Zbigniew Cieślikowski ŹRÓDŁA DO HISTORII ORGANÓW BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO (1944 1948) W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM W dziejach Polski Ludowej lata 1944 1948 zajmują szczególną pozycję. W okresie tym kształtowało się nowe państwo, dokonywały się istotne zmiany polityczno-ustrojowe, utrwalała się władza ludowa, która w 1944 roku wzięła na siebie nie tylko ciężar walki o wyzwolenie kraju spod okupacji hitlerowskiej, ale także przeprowadzenie doniosłych reform społeczno-gospodarczych, stanowiących podstawę nowego socjalistycznego kształtu Polski. Z przemianami tymi, a zwłaszcza z reformą rolną oraz odsunięciem od władzy klas posiadających i zwolenników kapitalistycznego ustroju społeczno-gospodarczego, nie chciały się pogodzić ugrupowania wojskowe i polityczne podporządkowane ówczesnemu rządowi emigracyjnemu w Londynie. Od pierwszych dni Polski Ludowej siły te wystąpiły przeciwko władzy ludowej i jej decyzjom, przeciwdziałając mobilizacji, normalizacji życia w kraju i przeprowadzanym reformom społeczno-gospodarczym. Ich działania były skierowane przede wszystkim przeciwko przedstawicielom władzy ludowej, działaczom demokratycznym, żołnierzom Wojska Polskiego i Armii Czerwonej, chłopom otrzymującym ziemię z reformy rolnej i tym, którzy ją przeprowadzali. W celu obrony państwa i obywateli przed destrukcyjną działalnością podziemia, zapewnienia warunków do realizacji reform społeczno-gospodarczych, a także niezbędnego w warunkach toczącej się jeszcze wojny spokoju, bezpieczeństwa i
porządku na tyłach wojsk prowadzących walkę z Niemcami hitlerowskimi, powołano do życia ludowe organy bezpieczeństwa i porządku publicznego resort, a od 1 stycznia 1945 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego oraz podporządkowane mu urzędy bezpieczeństwa publicznego, Milicję Obywatelską i wojska wewnętrzne. Działania organów bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz współdziałających z nimi w zwalczaniu zbrojnego podziemia jednostek Wojska Polskiego stanowią istotny fragment dziejów Polski Ludowej, a ze względu na wielki ładunek politycznego zaangażowania i oddania sprawie ludu pracującego mogą i powinny stanowić godny do naśladowania przykład, służyć szkoleniu i wychowaniu młodych funkcjonariuszy i żołnierzy nie tylko resortu spraw wewnętrznych. Podjęte przed laty w resorcie spraw wewnętrznych i rozwijane badania nad historią organów bezpieczeństwa i porządku publicznego w Polsce oraz ich rolą w pierwszych latach Polski Ludowej dały już wyniki w postaci wielu opracowań o charakterze przyczynkarskim bądź też pozycji rocznicowych i okolicznościowych dotyczących historii niektórych jednostek organizacyjnych resortu i ich działań. Przyczyniły się one także do zgromadzenia wartościowych relacji i wspomnień uczestników historycznych już wydarzeń z lat 1944 1948. Autorzy przeważającej części tych prac sięgali po materiały w archiwach resortu spraw wewnętrznych i archiwach partyjnych. W znacznie mniejszym stopniu natomiast korzystali z materiałów archiwów wojskowych. A przecież w archiwach tych znajduje się bogaty zbiór dokumentów związanych z walką zbrojną o utrwalenie władzy ludowej 1. Wynika to z roli, jaką w pierwszych latach Polski Ludowej odegrało Wojsko Polskie, a zwłaszcza z udziału jednostek wojskowych w zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego na obszarach szczególnie zagrożonych. Już w 1944 roku niektóre jednostki wojskowe włączono do działań mających na celu rozbrojenie różnych ugrupowań i oddziałów zbrojnych, które pozostając pod wpływami rządu emigracyjnego w Londynie stwarzały zagrożenie dla realizacji programu przebudowy demokratycznej kraju, a także osłabiały działania 1 Problematyka walki o utrwalenie władzy ludowej była już częściowo omawiana na łamach Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej (BWSA). Patrz: H. F a b i j a ń s k i, Stan archiwaliów dotyczących walki ludowego Wojska Polskiego z podziemiem zbrojnym w latach 1944 1948, BWSA nr 2, Warszawa 1970; B. S z m a g a j, Materiały do dziejów utrwalania władzy ludowej w latach 1945 1949 w aktach zespołu Pomorskiego Okręgu Wojskowego, BWSA nr 11, Warszawa 1981.
