Informacja Rady Ministrów dla Sejmu RP

Projekt z dn. 31 października 2016 r. Informacja Rady Ministrów dla Sejmu RP o skutkach obowiązywania ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. poz. 398, z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz. U. poz. 1717) wraz z propozycjami zmian Przegląd przygotowany przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej przy wykorzystaniu opracowań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Ministerstwa Finansów, Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Narodowego Banku Polskiego oraz Ministerstwa Skarbu Państwa. 1

2

1. Wprowadzenie 1.1 Zakres informacji Problemy związane z przyrostem długu publicznego a także dbałość o ochronę interesu ubezpieczonych przyszłych i obecnych emerytów, wymagają stałego monitorowania. Stąd na mocy ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. poz. 398, późn. zm.) wprowadzony został mechanizm okresowych analiz zmian. Zgodnie z art. 32 ww. ustawy Rada Ministrów została zobowiązana do dokonywania przeglądu funkcjonowania systemu emerytalnego i przedkładania Sejmowi informacji o skutkach obowiązywania ww. ustawy wraz z propozycjami zmian, nie rzadziej, niż co 3 lata. Celem ustawy z dnia 25 marca 2011 r. było zniwelowanie zagrożeń wynikających z narastania długu publicznego spowodowanego koniecznością pokrywania niedoboru w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) powstającego w wyniku przekazywania części składki emerytalnej do otwartych funduszy emerytalnych (OFE). Funkcjonujące rozwiązania zostały zmodyfikowane tak, aby ograniczyć tempo przyrostu państwowego długu publicznego poprzez zmniejszenie kosztów budżetowych funkcjonowania części kapitałowej systemu emerytalnego i potrzeb pożyczkowych Skarbu Państwa, przy założeniu jak najmniejszej ingerencji w istniejący wówczas model systemu emerytalnego. Powyższa regulacja, wprowadziła zmiany mające na celu poprawę kondycji finansów publicznych i FUS, dotyczące: - obniżenia poziomu części składki przekazywanej do OFE i skorelowanie go ze zwiększeniem zasilenia FUS - ewidencjonowaniem tej części składki na subkontach, które powstały przy kontach ubezpieczonych w FUS; - objęcia środków ewidencjonowanych na subkontach nowymi zasadami waloryzacji opartej na nominalnym wzroście PKB, z zastrzeżeniem nie obniżania wartości środków na subkoncie w przypadku wystąpienia ujemnego wskaźnika waloryzacji i wprowadzenia zasady dziedziczenia środków zgromadzonych na subkontach; - nowego sposobu finansowania emerytur kapitałowych, które łącznie pochodzić miały ze środków zgromadzonych w OFE oraz zewidencjonowanych na subkoncie tzn. finansowanie z przychodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w tym dotacji z budżetu państwa. Mając na celu obniżenie kosztów funkcjonowania systemu otwartych funduszy emerytalnych, z dniem 1 stycznia 2012 r. zaczęły obowiązywać przepisy dotyczące zakazu prowadzenia działalności akwizycyjnej na rzecz OFE. Akwizycję zastąpił korespondencyjny sposób zawierania umów członkowskich oparty o samodzielny wybór ubezpieczonego dokonany na podstawie zunifikowanej i obiektywnej, aktualnej informacji o otwartych funduszach emerytalnych, sporządzanej i publikowanej przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF). Zmianie uległy również limity inwestycyjne OFE. Limit inwestycji m.in. w akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym miał być stopniowo podwyższany i wynosić docelowo 90% aktywów funduszu. Regulacje powyższej ustawy wprowadziły nową formę dobrowolnego oszczędzania na starość Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego IKZE. Celem rachunku 3

