wdrożenia jej polityki środowiskowej i zarządzania jej aspektami środowiskowymi. UWAGA 1. System zarządzania jest zbiorem wzajemnie powiązanych elementów wykorzystywanych do ustanowienia polityki i celów oraz do osiągania tych celów. UWAGA 2. System zarządzania obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, praktyki, procedury, procesy i zasoby. Cel środowiskowy Ogólny cel środowiskowy, spójny z polityką środowiskową, który organizacja ustala sobie do osiągnięcia. Efekty działalności środowiskowej Możliwe do zmierzenia wyniki zarządzania przez organizację swoimi aspektami środowiskowymi. UWAGA. W kontekście systemu zarządzania środowiskowego wyniki mogą być mierzone w odniesieniu do polityki środowiskowej organizacji, celów środowiskowych, zadań środowiskowych i innych wymagań dotyczących efektów działalności środowiskowej. Polityka środowiskowa Ogół zamierzeń i ukierunkowanie organizacji dotyczące efektów działalności środowiskowej formalnie wyrażone przez najwyższe kierownictwo. UWAGA. Polityka środowiska stanowi ramy do działania i ustalania celów środowiskowych oraz zadań środowiskowych. Zadanie środowiskowe Szczegółowe wymaganie dotyczące efektów działalności, mające zastosowanie do organizacji albo jej części, wynikające z celów środowiskowych, które należy określić oraz zrealizować, aby te cele osiągnąć. 10
2 Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa Wstęp 5 2.1. Etapy produkcji skóry Niezależnie od sektora przemysłu, podstawą wszelkich refleksji na temat wpływów śodowiskowych danego zakładu jest zrozumienie jego procesu produkcji. Poniższy schemat przedstawia główne etapy produkcji skóry, precyzując rodzaje odpadów powstające na poszczególnych etapach (lewa kolumna), ścieki oraz emisje do atmosfery (prawa kolumna). ODPADY STAŁE Odpady z odmięśniania Szczecina, wapno, proteiny Odpady z mizdrowania Odpady z dwojenia Dwoina nieużyteczna Strużyny Pył szlifierski Odpady po okrawaniu Odpady powykończeniowe SKÓRA SUROWA Rozmaczanie ò Odmięśnianie/okrawanie ò Odwłaszanie, wapnienie ò Mizdrowanie/okrawanie golizny ò Dwojenie golizny ò Odwapnianie, wytrawianie ò Piklowanie ò Odtłuszczanie (skóry owcze i świńskie) ò Wstępne garbowanie, garbowanie ò Dwojenie skór wet-blue ò Struganie skór wet-blue ò Neutralizacja, dogarbowanie, barwienie, natłuszczanie ò Suszenie ò Międlenie/rozbijanie ò Szlifowanie ò Okrawanie ò Wykończanie CZYNNIKI ZANIECZYSZCZEŃ CIEKŁE I LOTNE BZT 5, ChZT, materia w zawieszeniu, sucha pozostałość, sól, azot organiczny BZT 5, ChZT, zawiesina, sucha pozostałość, siarczki, azot organiczny, azot amoniakalny BZT 5, ChZT, sucha pozostałość, azot amoniakalny, H 2 S BZT 5, ChZT,sole, kwasy BZT 5,ChZT, sucha pozostałość, rozpuszczalniki, tłuszcze ChZT, sucha pozostałość, garbniki mineralne, roślinne lub syntetyczne BZT 5,ChZT, sucha pozostałość, garbniki mineralne, roślinne lub syntetyczne, barwniki, tłuszcze Rozpuszczalniki, żywice, pigmenty Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 Ocena wstępna i planowanie 21 Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Załączniki 59 SKÓRA GOTOWA 11
Poniżej przedstawiono opis poszczególnych etapów. Przygotowanie skóry Najpowszechniejszym sposobem konserwacji skór jest solenie. Po dostarczeniu do zakłdu, skóra jest przygotowywana. Polega to na rozłożeniu skór, usunięciu nadmiaru soli i zbędnych części. Rozmaczanie Skóry zostają rozmoczone w wodzie w celu uzyskania odpowiedniej wilgotności i usunięcia zanieczyszczeń (błoto, sól, odchody, mocz, krew, itp.). Dodatek mydła ułatwia rozmaczanie skór. Na ogół operacja ta jest wykonywana w drewnianych bębnach lub cytrokach. Odwłaszanie (/wapnienie) lub usuwanie wełny Ta operacja polega na usunięciu włosów (skóry bydlęce) lub wełny (skóry owcze) przez dodanie wapna i siarczków w srodowisku wodnym. Mizdrowanie Ze skór usuwa się mechanicznie resztki tkanki podskórnej przy użyciu