mobilizacyjne. Także wyznaczenie w sierpniu 1944 roku 4 DP i 1 Brygady Kawalerii do służby garnizonowej na obszarze województwa lubelskiego było jednym z przejawów wsparcia udzielonego formującym się dopiero jednostkom resortu Bezpieczeństwa Publicznego, bowiem ówczesne urzędy bezpieczeństwa publicznego i jednostki Milicji Obywatelskiej nie były w stanie zapewnić pełnego bezpieczeństwa władzom, urzędom i obywatelom ani też utrzymać porządku publicznego 2. Inną formą takiego wsparcia było organizowanie batalionów do różnych zadań specjalnych, tzn. niewojskowych, jak kompanie asystencyjne do ochrony lasów, baony ochrony rządu, obozów specjalnych, kolei itp., z których część w późniejszym okresie przekazano do MBP 3. Niezależnie jednak od tego, w jakim okresie, jakie funkcje w tym zakresie wypełniało wojsko, w dokumentacji wojskowej zostały ślady tych działań, których nie można pomijać w opracowaniach dotyczących początków PRL. Należy także wziąć pod uwagę, że wojsko udzielało szerokiej pomocy w organizowaniu jednostek Milicji Obywatelskiej, Wojsk Wewnętrznych, a następnie Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, dostarczając uzbrojenia, umundurowania, zaopatrując w sprzęt i transport itp. Udzielało także pomocy kadrowej, kierując w 1944 roku i 1945 roku do dyspozycji resortu i ministerstwa BP kilkanaście tysięcy żołnierzy, nie wspominając już o żołnierzach kierowanych corocznie do pełnienia służby w KBW oraz przekazaniu do MBP z dniem 1 stycznia 1949 roku Wojsk Ochrony Pogranicza 4. Jest sprawą zrozumiałą, że wojsko, a ściślej jego Naczelne Dowództwo, było bardzo zaangażowane w sprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego, nie tylko ze względu na ogólne potrzeby kraju, lecz 1944 i 1945 rok przede wszystkim ze względu na interesy wojska walczącego na froncie, któremu trzeba było zapewnić spokój na tyłach, bezpieczeństwo rodzinom żołnierzy, a także normalne funkcjonowanie linii komunikacyjnych zapewniających terminowe dostarczanie zaopatrzenia na front. 2 Zarządzenia bojowe 1 AWP: nr 023/op. z 31.07.1944, nr 026/op. z 6.08.1944 i nr 032/Op. z 8.08.1944. CAW, III-4-6. 3 Rozkazy NDWP: nr 54 z 17.10.1944, nr 118 z 21.11.1944, nr 85/org. z 10.12.1944. CAW, spis 1545/73, t. 2; Korespondencja NDWP z października 1944. CAW, III-1-344, k. 22 35; Akta samodzielnego batalionu ochrony lasów. CAW, III-364; Akta samodzielnego batalionu ochrony obozu specjalnego. CAW, III- 366; Akta 1 pułku ochrony kolei. CAW, III-365. 4 Rozkaz MON nr 205 z 4.12.1948. CAW, spis 446/57, t. 19.
W ówczesnych dokumentach wojskowych różnego szczebla pojawiały się stale informacje o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego licznego oraz jego wpływie na sytuację i nastroje w wojsku, a także na realizację stawianych przed wojskiem zadań. Dokumenty te ze względu na ich powszechność i różne usytuowanie hierarchiczne sporządzających je jednostek, od drużyny i plutonu do Naczelnego Dowództwa włącznie, pozwalają na dość dokładną ocenę stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego w dowolnie wybranych okresach i obszarach kraju. Pomocny w tym jest system sprawozdawczy obowiązujący w wojsku (sprawozdania dekadowe, miesięczne, kwartalne i roczne oraz meldunki specjalne bądź o wydarzeniach nadzwyczajnych sporządzane według ustalonego wzoru), dzięki czemu istnieje możliwość zestawienia informacji niemal w sposób kronikarski. Można bowiem bez przesady stwierdzić, że materiały te w postaci planów, wytycznych, instrukcji, meldunków, sprawozdań itp. stanowią tworzoną z dnia na dzień kronikę działań tak jednostek WP, jak współdziałających z nimi jednostek KBW, UBP, WOP, MO, ORMO, SOK i innych