Systemy emerytalne z elementami zaopatrzenia (cz. II) Kraje skandynawskie Artykuł opublikowany w numerze 1. Kuriera Finansowego poświęcony był prezentacji przypadków systemów emerytalnych, w których przeważają elementy ubezpieczeniowego modelu systemu zabezpieczenia społecznego. W numerze 2. rozpoczęto prezentację systemów zabezpieczenia emerytalnego zawierających istotne elementy modelu zaopatrzeniowego. Przedstawiono przy tej okazji system emerytalny Danii. Niniejszy artykuł stanowi kontynuację prezentacji systemów funkcjonujących w krajach nordyckich: Finlandii, Norwegii i Szwecji. Z uwagi na miejsce zaopatrzenia emerytalnego w systemie zabezpieczenia społecznego analiza w sposób szczególny będzie koncentrować się na systemach emerytalnych. Maria A. Szczur I. Finlandia Finlandia to kraj, w którym procesy uprzemysłowienia nastąpiły stosunkowo późno, a tym samym także późno rozpoczęły się procesy formowania polityki społecznej typowej dla krajów o masowym zatrudnieniu w gospodarce industrialnej. Zasadnicza zmiana podejścia do kwestii polityki społecznej nastąpiła po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. Rozwój demokracji parlamentarnej, a tym samym wzrost znaczenia partii socjaldemokratycznych zrodził żądania wprowadzenia ubezpieczeń pracowniczych. Jednocześnie w związku z trudną sytuacją dochodową części ludności pojawiło się żądanie zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim słabszym ekonomicznie grupom. Obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne wprowadzono w Finlandii ustawą z 1937 r. Ochroną objęto wszystkich obywateli, którzy w momencie wejścia w życie ustawy nie ukończyli 55 lat. Podstawowe świadczenia miały mieć charakter ubezpieczeniowy, a dodatki (finansowane z podatków) przyznawane najuboższym charakter zaopatrzeniowy. Pierwsze emerytury wypłacono dopiero w 1949 r., przy czym przysługiwały one jedynie 14 proc. ludności w wieku emerytalnym. W miarę wzrostu zamożności ludności kraju celem zabezpieczenia społecznego stało się nie tylko zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego na poziomie minimum, ale także dążenie do utrzymania osiągniętego w okresie aktywności zawodowej poziomu życia. W 1962 r. wprowadzono więc dla pracowników sektora prywatnego emerytury powiązane z zatrudnieniem (TyEL), których poziom był uzależniony od zarobków. Znaczenie emerytur z systemu TyEL w kolejnych latach rosło. W efekcie pojawiła się inicjatywa ustawodawcza zmierzająca do połączenia systemu TyEL z systemem emerytur podstawowych. Struktura obecnego systemu zabezpieczenia emerytalnego Funkcjonujący obecnie w Finlandii system zabezpieczenia emerytalnego jest trójfilarowy. Pierwszy filar tworzą dwa powiązane ze sobą podsystemy: administrowany przez państwo system bazowej emerytury państwowej oraz podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem. Systemy zakładowe oraz indywidualne plany emerytalne, które tworzą drugi i trzeci poziom zabezpieczenia, przy czym mają one mniejsze znacze- 58 Kurier Finansowy 3(37)/2014
nie dla zabezpieczania dochodów Finów po przejściu na emeryturę. W obrębie pierwszego filaru, zasadnicze znaczenie ma drugi z wymienionych podsystemów obowiązkowych, a pierwszy stanowi jedynie jego uzupełnienie. Podsystemy te są ze sobą zintegrowane, gdyż poziom emerytury podstawowej jest uzależniony od poziomu emerytury związanej z zatrudnieniem. Podsystem emerytur powiązanych z zatrudnieniem ma na celu zarówno redystrybucję w okresie życia jednostki, jak również realizację idei sprawiedliwości międzypokoleniowej: czyli zagwarantowanie po przejściu na emeryturę utrzymania dochodu porównywalnego zarówno z dochodem danej osoby w okresie aktywności, jak i dochodami współczesnych jej pracowników. Dodatkowo w przypadku emerytury ustawowej wymagane jest spełnienie kryterium zamieszkiwania w Finlandii przez określony okres. Ustawowe obowiązkowe podsystemy są uzupełniane poprzez świadczenia z grupowych bądź indywidualnych planów emerytalnych o charakterze dobrowolnym. Zainteresowanie tymi systemami jest niewielkie ze względu na stosunkowo wysoką stopę zastąpienia uzyskiwaną w podsystemach ustawowych (w 2008 r. pracownik przechodzący na emeryturę w wieku 60 lat i posiadający 40-letni okres opłaty składek otrzymywał przeciętne świadczenie o stopie zastąpienia wynoszącej 69,55 proc.), a także brak górnego limitu podstawy wymiaru składek oraz podstawy Maria A. Szczur, profesor Akademii Finansów w Warszawie, dr nauk ekonomicznych, członek zarządu ZUS ds. finansowych. Autorka publikacji o ubezpieczeniach społecznych, systemach emerytalnych, prawie wspólnotowym w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Tabela 1. Wybrane wskaźniki społeczno- -ekonomiczne w krajach nordyckich, 2011 wymiaru świadczenia. W ostatnich latach obserwuje się niewielki, acz systematyczny, wzrost zainteresowania zakładowymi programami emerytalnymi. Grupowe, dobrowolne podsystemy emerytalne (drugi poziom) występują w formie funduszy emerytalnych, specjalnych fundacji bądź ubezpieczeń na życie. Pracodawca finansuje co najmniej 50 proc. składki do grupowego planu. W planach takich uczestniczy koło 15 proc. zatrudnionych w sektorze prywatnym. W ostatnich latach wzrosło także zainteresowanie indywidualnymi planami emerytalnymi. Fot. Archiwum własne Dania Finlandia Norwegia Szwecja Przeciętne roczne wynagrodzenie waluta krajowa 392 500 DKK 41 500 euro 510 700 NOK 387 300 SEK USD 69 400 54 700 91 800 59 500 Publiczne wydatki na emerytury proc. PKB 6,1 9,9 5,4 8,2 Oczekiwana długość życia w latach Populacja w wieku 65 lat i więcej w roku urodzenia 79,3 80,4 81,4 81,7 w wieku 65 lat 18,4 19,6 19,7 19,8 odsetek ludności 29,9 30,9 26,1 32,5 w wieku produkcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie Pensions AT a Glance. OECDand G20 Indicatirs, OECD 2013 Kurier Finansowy 3(37)/2014 59
Podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem Podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem obejmuje z mocy prawa wszystkich pracowników sektora publicznego i prywatnego, osoby pracujące na własny rachunek, a także rolników w wieku od 23 do 65 lat. W przypadku pracujących na własny rachunek oraz rolników, systemem objęte są osoby, których roczny dochód nie przekracza ustalonego dla danego roku poziomu. Składki to główne źródło finansowania emerytur związanych z zatrudnieniem. Składka płacona przez pracownika jest zróżnicowana zależnie od wieku ubezpieczonego: w 2013 r. wynosiła ona 5,15 proc. wynagrodzenia brutto w przypadku pracowników w wieku poniżej 53 lat i 6,5 proc. w przypadku osób starszych. Natomiast składka opłacana przez pracodawcę wynosiła 17,65 proc. wynagrodzenia brutto bez względu na wiek pracownika. Co ważne, najniższe wynagrodzenia (do 54 euro miesięcznie, 2013 r.) nie podlegają oskładkowaniu. Uzupełniające źródło finansowania emerytur powiązanych z zatrudnieniem stanowią subwencje państwa. Państwo finansuje składki za niektóre grupy (np. za studentów, osoby przebywające na urlopach wychowawczych i pielęgnacyjnych w związku z opieką nad dziećmi do 3 lat), a także dotuje system dla pracujących na własny rachunek i system rolniczy. Finansowanie emerytur związanych z zatrudnieniem to kombinacja metody repartycyjnej i metody opartej na częściowej kapitalizację składek, przy czym pierwsza stanowi około ¾ całego finansowania. Rynkowa wartość aktywów funduszy tego podsystemu w 2013 r. stanowiła ok. 73 proc. PKB Finlandii. Jest to system o zdefiniowanym świadczeniu. Część składki przeznaczana jest na wypłatę bieżących świadczeń. Repartycyjnie finansowane są: waloryzacja, renty rodzinne, renty częściowe, nieubezpieczeniowa część emerytury, nieubezpieczeniowa część renty inwalidzkiej i świadczenia na wypadek bezrobocia. Druga część składki zasila fundusz na poczet przyszłych wypłat. Fundusz jest wspólny (nie ma indywidualnych kont), a zyski z inwestycji nie wpływają na poziom indywidualnych emerytur. Stopa zwrotu funduszu wpływa jednak na poziom stopy oskładkowania w przyszłości. W tym podsystemie stosuje się elastyczny wiek emerytalny (od 62 do 68 lat), przy czym przy kalkulacji świadczenia ostatnie lata liczą się najbardziej. Regulacje nie wymagają posiadania okresu wyczekiwania czy zakumulowania środków na minimalnym poziomie, choć jak zaznaczono powyżej w systemie występują minimalne limity zarobków podlegających oskładkowaniu. Od 2005 r. podstawę wymiaru emerytury stanowią wynagrodzenia z całej kariery zawodowej. Jednak z podstawy wymiaru emerytury odlicza się składki finansowane przez samego pracownika. Wynagrodzenia uwzględniane w podstawie wymiaru emerytury są indeksowane, a stosowny wskaźnik waloryzacji uwzględnia 80 proc. wzrostu płac i 20 proc. wzrostu cen. Od 2010 r. do formuły, wedle której ustala się świadczenie, wprowadzono wskaźnik dalszego trwania życia, co powoduje, że w miarę jego wzrostu następuje spadek poziomu świadczenia 1. Kohorty, dla których ten wskaźnik jest wyższy, powinny zatem pracować dłużej, aby skompensować spadek świadczenia wywołany wydłużeniem oczekiwanej długości dalszego życia. Świadczenia wypłacane z podsystemu związanego z zatrudnieniem waloryzowane są co roku przy zastosowaniu wskaźnika indeksacji mieszanej (20 proc. wskaźnika wzrostu płac w gospodarce i 80 proc. wskaźnika wzrostu cen). Na podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem składa się 9 systemów obejmujących poszczególne grupy zawodowe pracowników sektora prywatnego i publicznego. Zasady ich funkcjonowania są podobne. Największy z nich to system dla pracowników sektora prywatnego (TyEL), który obejmuje swym zakresem ponad 50 proc. pracowników tego sektora. Systemem tym administrują liczne prywatne instytucje ubezpieczeniowe, fundusze czy fundacje. Koordynacja następuje na szczeblu centralnym (centralny urząd zabezpieczenia emerytalnego oraz ministerstwo spraw socjalnych i zdrowia). Nadzór nad całością sektora sprawuje komisja nadzoru finansowego. Podsystem emerytur podstawowych Podsystem emerytur podstawowych obejmuje wszystkie osoby, które w okresie między 16. a 65. rokiem życia zamieszkiwały w Finlandii przez określony okres. Podsystem emerytur podstawowych ma na celu zapewnienie minimalnego dochodu wszystkim rezydentom, którzy nie nabyli prawa do emerytury powiązanej z zatrudnieniem bądź dla których kwota tego świadczenia jest bardzo niska. Od 2010 r. emerytury w ramach tego systemu finansowane są wyłącznie z podatków ogólnych (wcześniej dodatkowo ze składek pracodawców). W ramach tego systemu przewidywana jest wypłata następujących świadczeń: emerytura pań- 1 Jak szacuje GUS Finlandii w latach 2012 2050 nastąpi wzrost współczynnika dalszego oczekiwanego życia dla osoby w wieku 63 lat z 21,6 lat do 26,8 lat. 60 Kurier Finansowy 3(37)/2014