mizdrownicy w wyniku czego powstają odpady z etapu mizdrowania. Odwapnianie/wytrawianie Pod wpływem operacji odwłaszania/wapnienia skóra pęcznieje po wchłonięciu dużej ilości wody. W tym stanie nie można poddać jej procesowi garbowania, niezbędne jest usunięcie nadmiaru wody i zbędnych produktów białkowych. Operacja odwapniania pozwala zneutralizować ph głównie przy użyciu soli amonowych. Proces odwapniania/wytrawiania kończy się płukaniem w celu usunięcia soli rozpuszczalnych. Piklowanie Piklowanie przygotowuje skóry do garbowania w bębnie, wykonywane jest przy użyciu silnych kwasów i soli kuchennej. Garbowanie (chromem) / wyżymanie i struganie W 85% przypadków garbowanie przeprowadza się w bębnach w obecności soli chromu III (zasadowy siarczan chromu trójwartościowego Cr(OH) m (SO 4 ) n ). Na tym etapie skóra surowa staje się skórą wygarbowaną. Jest teraz zabezpieczona przed gniciem. Czasami używane są inne garbniki: garbniki roślinne jak kasztanowiec, quebracho, mimoza, tara lub garbniki organiczne syntetyczne jak aldehyd glutarowy. Barwienie/natłuszczanie Skóry są poddawane neutralizacji, dogarbowywane i natłuszczane ażeby nadać im elastyczność, odpowiedni wygląd i wytrzymałość. Te operacje są również wykonywane w bębnie. Skóry są następnie wyżymane i suszone. Wykończanie Wykończanie polega na zabezpieczeniu powierzchni skóry przed wodą i innymi czynnikami zewnętrznymi (zadrapanie, chemikalia, itp.). Wykończanie skór wykonuje się za pomocą natryskiwania, nalewania (roll-coating) które umożliwiają regularne nanoszenie stałej ilości środka wykończającego. 12
Oprócz działalności związanej bezpośrednio z produkcją skór, wpływ na środowisko mogą również wywierać inne rodzaje działalności zakładu, takie jak: Składowanie surowców i materiałów skóry surowe substancje chemiczne warsztatu mokrego, garbujące, dogarbowujące, barwiące, natłuszczające substancje chemiczne wykończeniowe skóra gotowa odpady zawierające chrom odpady nie zawierające chromu szlamy ze stacji oczyszczania Laboratorium laboratorium analiz chemicznych laboratorium analiz fizycznych Instalacje użytkowe kotłownia kompresor powietrza transformator elektryczny dział utrzymania ruchu administracja sanitariaty Środowisko stacja oczyszczania wyposażenie do recyklingu niektórych typów kąpieli Wstęp 5 Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 Ocena wstępna i planowanie 21 2.2. Zużycie środków chemicznych Podczas wielu etapów produkcji garbarnie używają różnorodnych środków chemicznych. Podstawowe używane środki chemiczne wraz z wartościami ich zużycia przedstawiono w poniższej tabeli. Etap procesu Operacje Substancja chemiczna Ilość maksymalna kg/ tona skóry Przechowywanie Chlorek sodu 300 Antyseptyki 3 Warsztat mokry Rozmaczanie Zwilżacze 3 Depilacja/ Antyseptyki 2 wapnienie Detergent 20 Odwapnianie, Siarczek sodu 40 wytrawianie Wodorosiarczek sodu 20 Odtłuszczanie Wapno gaszone 50 Soda kaustyczna 20 Węglan sodu 30 Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Załączniki 59 13
Etap procesu Operacje Substancja chemiczna Ilość maksymalna kg/ tona skóry Warsztat mokry Produkt enzymatyczny 15 cd. Merkaptany 40 Chlorek amonu 20 Siarczan amonu 20 Metabisulfit sodu 20 Środki odtłuszczające 50 Kwasy organiczne 20 Garbowanie Piklowanie Chlorek sodu 100 Garbowanie Kwas siarkowy 30 Kwas solny (1) 20 Kwas mrówkowy 20 Środek bakteriobójczy 2 Rozpuszczalnik organiczny 200 Zwilżacz 10 Węglan sodu 20 Octan sodu 10 Mrówczan sodowy 10 Ftalan sodowy 20 Tlenek magnezu 15 Sole chromu 100 Sole aluminium 20 Dwuwęglan sodu 20 Garbniki roślinne 300 Glutaraldehyd 20 Wyprawianie Dogarbowanie Środki neutralizacyjne 20 Barwienie Środki dogarbowujące 40 Natłuszczanie Barwniki 40 Amoniak 20 Kwas mrówkowy 30 Oleje do natłuszczania 120 Kwas mrówkowy 5 Wykończenie Środki wykończeniowe 40 (1) jedynie dla skóry krokodylej 2.3. Ścieki z garbarni Komisja ds. Środowiska Międzynarodowego Związku Inżynierów i Techników Przemysłu Skórzanego International Union of Environment (IUE) Commission of International Union of Leather Technologists and Chemists Societies (IULTCS) proponuje średnie wartości zanieczyszczeń dla garbarni zajmujących się skórami bydlęcymi, które wprowadziły dobre praktyki środowiskowe. Wartości te podano w poniższej tabeli. 14