organów państwowych. Godne jest przy tym podkreślenia, że wartość dokumentów znajdujących się w archiwach wojskowych polega nie tylko na olbrzymim zasobie informacji o ówczesnej sytuacji, ludziach, wydarzeniach itp., ale także na szerokich możliwościach uzupełnienia wiedzy i weryfikacji danych, jakimi dysponujemy z innych źródeł. Od początków władzy ludowej w Polsce działania wojska oraz organów bezpieczeństwa i porządku publicznego były z sobą ściśle związane i o tych samych działaniach bądź wydarzeniach każda jednostka sporządzała informacje dla swoich władz przełożonych. Informacje te jednak różnią się w treści, zwłaszcza w ocenach dotyczących działań własnych, strat, zysków itp., w zależności od tego, jaka jednostka i dla jakich celów daną informację sporządzała. Ta wielostronność źródeł powinna być uwzględniona przy ich wykorzystywaniu. W Centralnym Archiwum Wojskowym dokumenty dotyczące problematyki bezpieczeństwa i porządku publicznego znajdują się w dziale III Akta Ludowego Wojska Polskiego i występują w ponad 1.000 zespołach, a kilkaset z nich zawiera obszerne materiały z lat 1944 1948. Część tych dokumentów (do końca 1945 roku) została uporządkowana według jednostek i instytucji wojskowych, a informacje o
zasobie aktowym zespołów ujęte są w czterotomowym inwentarzu 5 zawierającym najważniejsze wiadomości o danej jednostce wojskowej, ogólną charakterystykę zasobu aktowego oraz wykaz teczek z określeniem ich zawartości. Przy wielu teczkach znajdują się adnotacje o materiałach dotyczących walk o utrwalenie władzy ludowej, współdziałaniu z organami bezpieczeństwa i porządku publicznego, działalności reakcyjnego podziemia itp. Uporządkowane zespoły charakteryzują się jednolitym układem akt według klasyfikacji zamieszczonej w części I inwentarza. Pozostałe akta obejmujące okres po 1945 roku są stopniowo opracowywane i porządkowane. Korzystanie z nich jest możliwe na podstawie protokołów zdawczoodbiorczych. Przy wyszukiwaniu akt przekazanych w różnych okresach, a dotyczących tej samej jednostki, pomocna jest kartoteka zagadnieniowa wskazująca zespoły, w których znajdują się akta. Wymieniona tu liczba ok. 1.000 zespołów, w których znajdują się dokumenty dotyczące problematyki bezpieczeństwa i porządku publicznego, wskazuje na ogrom materiałów i ich bogactwo merytoryczne. Jednakże dla osób, które ze względu na ograniczone możliwości nie są w stanie przejrzeć kilku tysięcy teczek można wskazać, iż najważniejsze z interesujących nas dokumentów zgromadzono w kilku zespołach obejmujących akta naczelnych instytucji wojskowych, a więc Sztabu Głównego (Generalnego), Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP, 1 i 2 Armii WP, instytucji wojskowego wymiaru sprawiedliwości, Dowództwa Wojsk Lądowych, dowództw okręgów wojskowych i rodzajów wojsk, a także jednostek biorących bezpośredni udział w zwalczaniu podziemia zbrojnego. Najbogatszy zestaw dokumentów, zawierający najwięcej danych istotnych dla historii organów bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz różnorodnych działań związanych z utrwaleniem władzy ludowej, znajduje się w zespole Sztabu Generalnego WP. Są tam dokumenty dotyczące organizacji urzędów bezpieczeństwa publicznego i Milicji Obywatelskiej, organizowania wojsk wewnętrznych, KBW i WOP, organizacji walk z podziemiem zbrojnym, utworzenia i działalności Centralnej 5 Inwentarz akt Ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945, cz. I i II. Jednostki bojowe, Warszawa 1964; cz. III. Suplement do cz. I i II, Warszawa 1969; cz. IV Instytucje i jednostki uzupełnień, szkolenia, kwatermistrzostwa, służby sprawiedliwości, kulturalno-oświatowe, Warszawa 1970.