Fot. www.fotolia.com stwowa, emerytura gwarantowana i dodatki do emerytur (np. dodatek na dziecko, dodatek mieszkaniowy czy emerytura dla bezrobotnego). Podsystem emerytur podstawowych administrowany jest przez urząd ubezpieczeń społecznych, niezależna instytucję nadzorowaną bezpośrednio przez parlament. Prawo do emerytury państwowej nabywa się z chwilą ukończenia 65 lat. Przepisy dopuszczają możliwość kontynuowania pracy zarobkowej. Pod pewnymi warunkami istnieje możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę, po ukończeniu 62 lat, a także odroczenia przejścia na emeryturę maksymalnie do 68 lat. Natomiast prawo do emerytury gwarantowanej nabywa osoba o bardzo niskich dochodach (kryterium dochodowe), która na stałe mieszkała w Finlandii przez co najmniej 3 lata po ukończeniu 16 lat. Osobie, która jako dorosła mieszkała przez 40 lat w Finlandii, przysługuje emerytura państwowa w pełnej wysokości bądź emerytura gwarantowana. Jeśli okres zamieszkiwania był krótszy, świadczenie kalkuluje się wedle zasady pro rata temporis. Wysokość emerytury państwowej uzależniona jest od długości okresu zamieszkiwania w Finlandii, stanu cywilnego osoby uprawnionej i poziomu pozostałych jej dochodów emerytalnych (kryterium dochodowe). Wysokość tego świadczenia jest zróżnicowana (od 6,47 euro do 608,83 euro miesięcznie w 2013 r.). Pełna emerytura państwowa dla osoby samotnej wynosi 608,63 euro miesięcznie, co stanowiło około 20 proc. przeciętnego wynagrodzenia. Gdy miesięczne dochody emerytalne z pozostałych źródeł przekraczają 1257,96 euro, emerytury państwowej nie wypłaca się. Emerytura gwarantowana weszła w życie w 2011 r. i gwarantuje świadczenie na poziomie minimalnym tym emerytom, którzy nie posiadają żadnych dochodów emerytalnych lub których łączne dochody emerytalne (emerytura państwowa i emerytura powiązana z zatrudnieniem) nie przekraczają ustalonego dla danego roku poziomu (w 2013 r. 713,73 euro miesięcznie). Wszystkie świadczenia wypłacane w ramach tego systemu są corocznie waloryzowane, przy czym stosuje się indeksację cenową. II. Norwegia System ubezpieczenia społecznego Norwegii obejmuje wszystkie ryzyka społeczne, w tym i ryzyko starości. Obecnie ochroną w ramach ubezpieczenia społecznego objęta jest cała ludność kraju, a system finansowany jest zarówno ze składek płaconych przez ubezpieczonych (pracowników) i pracodawców, jak i z podatków ogólnych. Za pobór składek odpowiedzialne jest ministerstwo finansów poprzez swoje służby podatkowe. Pierwsze uregulowania dotyczące zabezpieczenia na starość pojawiły się w Norwegii w 1936 r. Podstawy prawne dla obecnie obowiązującego systemu stworzone zostały na mocy ustawy o narodowym ubezpieczeniu z 1997 r., która była kilkakrotnie uzupełniana i zmieniana. Ostatnie zmiany określające nowe zasady organizacji i mechanizmu finansowania systemu emerytalnego weszły w życie w 2011 r. Nowy system emerytalny zastąpił system składający się z powszechnej emerytury z gwarantowanym minimalnym świadczeniem i emerytury zależnej od dochodu systemem o zdefiniowanej składce. Nowym systemem zostały objęte osoby urodzone w 1963 r. lub później. Osoby urodzone przed 1954 r. pozostają pod rządami starego systemu. Natomiast osoby urodzone między 1954 a 1962 r. objęte zostały rozwianiem przejściowym, stanowiącym kombinacje starego i nowego systemu. W 2006 r. wprowadzono w sektorze prywatnym, jako uzupełnienie świadczeń z systemu publicznego, ustawowe obowiązkowe zakładowe programy emerytalne. W 1966 r. został utworzony jako fundusz buforowy systemu ubezpieczenia społecznego krajowy fundusz ubezpieczenia społecznego (NIS Fund), który miał być instrumentem Kurier Finansowy 3(37)/2014 61
kapitalizacji nadwyżki powstającej w systemie ubezpieczenia społecznego. Następnie w celu zabezpieczenia środków na realizację przyszłych zobowiązań emerytalnych, w 1990 r. z części dochodów z wydobycia ropy naftowej powstał Petroleum Fund. W 2006 r. nastąpiło połączenie obu funduszy i powstał Państwowy Fundusz Emerytalny, który składa się z dwóch funduszy: Governmental Pension Fund Global i Governmental Pension Fund Norway. Pierwszy z nich to narzędzie fiskalnej polityki państwa ułatwiające wykorzystywanie dochodów z wydobycia ropy naftowej do finansowania długookresowego rozwoju gospodarki, tak aby zarówno obecne, jak i przyszłe pokolenia mogły korzystać z bogactwa powstałego w rezultacie wydobycia ropy. W 2014 r. przewidywany transfer z GPF-Global do budżetu ma osiągnąć wysokość równą 10 proc. wydatków budżetu państwa. W przypadku