Wartości na tonę namoczonej skóry surowej Należy zauważyć, że: wprowadzenie dobrych praktyk środowiskowych zmniejsza zużycie wody lecz powoduje zwiększenie wszystkich parametrów zanieczyszczeń ze względu na zagęszczenie. rodzaj zanieczyszczenia zależy w dużej mierze od stanu rozmaczanych skór (błoto, tłuszcz, sól, odchody, słoma, itp.) 2.4. Odpady z garbarni Woda (m 3 /t) ChZT ( kg/t) BZT 5 ( kg/t) Zawiesiny ( kg/t) Cr 3+ ( kg/t) S 2 ( kg/t) Skóry bydlęce solone Warsztat mokry 7 25 120 160 40 60 70 120 2 9 Garbowanie 1 3 10 20 3 7 5 10 2 5 Wyprawa (dogarbowanie, barwienie, natłuszczanie) 4 8 15 40 5 15 10 20 1 2 Wykańczanie 0 1 0 10 0 4 0 5 Razem 12 37 145 230 48 86 85 155 3 7 2 9 Wstęp 5 Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 Skóra, będąca surowcem dla garbarni, jest produktem ubocznym przemysłu mięsnego. Z tego powodu nie została ona w żaden sposób przygotowana do użytku garbarni, która sama musi usunąć z niej wszystkie zbędne elementy. Do produkcji skóry gotowej wykorzystuje się jedynie skórę właściwą. Garbarz musi usunąć sól konserwującą, odchody, tłuszczową tkankę podskórną, włosy lub wełnę i część grubości. Wszystkie te zabiegi powodują powstawanie odpadów, którymi garbarnia musi zarządzać. Europejska nomenklatura odpadów zawiera sekcję dotyczącą przemysłu skórzanego. W poniższej tabeli zestawiono odpady dotyczące garbarni. Kod odpadu Odpad Klasyfikacja Pochodzenie 04 01 01 Odpady z mizdrowania Odpady skór surowych (odzierki i dwoiny wapniowe) Odpady pochodzące z operacji mizdrowania skór surowych polegającej na eliminacji tłuszczowej tkanki podskórnej za pomocą środków mechanicznych po namoczeniu Odpady pochodzące z operacji mizdrowania (eliminacja tkanki podskórnej) po wapnieniu 04 01 02 Odpady z wapnienia Depilacja/wapnienie z zachowaniem włosa Odpady po dwojeniu w goliźnie 04 01 03 Odpady z odtłuszczania Odpady Odtłuszczanie w kąpieli piklującej zawierające rozpuszczalniki niebez- lub na sucho (bez fazy ciekłej) pieczne 04 01 04 Brzeczka garbująca Zużyte chromowe kąpiele garbujące zawierająca chrom Ocena wstępna i planowanie 21 Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Załączniki 59 15
Kod odpadu Odpad Klasyfikacja Pochodzenie 04 01 05 Brzeczka garbująca Zużyte bezchromowe kąpiele nie zawierająca chromu garbujące 04 01 06 Osady zawierające chrom, Szlamy zawierające chrom zwłaszcza z zakładowych trójwartościowy ze stacji oczyszczalni ścieków oczyszczania 04 01 07 Osady nie zawierające chromu, Szlamy nie zawierające chromu zwłaszcza z zakładowych trójwartościowego ze stacji oczyszczalni ścieków oczyszczania 04 01 08 Odpady skóry wygarbowanej Odpady po garbowaniu do stanu zawierające chrom (wióry, wet blue, dwojeniu, struganiu, obcinki, pył ze szlifowania skóra generuje odpady chromowe. skór) Pył skórzany powstający po operacji szlifowania i obracania (międlenia) skór w bębnie. 04 01 09 Odpady z polerowania Dział wykończania powłokowego i wykańczania odpady skór gotowych 04 01 99 Inne niewymienione odpady Pierwszy etap oczyszczania: kratki zatrzymują odpady stałe w zawieszeniu (powstają tzw. skratki) Osady z różnych zbiorników i sieci kanalizacyjnych 13 Oleje odpadowe i odpady Odpady Naprawy, konserwacja, transport ciekłych paliw (z wyłączeniem niebezolejów jadalnych oraz grup pieczne 05, 12 i 19) 14 02 02 Odpady z rozpuszczalników Odpady Pozostałości po operacjach organicznych, chłodziw niebez- wykończeniowych i czyszczeniu i propelenty (z wyłączeniem pieczne z użyciem rozpuszczalników. grup 07 i 08) Mieszaniny