Komisji Politycznej do Walki z Bandytyzmem i tzw. subkomisji wojewódzkich (1945 1946), a także organizacji i działalności Państwowej Komisji Bezpieczeństwa i wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa (1946 1948). W zespole tym znajdują się także podstawowe dokumenty związane z ważnymi dla ówczesnej sytuacji politycznej kraju, rzutującymi na stan bezpieczeństwa i porządku publicznego akcjami politycznymi, jak amnestie 1945 i 1947 rok, wybory do Sejmu Ustawodawczego czy Referendum. W zespole tym zgromadzono także obszerny zestaw dokumentów dotyczących działalności podziemia zbrojnego, podziemnych organizacji politycznych i wojskowych oraz działań wojska i organów bezpieczeństwa podjętych przeciwko podziemiu aż do czasu jego całkowitej likwidacji. Podobne dokumenty znajdują się w zespole akt Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP. Z punktu widzenia ocen ówczesnego stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także przestępczości politycznej skierowanej przeciwko państwu ludowemu i jego organom, niezwykle cenny materiał dokumentacyjny zawierają akta wojskowego wymiaru sprawiedliwości, a więc Wydziału Sądownictwa Wojennego przy Naczelnym Dowództwie WP, Naczelnej Prokuratury Wojskowej, Najwyższego Sądu Wojskowego, sądów i prokuratur wojskowych, a także prokuratury KBW i PKP. W aktach tych znajdują się, obok spraw jednostkowych dotyczących postępowań karnych, zestawienia statystyczne przestępczości ściganej z dekretu o ochronie państwa, a następnie dekretu o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (mkk), podlegających właściwości sądów wojskowych. Nadto sprawozdania okresowe z pracy prokuratur wojskowych zawierają oceny stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego na ich obszarze, ocenę śledztw i dochodzeń prowadzonych przez jednostki śledcze urzędów bezpieczeństwa publicznego, dane o pomocy, jakiej prokuratura wojskowa udzieliła tym jednostkom, a także informacje o lustracji więzień, kontroli UBP i wspólnych ustaleń, co do polityki karnej oraz informacje o rozmowach i podejmowanych na najwyższym szczeblu decyzjach w różnych sprawach dotyczących tak problemów organizacyjnych, jak też działań
organów BP, MO i wojska związanych z likwidacją podziemia i utrwalaniem władzy ludowej. Szczególnie cenne dla osób opracowujących zagadnienia związane z problematyką bezpieczeństwa i porządku publicznego są opinie oficerów delegowanych w 1944 roku przez Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP zawierające ocenę sytuacji na obszarach wyzwolonych, działalności podziemia, aktów dywersji i terroru, organizacji i działalności UBP, MO, wojsk wewnętrznych. Podobne informacje zawierają dokumenty sporządzone wówczas przez organy Informacji Wojskowej. Poza dokumentami sporządzonymi przez jednostki wojskowe, znajdują się tam także dokumenty innych resortów (w tym MBP), partii politycznych, urzędów i instytucji kierowane do ministra Obrony Narodowej. Oprócz informacji o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego dokumenty te zawierają konkretne dane o działaniach organizacyjnych podejmowanych w celu zwalczania wrogich działań, trudnościach, z jakimi spotykały się nowo tworzone organy administracji, położeniu ludności, a także prośby o udzielenie pomocy, głównie przez przesłanie odpowiednio silnych oddziałów wojskowych. Część materiałów zgromadzonych w zespole Sztabu Generalnego WP to dokumenty związane z organizacją Milicji Obywatelskiej, jej strukturą, zadaniami, w tym także projekty uregulowań, które nie doczekały się realizacji (np. projekt dekretu z 1944 roku o militaryzacji MO i podporządkowaniu jej Naczelnemu Dowódcy WP) 6. W zespole tym znajdują się także pochodzące z 1944 roku dokumenty poruszające zagadnienia poziomu ideowo-politycznego funkcjonariuszy MO, utworzenia aparatu polityczno-wychowawczego w MO, organizacji pracy partyjnej oraz oceny stanu moralno-politycznego funkcjonariuszy MO ze wskazaniem działań, jakie należy podjąć dla poprawy sytuacji w tym zakresie. Pokaźna część dokumentów zgromadzonych w kilku zespołach (Sztab Generalny, KBW, GZPW WP, Samodzielny Batalion Specjalny, Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień) dotyczy formowania Wojsk Wewnętrznych i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ich organizacji, stanu liczebnego oraz wykonywanych zadań. 6 CAW, III-1-411, k. 224 225.