Governmental Pension Fund Norway pierwotne źródło środków tego funduszu stanowi nadwyżka powstała w systemie ubezpieczenia społecznego w 1967 r. i późnych latach siedemdziesiątych. Stanowi on finansowy instrument sfinansowania w przyszłości ewentualnego deficytu publicznego systemu emerytalnego. Struktura systemu zabezpieczenia emerytalnego Obecny norweski system zabezpieczenia emerytalnego jest wielofilarowy. Tworzą go publiczny system emerytalny, obowiązkowy filar emerytur zakładowych i emerytury z indywidualnych planów emerytalnych. W ramach systemu publicznego równocześnie funkcjonują dwa podsystemy do pewnego stopnia ze sobą powiązane (wspólne źródła finansowania) stary i nowy. Od 2006 r. w norweskim systemie zabezpieczenia emerytalnego wprowadzono ustawowe obowiązkowe programy emerytalne (OTP). Wcześniej takie programy były obowiązkowe tylko w sektorze publicznym. Każdy pracodawca ma obowiązek utworzenia zakładowego programu emerytalnego. Utworzenie zakładowego programu wymaga spełnienia określonych w ustawie warunków dotyczących liczby zatrudnionych i godzin pracy. Pracodawcy są zobowiązani do wnoszenia 2-proc. składki od zarobków swoich pracowników do programu o zdefiniowanej składce (DC). Składki odprowadza się od wynagrodzeń wyższych od kwoty bazowej (G), a niższych od 12-krotności tej kwoty. W pracowniczych programach (DC) obowiązuje elastyczny wiek emerytalny, identyczny jak w systemie publicznym. Świadczenia mają formę dożywotniej emerytury. Tradycyjnie na rynku emerytur zakładowych dominowały programy o zdefiniowanym świadczeniu (DB). W ostatnim okresie w Norwegii coraz częściej spotyka się zakładowe programy o zdefiniowanej składce (DC). Głównymi dostawcami usług w tym sektorze są zakłady ubezpieczeniowe i towarzystwa funduszy inwestycyjnych. Publiczny system emerytalny Na wprowadzony w życie z dniem 1 stycznia 2011 r. zreformowany publiczny filar systemu zaopatrzenia emerytalnego składają się podsystem emerytur zależnych od dochodu z pracy oraz podsystem gwarantowanej emerytury, do której prawo zależne jest od spełnienia kryterium dochodowego. Ochroną w ramach systemu publicznego objęci są zatrudnieni i pracujący na własny rachunek. Świadczenia finansowane są przede wszystkim ze składek płaconych solidarnie przez ubezpieczonego (7,8 proc.) i pracodawcę (14,1 proc.) podstawy wymiaru składek. Podstawa wymiaru składek nie jest ograniczona od góry. System obowiązujący urodzonych przed 1954 r. W ramach tzw. starego systemu publicznego przewidziana jest wypłata następujących świadczeń: emerytura podstawowa, emerytura uzupełniająca i minimalna emerytura. Osoby, które w okresie od 16. do 66. roku życia przez co najmniej 3 lata były objęte ubezpieczeniem społecznym mają prawo do emerytury podstawowej. Zarówno prawo do emerytury, jak i jej wysokość nie są zależnie od wcześniej uzyskiwanych dochodów z pracy bądź opłaconych składek. Emerytura podstawowa w pełnej wysokości przysługuje po 40 latach ubezpieczenia (tj. zamieszkiwania w Norwegii). Krótszy okres powoduje, że świadczenie jest ustalane proporcjonalnie do okresu zamieszkiwania. Na przykład, w 2012 r. emeryt nie pozostający w związku małżeńskim bądź emeryt, którego współmałżonek/ka nie była objęta systemem ubezpieczeń społecznych ma prawo do emerytury podstawowej w wysokości kwoty bazowej (G) wynoszącej 82122 NOK rocznie (tj. 10842 euro). W celu uzyskania prawa do emerytury uzupełniającej należy zgromadzić punkty emerytalne za co najmniej 3 lata kalendarzowe. Uzyskanie prawa do emerytury uzupełniającej w pełnej wysokości wymaga zgromadzenia punktów emerytalnych za 40 lat. Punkty emerytalne przyznawane są za lata ubezpieczenia przebyte w okresie od 17. do 75. roku życia. Za lata aktywności, w których osiągnięto dochód mniejszy od kwoty bazowej (G) nie przysługują punkty emerytalne. Przy obliczaniu świadczenia dla danego ubezpieczonego bierze się 62 Kurier Finansowy 3(37)/2014
pod uwagę 20 lat, w których zgromadzono najwyższą liczbę punktów emerytalnych. Wielkość emerytury uzupełniającej zależy od liczby lat ubezpieczenia i liczby zgromadzonych rocznie punktów emerytalnych. Jeżeli ubezpieczony nie nabył prawa do emerytury uzupełniającej bądź przyznana mu emerytura jest bardzo niska, to ma prawo do emerytury minimalnej z ubezpieczenia społecznego. Minimalna emerytura w przypadku osoby samotnej i przy 40 letnim okresie rezydencji wynosiła w 2012 r. 162615 NOK rocznie (tj. 21469 euro). System obowiązujący urodzonych po 1962 r. Od 2011 r. obowiązuje elastyczny wiek emerytalny 62 67 lat dla obu płci. Od momentu osiągnięcia wieku 62 lat dopuszczalne jest pobieranie emerytury pełnej lub częściowej i osiąganie dochodów z pracy. W zreformowanym systemie przewidziana jest wyplata następujących świadczeń emerytalnych: emerytury zależnej od dochodu i gwarantowanej emerytury. Wartość wielu świadczeń, jakie gwarantowane są w ramach systemu ubezpieczenia społecznego określana jest parametrycznie, zależnie od poziomu kwoty bazowej (G). Emerytura zależna od dochodu Osiąganie dochodów z pracy, a także dochodów pochodzących z innych źródeł wchodzących