zużytych rozpuszczalników, odpady lakierów, osady usieciowane po utrwalaniu, podkłady pigmentacyjne 15 01 01 Opakowania z papieru i tektury Odpady opakowaniowe 15 01 02 Opakowania z tworzyw Odpady opakowaniowe sztucznych 15 01 03 Opakowania z drewna Odpady opakowaniowe 15 01 04 Opakowania z metali Odpady opakowaniowe 15.01.10 Opakowania zawierające Odpady pozostałości substancji niebezniebezpiecznych lub nimi pieczne zanieczyszczonych 17 01 01 Odpady betonu oraz gruz Różne prace gospodarskie betonowy z rozbiórek w zakładzie i remontów 20 01 01 Papier i tektura 20 02 01 Odpady ulegające Utrzymanie terenów zielonych biodegradacji na terenie przedsiębiorstwa 16
Ilości odpadów zmieniają się w zależności od rodzaju skóry, procesu produkcji oraz procesu oczyszczania ścieków (osady z oczyszczalni mogą stanowić istotną część). Odpady generowane na tonę skór solonych, które po rozmoczeniu w wodzie stanowią ok. 1 100 kg (waga zielona) zawierają następujące odpady: Specyficzne odpady garbarskie niegarbowane ok. 500 kg/tonę skór solonych Zabrudzona sól z materii organicznej, szczeciny, pozostałości po żyłowaniu, pozostałości po czyszczeniu lica, odpady golizny dwojonej Odpady z garbowania ok. 240 kg/tonę skór solonych Nieużyteczna dwoina chromowa, strużyny chromowe, okrawki Odpady z warsztatu operacji wykończeniowych ok. 2 kg/tonę skór solonych Osady farby, zużytych rozpuszczalników Odpady niespecyficzne ok. 100 kg/tonę skór solonych Odpady zmieszane (plastik, papier, tektura), odpady sortowane (palety, różne opakowania), beczki i opakowania z żelaza, beczki i opakowania plastikowe, olej hydrauliczny Odpady z oczyszczania ok. 300 kg/tonę skór solonych Pozostałości skratek, szlamy ze stacji oczyszczania (27% suchej masy), odpady po przeczyszczaniu Rozmoczenie tony skór surowych umożliwia wyprodukowanie około 290 kg skóry gotowej. Wstęp 5 Kilka użytecznych pojęć z dziedziny garbarstwa 11 Podjęcie decyzji o wdrożeniu 19 2.5. Emisje do atmosfery i zużycie energii W przypadku garbarni wyróżnia się 3 rodzaje potencjalnych emisji do atmosfery: Emisje siarczków: te emisje związane są z odwłaszaniem skór i uzdatnianiem ścieków z odwłaszania. Siarczki z odwłaszania skór są używane w środowisku zasadowym (ph 12) i z tego powodu nie powinny znależć się w powietrzu. Jednakże jeśli te ścieki zostaną zmieszane ze ściekami kwaśnymi (np. kąpiel z piklowania, garbowania lub barwienia) do atmosfery uwalniają się znaczne ilości H 2 S powodując istotne problemy. Jest to szczególnie toksyczny gaz o silnej nieprzyjemnej woni (zgniłego jajka). Emisje lotnych związków organicznych (LZO): te emisje są związane z użyciem rozpuszczalników, w szczególności na etapie wykończania skór. Zależnie od typu środków używanych do wykończania, ilości lotnych związków organicznych mogą osiągnąć stężenie do 300 gramów na m 2 skóry gotowej. Stosowanie odpowiedniego rodzaju środków chemicznych pozwala znacznie zmniejszyć te emisje. Emisje gazów cieplarnianych: te emisje są bezpośrednio lub pośrednio związane ze zużyciem energii oraz jej nośnika. Nie mają bezpośredniego wpływu na pobliskie okolice lecz wpływają na globalne ocieplenie klimatu Ziemi. Kwestia emisji CO 2 pojawia się w wielu przepisach w związku z dążeniem do przestrzegania porozumienia z KYOTO (redukcja emisji gazów cieplarnianych o współczynniku 4 do 2050 r.). Zużycie energii elekrycznej wpływa pośrednio na emisję CO 2. Ilości uwalnianego CO 2 są ściśle związane z pierwotnym źródłem energii: niskie dla energii odnawialnych (elektrownie wiatrowe i wodne) oraz dla energii atomowej; wysokie w przypadku gazu, oleju i węgla. Wpływ CO 2 danego przedsiębiorstwa jest ściśle związany z krajem, w którym się ono znajduje. W poniższej tabeli przedstawiono zestawienie różnych źródeł energii wykorzystywanych w garbarniach. Ocena wstępna i planowanie 21 Struktura SZŚ 37 Certyfikacja SZŚ 57 Załączniki 59 17