Decyzje o utworzeniu Wojsk Wewnętrznych, a następnie Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wynikały z sytuacji, jaka zaistniała w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu obszarów wschodnich Polski. Aktywizacja podziemia zbrojnego i akty skierowane przeciwko władzy ludowej i jej przedstawicielom postawiły na porządku dziennym sprawę formowania oddziałów wojskowych podporządkowanych kierownikowi resortu Bezpieczeństwa Publicznego, których zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa na tyłach jednostek wojskowych (WP i AC), prowadzących walkę z hitlerowskimi Niemcami. Chodziło też o zapewnienie porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli i niezbędnych warunków do wprowadzenia w życie reform demokratycznych, zapowiedzianych w Manifeście PKWN. Pierwsze projekty przewidywały utworzenie Wojsk Wewnętrznych w składzie kilku brygad piechoty i pułków ochrony rządu, łączności, zapasowego oraz centrum wyszkolenia. Efektem tych decyzji było utworzenie w listopadzie 1944 roku pierwszej bryły Wojsk Wewnętrznych, a następnie jako wynik zaostrzającej się sytuacji organizowanie od marca do sierpnia 1945 roku Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W wymienionych zespołach znajduje się obszerna dokumentacja związana z utworzeniem jednostek WW i KBW dotycząca stanów liczebnych tych wojsk, ich działań przeciwko zbrojnemu podziemiu i pełnionej przez te jednostki służby ochronnej. Oddzielnym problemem, jaki zarysował się już w 1944 roku, była ochrona granic odradzającego się państwa polskiego. Pierwsze konferencje w tej sprawie, organizowane z inicjatywy resortu Gospodarki Narodowej i Finansów w listopadzie i grudniu 1944 roku, właściwie nie przyniosły rezultatów. Dopiero po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do organizacji ochrony granic, a jednostki wojskowe pełniące tę służbę zostały zobowiązane do ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego na obszarach przygranicznych. Poza problematyką związaną z organizowaniem aparatu bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz służb z nim współpracujących, w wielu zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego znajduje się niezwykle interesujący i w zasadzie pełny materiał dokumentacyjny dotyczący walki o utrwalenie władzy ludowej. Są to
dokumenty traktujące o działalności politycznego i zbrojnego podziemia, różnych fazach działań przeciwko temu podziemiu oraz likwidacji jego ugrupowań, użytych siłach i środkach, stratach własnych i przeciwnika, a także akcjach politycznych podejmowanych w latach 1944 1948 w celu rozładowania i pokojowego rozwiązania problemu podziemnych organizacji zbrojnych. Najbardziej wartościowe dokumenty zawierające syntezę sytuacji operacyjnej i wojskowej, plany, wytyczne, organizacje działań oraz meldunki i sprawozdania okresowe znajduje się w zespołach Sztabu Generalnego, Dowództwa Wojsk Lądowych, dowództw okręgów wojskowych nr 1, 5 i 7 oraz 1, 3, 8 i 9 dywizji piechoty, a także w archiwach KBW (jeszcze nie udostępnione do badań). Ważnym i często interesującym uzupełnieniem wymienionych wyżej dokumentów są akta organów wojskowego wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza sprawozdania okresowe (opisowe i statystyczne) w części dotyczącej spraw o przestępstwa antypaństwowe. W okresie wojny walka z podziemiem zbrojnym prowadzona była w zasadzie przez organy bezpieczeństwa publicznego i MO przy sporadycznym wsparciu jednostek wojskowych. Podjęte w końcu 1944 roku działania zmierzające do utworzenia Wojsk Wewnętrznych, a w 1945 roku Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w okresie toczącej się jeszcze wojny były realizowane z pewnym opóźnieniem. W okresie tym daje się zaobserwować brak koordynacji działań jednostek prowadzących walkę z podziemiem zbrojnym i słabą pomocą operacyjną (zwłaszcza agenturalną). Zwracając na to uwagę wielokrotnie dowódcy jednostek wojskowych, wskazują na brak informacji o strukturze organizacyjnej, liczebności, uzbrojeniu i rejonach działania wrogich ugrupowań zbrojnych. Po zakończeniu wojny sprawy likwidacji zbrojnego podziemia politycznego i bandytyzmu stały się jednym z głównych zadań władzy ludowej. Naczelny Dowódca WP, niezależnie od formowania Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w 1945 roku wyodrębnił 1, 3 i 9 DP i skierował je do województw białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego i warszawskiego w celu likwidacji zbrojnego podziemia. Jednostki te przystąpiły do działań w połowie 1945 roku, przy czym akcja skoordynowana była z szeroko zakrojonymi działaniami politycznymi, kierowanymi przez powstałe w tych województwach wojewódzkie komisje polityczne ds. walki z