do podstawy wymiaru składek w okresie między 13. a 75. rokiem życia tworzy podstawę do nabycia prawa do emerytury. Każdego roku uprawnienia emerytalne rosną w proporcji do dochodu (dochody z pracy oraz niektóre świadczenia z ubezpieczenia społecznego), przy czym do nabywania praw emerytalnych stosuje się górne ograniczenie tego dochodu tj. do poziomu 7,1-krotności kwoty bazowej (G). Zgromadzone w poprzednim okresie uprawnienia emerytalne są każdego roku indeksowane wskaźnikiem wzrostu płac. Nowe regulacje wprowadziły do formuły ustalania emerytury mechanizm aktuarialnego dostosowywania świadczenia naliczanego nowym emerytom. Wartość wskaźnika dalszego oczekiwanego życia występująca w dzielniku formuły emerytalnej ustala się dla każdego rocznika ubezpieczonych na podstawie uśrednionych dla obu płci tablic umieralności. Dla każdej kohorty ustala się te współczynniki dla kolejnych lat z okresu od 62. do 75. roku życia, jakie osiąga dana kohorta. W chwili przechodzenia na emeryturę roczna kwota świadczenia obliczana jest przez podzielenie zgromadzonych uprawnień emerytalnych (wartość zaewidencjonowanego na indywidualnym rachunku kapitału) przez współczynnik dalszego trwania życia dla rocznika urodzenia osoby wnioskującej o emeryturę. Emerytura zależna od dochodu podlega corocznej waloryzacji płacowej. Gwarantowana emerytura Emerytura gwarantowana zastąpiła występującą w starym systemie emeryturę minimalną. Poziom obu świadczeń jest identyczny. Osoba, która przez co najmniej 3 lata mieszkała w Norwegii w okresie między 16. i 66. rokiem życia nabywa prawo do gwarantowanej emerytury. Gwarantowana emerytura w pełnej wysokości przysługuje po 40 latach rezydencji w Norwegii, a jej wysokość jest obniżana wedle zasady pro rata temporis, gdy okres zamieszkiwania jest krótszy. Wysokość emerytury gwarantowanej jest uzależniona od stanu cywilnego ubezpieczonego i tego, czy i jaki dochód uzyskuje współmałżonek/koabitant. Bazuje ona na okresie ubezpieczenia (tj. zamieszkiwania) i jest niezależna od wcześniejszych dochodów z pracy i opłaconych składek. Na przykład w 2012 r. osoba samotna otrzymywała roczną gwarantowaną bądź minimalną emeryturę w wysokości 162615 NOK (co stanowiło 32 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce). W przypadku posiadania prawa do emerytury uzależnionej od dochodów, gwarantowana emerytura jest odpowiednio obniżana. Gwarantowana emerytura jest corocznie waloryzowana wskaźnikiem wzrostu płac, ale waloryzacja ta obejmuje tylko świadczenia wypłacane osobom, które ukończyły 67 lat. III. Szwecja Z uwagi na charakter polityki społecznej realizowanej w Szwecji znanej pod nazwą modelu skandynawskiego system zabezpieczenia emerytalnego tego kraju zawsze wyróżniał się zaopatrzeniowym charakterem. Wyróżniał go obywatelski charakter nabywania prawa do świadczeń, a także finansowanie świadczeń z podatków. Prawo do emerytury podstawowej uzależnione było od okresu zamieszkiwania w Szwecji (status rezydenta), a świadczenie wypłacane było niezależnie od okresu uprzedniej pracy w jednakowej wysokości. Pierwszy powszechny system emerytalno-rentowy został wprowadzony w Szwecji w 1914 r., zaś w 1917 r. pojawił się pierwszy zakładowy (pracowniczy) program emerytalny. Kurier Finansowy 3(37)/2014 63
W 1960 r. nastąpiła zasadnicza zmiana konstrukcji systemu, a mianowicie wprowadzono system emerytur uzależnionych od zarobków (ATP). Kolejna zmiana o rewolucyjnym charakterze miała miejsce w 1999 r. zmieniono mechanizm finansowania emerytur na repartycyjno-kapitałowy. Początkowo powszechny system emerytalno-rentowy był publiczny, a jego ochroną byli objęci wszyscy obywatele. Z jednej strony świadczenie emerytalne było uzależnione od indywidualnego wkładu do systemu (część składkowa), a z drugiej, obowiązywała zasada braku takiej zależności (część należna po spełnieniu kryterium dochodowego). Ustawowy wiek emerytalny wynosił 67 lat i był jednakowy dla obu płci. W 1948 r. nastąpiła likwidacja części składkowej emerytury podstawowej, a więc przekształcenie w system obywatelski. Wypłacane świadczenia były relatywnie niskie (35 proc. przeciętnego wynagrodzenia). Wprowadzając w 1960 r. w Szwecji podsystem emerytur uzależnionych od zarobków (ATP), obniżono ustawowy wiek emerytalny do 65 lat. Pierwsze emerytury z tego systemu były bardzo niskie, aby poprawić sytuację emerytów, w kolejnych latach wprowadzono liczne dodatki do emerytur. Już w latach 80. XX w. pojawiły się głosy wskazujące na konieczność reformy systemu publicznego. Jednak poważne propozycje i znaczące debaty rozpoczęły się dopiero na początku lat 90. XX w. Decyzje o reformie podjęto w 1994 r., jednak parlament w ustawie określił jedynie ogólne zasady reformy, pozostawiając liczne szczegółowe kwestie nierozstrzygnięte. Reforma weszła w życie w 1999 r. (termin ten był kilkakrotnie przesuwany). Główne jej hasła to większa sprawiedliwość wewnątrz- i międzypokoleniowa oraz dostosowanie rozwiązań do uwarunkowań rozwoju demograficznego i ekonomicznego. Główne zmiany to: wprowadzenie systemu zdefiniowanej składki, uzależnienie emerytury