bandytyzmem. Komisje te powołała Centralna Komisja Polityczna, a w ich skład wchodzili przedstawiciele władz administracyjnych, partii politycznych, urzędów bezpieczeństwa publicznego, MO i wojska. Podobne komisje tworzono w niektórych powiatach. Organizacja tych komisji, ich zadania oraz pierwsze wyniki działań omówione są w dokumentach KC PPR (protokoły z posiedzeń Sekretariatu KC PPR), zapiskach oficerów delegowanych do sztabów dywizji i pułków, sprawozdaniach i meldunkach jednostek wojskowych, a także kolejnych rozkazach i wytycznych wydanych w tej sprawie przez NDWP. Decyzje te i rozkazy uzgadniane były i przekazywane do wiadomości MBP, które z kolei swoje zarządzenia, rozkazy i wytyczne przekazywało do wiadomości ministrowi Obrony Narodowej. Z dokumentów tych wynika, iż w 1945 roku brak było koordynacji działań, co wynikało głównie z nieznajomości i nierozumienia sytuacji oraz roli, jaka w zwalczaniu zbrojnego podziemia przypadała różnym organom. Występowały też antagonizmy między wojskiem a UBP i MO. Zdarzało się też, że niektóre jednostki wojskowe nie chciały przyjmować skierowanych do nich agitatorów z partii bloku demokratycznego. Występowały także inne trudności, jak brak wymiany informacji, zwłaszcza między UBP a wojskiem, braki w zaopatrzeniu, zwłaszcza w amunicję, środki transportu i materiały pędne. Należy podkreślić, że akcja wojskowa, chociaż stanowiła główny czynnik likwidacji zbrojnego podziemia, nie była jedyną formą walki o przywrócenie w kraju spokoju i porządku publicznego. Rząd w tym czasie wystąpił z inicjatywą rozładowania podziemia i apelował o wyjście z lasu, ogłaszając 30 maja 1945 roku, że wszyscy, którzy zerwą z podziemiem i złożą broń nie będą pociągani do odpowiedzialności, uzyskają przebaczenie i możliwość spokojnej pracy. Jednocześnie ogłoszono, że wojsko otrzymało rozkaz bezwzględnego oczyszczenia kraju z band. Akcja ta była połączona ze zwolnieniem z aresztów i więzień osób znajdujących się tam pod zarzutem przynależności do nielegalnych organizacji. Komplet dokumentów związanych z tą akcją obejmuje obwieszczenie podpisane przez premiera Rządu Tymczasowego oraz ministrów Administracji Publicznej i Bezpieczeństwa Publicznego, ulotkę zwolnionym do wiadomości i wzór oświadczenia składanego
przez zwolnionych 7. Nadto minister Obrony Narodowej wydał rozkazy 00123 z 14 czerwca 1945 roku i 0124 z 19 czerwca 1945 roku, w których uregulował zasady postępowania jednostek wojskowych w przypadkach określonych w obwieszczeniu. Nieco wcześniej rozkazami 0308/op z 5 czerwca i 0106 z 7 czerwca 1945 roku minister Obrony Narodowej nakazał wzmożenie walki z bandytyzmem i uregulował sprawę udziału wojska w wojewódzkich komisjach politycznych do zwalczania bandytyzmu oraz zalecił ścisłe współdziałanie z organami administracji i bezpieczeństwa, stronnictwami politycznymi i jednostkami Armii Czerwonej 8. Z akcji tych wszystkie jednostki wojskowe sporządzały meldunki i sprawozdania, w których poza relacjami z działań znajdują się także informacje o stanie sił i środków MO, UBP, ocena współpracy wojska z MO i UBP, działalności podziemia itp. Niepowodzenia pierwszych akcji, niepełna realizacja amnestii z sierpnia 1945 roku (ogłoszonej po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej) oraz wzrost aktywności podziemia zbrojnego spowodowały, że pod koniec 1945 roku następuje większa koordynacja działań. 3 grudnia 1945 roku minister Obrony Narodowej wydał rozkaz 0306 zobowiązujący wszystkie jednostki wojskowe do zwalczania bandytyzmu i zapewnienia porządku publicznego, zacieśnienia współpracy MO, UBP i KBW 9. Wymienione wyżej rozkazy i kilka innych, wydanych w 1945 roku wskazywały na powagę położenia i zmuszały władze odpowiedzialne za bezpieczeństwo i porządek publiczny do bardziej skoordynowanych i skutecznych działań. Nastąpiło to dopiero w 1946 roku i zostało poprzedzone różnymi analizami sytuacji i planami operacyjnymi. Prace te przeprowadzono głównie w wydziale operacyjnym Sztabu Generalnego, który wziął na siebie rolę koordynatora działań prowadzonych przeciwko podziemiu zbrojnemu. Przede wszystkim poddano analizie dotychczasowe działania i przyczyny niepowodzeń. Analizy te przeprowadzono w oparciu o dokumenty wojskowe oraz o informacje z MBP i KG MO. Meldunki takie i sprawozdania pojawiają się od grudnia 1945 roku i będą stale przesyłane, aż do końca 1948 roku. 7 CAW, III-1-302. 8 CAW, III-1-36; III-2-10; III-439-125. 9 CAW, III-5-166.
Z dokumentów Sztabu Generalnego oceniających sytuację i stan bezpieczeństwa na uwagę zasługują Rozważania o walce z bandytyzmem z 23 stycznia 1946 roku 10, sprawozdanie z działalności wojska przy likwidacji band dywersyjnych od 13 czerwca 1945 roku do 31 grudnia 1945 roku 11 i kolejne, miesięczne już sprawozdania z walk z bandytyzmem, sprawozdanie szefa wydziału operacyjnego SG z 23 lutego 1946 roku z lustracji województwa białostockiego 12, czy też notka gen. Mossora z 25 lutego 1946 roku z postulatem powołania grup operacyjnych i jednolitego kierownictwa walki przeciwko podziemiu zbrojnemu 13. Z tych rozważań zrodziła się propozycja powołania Rady Bezpieczeństwa pod przewodnictwem ministra Obrony Narodowej, w której skład mieli wejść minister Bezpieczeństwa Publicznego, szef Sztabu Generalnego WP, komendant główny MO oraz zastępca ministra Obrony Narodowej ds. polityczno-wychowawczych (jest projekt regulaminu Rady) 14. Warte odnotowania są również dwa pisma Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP ze stycznia i marca 1946 roku dotyczące walki z bandytyzmem 15 oraz opracowane w lutym i marcu 1946 roku dokumenty pod nazwą Plan bezpieczeństwa i Metody walki bandami 16. Wszystkie te prace i propozycje doprowadziły do utworzenia w marcu 1946 roku Państwowej Komisji Bezpieczeństwa. 29 marca 1946 roku PKB wydaje wytyczne uznające sprawę likwidacji bandytyzmu za zadanie pierwszoplanowe dla wojska, organów bezpieczeństwa i milicji 17. W wytycznych polecono utworzenie wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa i wyznaczono osoby wchodzące w ich skład (wojsko, UBP, MO, KBW) wraz z przewodniczącym, którym w większości przypadków był dowódca OW lub dowódca dywizji stacjonującej w mieście wojewódzkim. Przewodzącemu komitetu podporządkowano wszystkie siły zbrojne wojska, MO, KBW oraz w 10 CAW, spis 465/57, t. 243. 11 Tamże. 12 Tamże, t. 244. 13 Tamże, t. 253. 14 Tamże. 15 Tamże, t. 243 i 253. 16 Tamże, t. 253. 17 Tamte, t. 256.
sprawach wywiadu UBP. W wytycznych określano także najważniejsze zadania i wskazano jednostki odpowiedzialne za ich wykonanie. Ponad 2,5 letni okres działalności Państwowej Komisji Bezpieczeństwa zostawił po sobie liczne dokumenty, z których na uwagę zasługują: protokoły z posiedzeń PKB, wytyczne PKB o charakterze ogólnym i w sprawach szczegółowo określonych (np. referendum, wybory, likwidacja ugrupowań podziemnych, band zbrojnych, organizacja i działania grup operacyjnych, m.in. grupy Rzeszów i Wisła, okresowe wytyczne do działań itp.). Zgodnie z wytycznymi PKB scentralizowano wszystkie informacje o działalności podziemia, meldunki, sprawozdania i informacje o walce z bandami. Gromadzono je w Wydziale III (operacyjnym) Sztabu Głównego, który prowadził wszystkie sprawy PKB. Wydział ten opracowywał zbiorcze komunikaty dzienne i miesięczne sprawozdania z walk z bandami, a także przygotowywał projekty wszystkich dokumentów PKB. Interesujące są również końcowe sprawozdania wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa, które działały do 1948 roku, podsumowujące działalność, a także komunikaty o stanie bezpieczeństwa opracowywane przez Dowództwo Wojsk Lądowych (1948 rok). Poza dokumentami jednostek wojskowych do Wydziału III SG wpływały także dekadowe i miesięczne raporty specjalne Departamentu III MBP o napadach bandyckich i przeprowadzonych operacjach, zawierające statystykę napadów, strat w ludziach i sprzęcie z wyliczeniem ważniejszych przypadków (w tym napady na posterunki MO) oraz liczbę operacji i ich wyniki. Z KG MO natomiast przekazywano miesięczne zestawienia napadów dokonanych przez osobników w mundurach wojskowych. Jest tam także obszerny zasób akt WBW i KBW dotyczących walk z bandami. Akta Państwowej Komisji Bezpieczeństwa włączone są w zespół Sztabu Generalnego i zawierają ponad 100 teczek dokumentów. Niezbędnym uzupełnieniem materiałów dotyczących walk o utrwalenie władzy ludowej są znajdujące się w CAW akta wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Składają się na nie sprawozdania prokuratur i sądów wojskowych od sierpnia 1944 roku w zespołach Najwyższego Sądu Wojskowego i Naczelnej Prokuratury Wojskowej, a z okresu wojny także sądów i prokuratur wojskowych 1 i 2 armii WP. Od wejścia w życie dekretu o ochronie państwa (30 października 1944