od wcześniejszych dochodów z pracy, uwzględnienie kategorii emerytury gwarantowanej. Konstrukcja obecnego systemu zabezpieczenia emerytalnego Począwszy od 1999 r. w Szwecji, podobnie jak w Polsce, działają dwa odrębne systemy: pierwszy, tzw. stary obejmuje pracowników i pracujących na własny rachunek urodzonych w 1937 r. lub wcześniej, drugi, tzw. nowy obejmuje osoby urodzone w 1954 r. bądź później. Sytuację osób urodzonych w okresie od 1938 r. do 1953 r. regulują przepisy przejściowe. Stary system stanowi część ubezpieczenia społecznego. Świadczenia finansowane są repartycyjnie ze składek płaconych przez ubezpieczonego (7 proc. podstawy wymiaru) i pracodawcę (10,21 proc. funduszu płac). Emeryturę uzależnioną od dochodu otrzymują ubezpieczeni w wieku 65 lat, którzy przez co najmniej 30 lat podlegali pod ten system. Emerytura podstawowa naliczana jest na podstawie dochodu z 15 najlepszych lat wybranych z całej kariery zawodowej ubezpieczonego. Jeżeli przeciętny dochód w danym roku był wyższego od 44900 SEK, to emerytura stanowi 60 proc. przeciętnego dochodu z pracy. Wprowadzony w 1999 r. system zabezpieczenia emerytalnego jest wielofilarowy. Publiczny system zabezpieczenia tworzą: emerytury finansowane repartycyjnie, emerytury finansowane kapitałowo i emerytury gwarantowane finansowane z podatków. Zakładowe plany emerytalne i indywidualne plany emerytalne stanowią istotne uzupełnienie emerytur z systemu publicznego. Publiczna część systemu jest uzupełniana przez świadczenia z rozwiniętego i popularnego w Szwecji sektora emerytur zakładowych, w mniejszym zakresie poprzez emerytury z indywidualnych planów. Ponad 90 proc. pracowników uczestniczy w zakładowych programach emerytalnych tworzonych na bazie umów zbiorowych. Odrębne programy obejmują robotników i pracowników umysłowych sektora prywatnego, a odrębne pracowników sektora publicznego. Programy dla pracowników sektora prywatnego są w zasadzie programami o zdefiniowanej składce. Z kolei w przypadku pracowników sektora publicznego mamy do czynienia z programami o zdefiniowanej składce, przy czym oskładkowane są tylko dochody poniżej pewnej granicy. Dla dochodów powyżej występuje kombinacja obu typów programów: zdefiniowane świadczenie i zdefiniowana składka. Sumy składek wnoszonych do zakładowych programów do pewnej wysokości podlegają odliczeniu od podatku. Uzupełnienie emerytur z części publicznej i pracowniczej stanowią indywidualne plany emerytalne. W Szwecji występują one w następujących formach: ubezpieczenie, fundusz i indywidualny rachunek oszczędnościowy w banku. Także i w tym przypadku istnieje możliwość odliczenia od podatku części składek wnoszonych do indywidualnych planów. Publiczny system emerytalny Na publiczną część systemu emerytalnego składają się następujące: podsystem emerytur uzależnionych od zarobków o zdefiniowanej składce (NDC), finansowanych repartycyjnie, podsystem emerytur kapitałowych o zdefiniowanej składce (DC), oraz podsystem emerytur gwarantowanych. 64 Kurier Finansowy 3(37)/2014
Składka ustalona została na 18,5 proc. podstawy oskładkowania. Podstawa wymiaru składki jest ograniczana z dołu i z góry. Dolna granica dochodów w 2013 r. wynosiła 18612 SEK (poniżej 5 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce; 2136 EUR), a górna 440323 SEK (bez mała 114 proc. przeciętnego wynagrodzenia; 46991 EUR). Podstawa oskładkowania to wynagrodzenie pomniejszone o składki finansowane przez pracownika 2. Składki finansowane przez pracodawcę naliczane są także tylko od dochodu nieprzekraczającego górnej granicy podstawy wymiaru składki. Dochody powyżej tej granicy są dodatkowo opodatkowane, a podatek ten trafia do budżetu centralnego. Z naliczonych składek, 16 pkt. proc. przeznacza się na finansowanie podsystemu emerytur finansowanych repartycyjnie (NDC), a 2,5 pkt. proc. jest inwestowane w wybranym przez ubezpieczonego jednym bądź kilku funduszu. Składki trafiające do podsystemu finansowanego repartycyjnie są ewidencjonowane na indywidualnych kontach ubezpieczonych i podlegają waloryzacji płacowej. Poza dochodami z pracy, także dochody pracujących na własny rachunek, świadczenia z ubezpieczenia społecznego (np. zasiłek chorobowy, macierzyński czy z tytułu bezrobocia) wchodzą do podstawy oskładkowania. Składki za okres studiów, a także za czas wychowywania dzieci do 4. roku życia finansuje budżet państwa. Podsystem repartycyjny W podsystemie emerytalnym finansowanym repartycyjnie występują hipotetyczne konta indywidualne, na których ewidencjonuje się wartość składek naliczonych i przekazanych do repartycyjnej części podsystemu. Wartość środków zapisanych na tych hipotetycznych kontach powiększana jest o rozdzielone środki, które pozostały na rachunkach ubezpieczonych zmarłych w danym roku. Rośnie przy tym wartość kont pozostałych przy życiu ubezpieczonych, będących w tym samym wieku, co zmarli. Warunkiem uzyskania prawa do emerytury uzależnionej od dochodu finansowanej repartycyjnie i kapitałowo jest ukończenie 61 lat. Pracownik ma prawo pracować do ukończenia 67 lat lub dłużej, o ile uzyska zgodę pracodawcy. Efektywny wiek przechodzenia na emeryturę w Szwecji wynosi 63,8 roku (średnia dla Unii Europejskiej 61,4). W chwili przejścia na emeryturę zaewidencjonowany na hipo- 2 Powoduje to, że efektywna stopa oskładkowania jest niższa i wynosi nie 18 proc. a 17,21 proc. Z tego 14,88 pkt. proc. kierowane jest do podsystemu repartycyjnego, a tylko 2,33 pkt. proc. kapitalizowane. Fot. www.fotolia.com tetycznym rachunku kapitał jest przeliczany na emeryturę dożywotnią. Stosowana do przeliczania formuła zawiera współczynnik, którego poziom jest uzależniony od indywidualnego wieku przejścia na emeryturę i oczekiwanej dalszej długości życia (uśrednionej dla obu płci). Ponieważ przy ustalaniu wysokości świadczenia dla konkretnej osoby stosuje się rachunek aktuarialny, to wcześniejsza emerytura jest aktuarialnie obniżana, a emerytura odroczona rośnie. Emerytury finansowane repartycyjnie są corocznie waloryzowane wedle reguły: wzrost nominalnych przeciętnych wynagrodzeń w gospodarce pomniejszony o zastosowaną w dzielniku formuły emerytalnej stopę dyskontową w wysokości 1,6 proc. W podsystemie emerytur związanych z pracą finansowanych repartycyjnie każdego roku bada się zbilansowanie (wypłacalność) podsystemu. Aktywa podsystemu (m.in. oczekiwane przychody ze składek, a także stan funduszu buforowego) są porównywane z bieżącymi zobowiązaniami systemu. Ponieważ stopa oskładkowania jest stała, to w przypadku braku równowagi dostosowanie następuje w drodze odpowiedniej indeksacji środków zgromadzonych na rachunkach. Jeżeli relacja między aktywami i bieżącymi zobowiązaniami jest niższa od jedności, to indeksacja przyznanych już i wypłacanych emerytur, a także nabytych uprawnień emerytalnych (środki zaewidencjonowana na indywidualnych hipotetycznych kontach) jest ograniczana w takim stopniu, aby w następnym roku została osiągnięta równowaga między aktywami i zobowiązaniami podsystemu. Mechanizm ten po raz pierwszy został zastosowany w 2010 r. Kurier Finansowy 3(37)/2014 65
Tabela 2. Struktura systemu zabezpieczenia emerytalnego w wybranych krajach skandynawskich Finlandia Norwegia Szwecja POZIOM PIERWSZY POZIOM DRUGI Podsystem bazowej emerytury państwowej Podsystem emerytur związanych z zatrudnieniem Zakładowe plany emerytalne Stary system Powszechna emerytura Emerytura zależna od dochodów Dodatki do emerytur Nowy system Podsystem emerytur uzależnionych od dochodu Podsystem emerytur gwarantowanych Ustawowe zakładowe programy emerytalne Podsystem emerytur repartycyjnych o zdefiniowanej składce Podsystem emerytur kapitałowych Podsystem emerytur gwarantowanych Zakładowe plany emerytalne POZIOM TRZECI Indywidualne plany emerytalne Indywidualne plany emerytalne Indywidualne plany emerytalne Źródło: Opracowanie własne na podstawie Pensions AT a Glance. OECDand G20 Indicatirs, OECD 2013 Podsystem kapitałowy W ramach podsystemu kapitałowego składki emerytalne przekazywane na indywidualny rachunek we wskazanym przez ubezpieczonego funduszu lub funduszach w celu kapitalizacji. Ubezpieczeni mają szerokie możliwości wyboru funduszu. W momencie osiągnięcia wieku emerytalnego (który jest taki sam jak w podsystemie finansowanym repartycyjnie) i podjęciu decyzji o przejściu na emeryturę ubezpieczony ma do wyboru następujące opcje: przekształcenia zgromadzonego kapitału w rentę dożywotnią (stałą), przez co unika ryzyka inwestycyjnego; wybrania zmiennej renty dożywotniej: kapitał w dalszym ciągu jest inwestowany i zarządzany przez wybranego przez ubezpieczonego menedżera. Wcześniejsze przejście na emeryturę w systemie publicznym zarówno repartycyjnym, jak i kapitałowym jest możliwe po osiągnięciu 61 lat. Jednak wcześniejsze przejście na emeryturę skutkuje aktuarialną redukcją świadczenia odpowiednio do wieku przejścia na emeryturę. Istnieje także możliwość odroczenia wypłaty emerytury z systemu repartycyjnego i kapitałowego. Stosowana formuła pozwala na aktuarialne dostosowanie wysokości świadczenia. Można też łączyć pracę zarobkową z pobieraniem emerytury. Gwarantowana emerytura Gwarantowana emerytura to świadczenie dla osób, które nie mają prawa i nie otrzymują żadnych świadczeń emerytalnych bądź uzyskują niskie świadczenie z podsystemów uzależnionych od dochodu. Świadczenie to w całości finansowane jest z budżetu państwa. Gwarantowaną emeryturę mogą uzupełniać dodatki, np. dodatek mieszkaniowy, która podlega corocznej waloryzacji według wskaźnika wzrostu cen. Warunkiem uzyskania gwarantowanej emerytury jest co najmniej 3-letnie zamieszkiwanie w Szwecji i ukończenie 65 lat. Prawo do gwarantowanej emerytury w pełnej wysokości uzyskuje się po 40 latach zamieszkiwania w Szwecji. W przypadku krótszego okresu rezydencji świadczenie jest obniżane wedle zasady pro rata temporis. W 2013 r. pełna gwarantowana emerytura czyli po 40 latach rezydencji w Szwecji i braku innych dochodów z sys- Tabela 3. Wydatki na emerytury i renty rodzinne w wybranych krajach jako odsetek PKB (proc.) 2009 2005 2000 1995 1990 Publiczne Prywatne Publiczne Prywatne Publiczne Prywatne Publiczne Prywatne Publiczne Prywatne Dania 6,1 2,5 5,4 2,3 5,3 2 6,2 1,8 5,1 1,5 Finlandia 9,9 0,3 8,4 0,2 7,6 0,3 8,8 0,4 7,3 0,1 Norwegia 5,4 0,6 4,8 0,6 4,8 0,6 5,5 0,6 5,6 0,6 Szwecja 8,2 2,4 7,6 2,1 7,2 1,8 8,2 1,9 7,7 1,2 Polska 11,8 0 11,4 b.d. 10,5 b.d. 9,4 b.d. 5,1 b.d. Źródło: Pensions AT a Glance. OECD and G20, OECD 2013 66 Kurier Finansowy 3(37)/2014