roku) prokuratura wojskowa uzyskała prawo nadzoru nad śledztwami i dochodzeniami prowadzonymi w sprawach politycznych przez organa bezpieczeństwa i Milicję Obywatelską. W miesięcznych sprawozdaniach prokuratur i sądów wojskowych, zwłaszcza wojskowych sądów i prokuratur garnizonowych, rejonowych i okręgowych, znajduje się wiele informacji o działaniach UBP i MO. Na szczególną uwagę zasługują korespondencja i wytyczne udzielane jednostkom śledczym UBP w sprawach karnych o przestępstwa polityczne. Zawarte są w nich oceny pracy organów śledczych UBP, wytyczne do prac śledczych, wyniki lustracji więzień i aresztów śledczych. Pierwszy taki dokument z 5 listopada 1944 roku, adresowany do ministra Bezpieczeństwa Publicznego, informował o brakach w pracy jednostek śledczych, niewłaściwej ewidencji osób zatrzymanych w aresztach śledczych i więzieniach, nieznajomości prawa przez funkcjonariuszy prowadzących postępowania karne itp. W końcowej części pisma zawarte są propozycje wielu przedsięwzięć zmierzających do usprawnienia pracy śledczej i wyeliminowania popełnianych błędów 18. W każdym sprawozdaniu miesięcznym prokuratur wojskowych znajduje się ocena współpracy z organami BP. Daje to interesujący obraz kształtowania się tego aparatu, a także kierunków i metod działania, podwyższania kwalifikacji śledczych itp. Z dokumentów sprawozdawczych na uwagę zasługuje pierwsze Sprawozdanie z działalności sądów wojskowych w zakresie zwalczania zbrodni stanu i z dekretu o ochronie państwa za IV kwartał 1944 roku i I kwartał 1945 roku, sporządzone przez Wydział Sądownictwa Wojennego. Zamieszczono w nim dane liczbowe w rozbiciu na czyny, skazanych z podziałem na żołnierzy, cywili, przynależność organizacyjną itp. Najbardziej interesująca w tym dokumencie jest analiza działalności podziemia politycznego oparta na materiałach postępowań karnych (objęto nimi w tym okresie 958 osób: 900 skazano, w tym 99 warunkowo zawieszono wykonanie kary, 54 uniewinniono, w stosunku do 4 osób postępowanie zawieszono). Przedstawiona jest także polityka karna wobec różnych grup oskarżonych o nielegalną działalność 19. W sprawach wynikających z nadzoru nad śledztwami i dochodzeniami prowadzonymi przez UBP zachowała się także korespondencja ministra Obrony 18 CAW, spis 328/55, t. 2757; III-439-40.
Narodowej z ministrem Bezpieczeństwa Publicznego oraz zapiski z rozmów w tych sprawach naczelnego prokuratora wojskowego z ministrami Bezpieczeństwa Publicznego i Sprawiedliwości przeprowadzonych we wrześniu 1945 roku 20. W aktach wojskowego wymiaru sprawiedliwości znajdują się także dane dotyczące wykonania amnestii z 2 sierpnia 1945 roku o przestępstwa z dekretu o ochronie państwa (objęto nią 3.501 osób) 21. Duża liczba akt niemal we wszystkich zespołach zawiera dane o działaniach podziemia, w tym także skierowanych przeciwko funkcjonariuszom MO, UBP, żołnierzom WP i AC, a także o napadach na posterunki MO, gmachy więzienne, urzędy bezpieczeństwa publicznego itp. Znajdują się one głównie w meldunkach o wydarzeniach nadzwyczajnych, a powtarzane są i zsumowane w sprawozdaniach okresowych jednostek wojskowych, dokumentach MO i UBP. Pozwala to na zilustrowanie przykładami ocen i danych ogólnych o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Przedstawiony tu ogólny zarys zasobu aktowego związanego tematycznie z problematyką utrwalania władzy ludowej w Polsce pozwala na stwierdzenie, iż w CAW zgromadzono niezwykle cenny materiał nie tylko do dziejów Wojska Polskiego, lecz także do historii Polski Ludowej. Ta baza archiwalna zasługuje na szersze uwzględnienie w badaniach najnowszej historii Polski, zwłaszcza naszych dziejów politycznych w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej. Wiedza zawarta w tych aktach może i powinna służyć do uświadomienia, zwłaszcza młodemu pokoleniu, prawdy o trudnym okresie kształtowania się władzy ludowej oraz powojennej odbudowy. 19 CAW, III-2-41. 20 CAW, III-439-142. 21 CAW, III-430-15.