temu publicznego wpłacana osobie samotnej urodzonej w 1938 r. lub później wynosiła rocznie 93720 SEK (10755 euro). W zależności od wysokości dochodów emerytalnych z pozostałych części systemu publicznego emerytura gwarantowana jest obniżana. Po przekroczeniu progu ustalonego dla danego roku (w 2012 r. 55440 SEK, tj. 14 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce) traci się do niej prawo. Państwa skandynawskie należą do krajów o najwyższym poziomie wskaźnika rozwoju społecznego (Human Development Index) 3. Podobna jest w nich także sytuacja demograficzna. Proces starzenia się społeczeństw tych krajów postępuje, obecnie już blisko 1 / 3 populacji stanowi ludność w wieku 65+. Także wskaźniki dalszego trwania życia są wysokie, a różnice między poszczególnymi krajami niewielkie (patrz tab. 1). Udział wydatków publicznych na emerytury w PKB waha się od 5,4 proc. w Norwegii (kraj o najwyższym dochodzie per capita) do 9,9 proc. w Finlandii. W większości przypadków prognozy na najbliższe lata przewidują wzrost udziału publicznych wydatków emerytalnych w PKB 4, a dopiero od 2035 r. bądź 2040 r. jego spadek. Dania i Szwecja to dwa kraje, gdzie udział prywatnych wydatków emerytalnych kształtuje się od lat na poziomie 2 2,5 proc. PKB. W Finlandii obserwujemy systematyczny wzrost tego udziału, ale w dalszym ciągu jest on niski, a w Norwegii od lat wskaźnik ten kształtuje się na niezmiennym poziomie wynoszącym ok. 0,6 proc. PKB. Stosowana w ocenie systemów emerytalnych stopa zastąpienia (patrz tabela 4) w przypadku emerytur publicznych w najmniejszym stopniu podlega zróżnicowaniu w zależności od poziomu wynagrodzenia w przypadku Finlandii, a w najwyższym w Danii. Zbyt krótki jak na działanie systemu emerytalnego okres, jaki upłynął od chwili wprowadzenia rewolucyjnych zmian w publicznych ustawowych systemach emerytalnych krajów skandynawskich utrudnia ich ocenę. (patrz tabela 2). Na efekty reform w tej dziedzinie trzeba lat. Tym niemniej w odniesieniu do dwóch krajów, Finlandii i Szwecji, można podjąć próbę ich oceny. Kompleksowa reforma systemu emerytalnego Finlandii, a więc wprowadzenie do formuły współczynnika dalszego 3 HDI szacuje się biorąc pod uwagę dochód per capita, przeciętne trwanie życia i przeciętną liczbę lat edukacji. Norwegia od lat zajmuje pierwsza lokatę, Szwecja 10., Dania 16., a Finlandia 22. w grupie bez mała 190 krajów. 4 Na przykład projekcje OECD, patrz Pension at a Glance 2013., OECD 2013. Tabela 4. Stopa zastąpienia w publicznym systemie emerytalnym w wybranych krajach (proc.) Wynagrodzenie = 0,5 przeciętnego wynagrodzenia Wynagrodzenie = przeciętne wynagrodzenie Wynagrodzenia = 1,5 przeciętnego wynagrodzenia Dania 68 30,6 18,1 Finlandia 64,1 54,8 54,8 Norwegia 57,9 45,7 34,3 Szwecja 48,6 33,9 25,7 Źródło: Pensions AT a Glance. OECD and G20, OECD 2013 oczekiwanego życia, a także silnych zachęt do jak najpóźniejszego przechodzenia na emeryturę stworzyło solidne podstawy do osiągnięcia przez system równowagi między zapewnieniem odpowiedniego poziomu ochrony w okresie starości a możliwościami gospodarki. Ale i w tym przypadku jeszcze daleko jest do osiągnięcia równowagi między latami aktywności zawodowej a latami spędzanymi na emeryturze. Zdaniem ekspertów dalszy postęp zależy od istotnego wzrostu efektywnego wieku emerytalnego. Natomiast reforma systemu emerytalnego Szwecji, której wprowadzanie rozpoczęto w 1999 r., a zakończono w 2003 r., zdaniem ekspertów była dobrze przygotowana, innowacyjna i konsekwentnie realizowana. W efekcie pozwoliła Szwecji osiągnąć stabilny finansowo, transparentny publiczny system emerytalny. System, który z jednej strony zawiera silne zachęty do wydłużania okresu aktywności zawodowej, a z drugiej gwarantuje na starość ochronę na przyzwoitym (satysfakcjonującym Szwedów) poziomie, ponieważ stanowi połączenie podsystemów repartycyjnego i kapitałowego o zdefiniowanej składce i znaczącej emerytury gwarantowanej. System publiczny uzupełniają zakładowe programy, których zakres jest bardzo istotny. Obecny system zabezpieczenia emerytalnego Szwecji stanowi więc dobry przykład systemu, w którym osiągnięta została równowaga między adekwatnością ochrony w okresie starości a możliwościami gospodarki. Silny automatyczny mechanizm dostosowawczy pozwala utrzymać w publicznym systemie repartycyjnym równowagę finansową. W rezultacie prowadzonych zmian, w Szwecji nastąpił istotny wzrost faktycznego wieku przechodzenia na emeryturę, wzrosła też stopa zatrudnienia ludzi starszych (najwyższa w Unii Europejskiej). Stworzony został dobry grunt do dalszego wzrostu efektywnego wieku emerytalnego. Jest to ważna zaleta systemu, ponieważ ludność Szwecji starzeje się i relacja między liczbą pracujących a liczbą emerytów będzie się zmniejszać. Kurier Finansowy 3(37)/2014 67