prowadzonego w ramach OFE przez Dobrowolne Fundusze Emerytalne albo w instytucjach finansowych dotychczas prowadzących IKE jest uzupełnienie emerytury przysługującej z obowiązkowego systemu emerytalnego. Pierwszy przegląd odbył się w 2013 r. 1 a jego konsekwencją były zmiany funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych wynikające z ustawy z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz. U. poz. 1717) oraz zmiany w IKZE, polegające na wprowadzeniu kwotowego maksymalnego limitu składek i zryczałtowanego podatku przy wypłatach z IKZE. OFE w nowym kształcie przeznaczone są dla osób, które świadomie podejmują ryzyko inwestycyjne, o czym przesądza ich decyzja o dalszym przekazywaniu składek do OFE, przy możliwości wyboru między przekazywaniem składek do OFE lub na subkonto w ZUS. Ustalenie wysokości stopy procentowej tej składki na stałym poziomie 2,92% oraz możliwość cyklicznego podejmowania decyzji o miejscu przekazania składki (do OFE lub na subkonto w ZUS) ogranicza ryzyko podejmowane przez tę grupę osób. Rozwiązaniem ograniczającym możliwe ryzyka rzutujące na wysokość zgromadzonego kapitału było wprowadzenie dla wszystkich członków OFE regulacji o obligatoryjnym przekazaniu na subkonto w ZUS 51,5% środków zgromadzonych na rachunkach w OFE. 3 lutego 2014 r. OFE umorzyły 51,5% jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka funduszu. Od 3 lutego 2014 r. OFE zobligowane były do inwestowania w akcje nie mniej niż 75% swoich aktywów. W 2015 r. limit ten został ustalony na poziomie 55%, w 2016 r. 35%, w 2017 r. 15%, a później zostanie zniesiony. Jednocześnie OFE nie mogą inwestować w skarbowe instrumenty dłużne oraz w instrumenty dłużne gwarantowane przez Skarb Państwa. Całość emerytury tj. z konta, subkonta w ZUS oraz rachunku w OFE jest obecnie wypłacana przez ZUS. Dynamiczny i nieprzewidywalny charakter rynków kapitałowych oraz fakt, że nie pozostaje to bez wpływu na wartość jednostki rozrachunkowej OFE i w konsekwencji na wysokość zgromadzonego kapitału na rachunku w OFE mógłby spowodować znaczne niekorzystne zmniejszenie świadczenia z części kapitałowej w okresie długotrwałej bessy. W związku z powyższym na 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego przez ubezpieczonego, co miesiąc na subkonto w ZUS przekazywana jest określona wartość środków zgromadzonych na rachunku członka OFE. Dodatkowo, na 10 lat przed osiągnięciem przez ubezpieczonego wieku emerytalnego ZUS zaprzestaje odprowadzać składki do OFE; składki w tym okresie ewidencjonowane są na subkoncie w ZUS. Mechanizm ten pozwala na zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony wartości środków zgromadzonych w OFE w ostatnim okresie oszczędzania na emeryturę. Środki przeniesione z rachunku OFE na subkonto w ZUS podlegają obecnym zasadom waloryzacji wskaźnikiem równym średniorocznej dynamice wartości produktu krajowego brutto za ostatnich pięć lat. 1 Stałe mechanizmy monitoringu funkcjonowania systemu emerytalnego, w których Rada Ministrów ma obowiązek przedkładania Sejmowi informacji o funkcjonowaniu systemu emerytalnego, wprowadzono ustawą z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. poz. 398) art. 32 oraz ustawą z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych ustaw (Dz. U. poz. 637) art. 21. 4

Podstawą ustalenia emerytury jest zatem suma środków zewidencjonowanych na koncie i subkoncie w ZUS (wraz z kwotą środków przeniesionych z OFE). Wysokość emerytury zależy od zewidencjonowanych i zwaloryzowanych kwot środków oraz od średniego dalszego trwania życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego. Takie rozwiązanie zapewnia dożywotnią wypłatę świadczenia z FUS, z gwarancją wypłaty minimalnego świadczenia, pod warunkiem posiadania określonego stażu ubezpieczeniowego. Ustawą z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych wprowadzono również regulacje korzystne dla oszczędzających na IKZE: - w miejsce obecnie obowiązującego opodatkowania wypłaty z IKZE wg skali PIT wprowadzono opodatkowanie wypłat z IKZE oraz wypłat na rzecz osób uprawnionych zryczałtowanym podatkiem dochodowym w stawce 10 %; - uproszczono reguły związane z ustalaniem wysokości maksymalnej rocznej wpłaty na IKZE; - wprowadzono roczny limit kwotowy wpłat na IKZE, dla wszystkich oszczędzających w jednakowej wysokości - roczny limit wpłat na IKZE nie może przekroczyć kwoty odpowiadającej 1,2-krotności przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok; - przez określenie jednakowej dla wszystkich, kwotowej wysokości rocznego limitu wpłat na IKZE usunięto obowiązujące w dotychczasowych przepisach zróżnicowanie oszczędzających pod względem przysługującego im limitu wpłat na IKZE, zależnego od podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne oraz umożliwiono pełną ich dostępność. Istotą niniejszego Przeglądu systemu emerytalnego Informacji Rady Ministrów dla Sejmu RP wraz z propozycjami zmian jest ocena i wpływ wprowadzonych zmian, omówienie wyników dokonanego przez Radę Ministrów przeglądu oraz rekomendacja Sejmowi RP propozycji zmian. Należy podkreślić, że zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 637) Rada Ministrów dokona do końca 2016 r. przeglądu funkcjonowania systemu emerytalnego po wejściu w życie ustawy, którą podniesiono i wyrównano wiek emerytalny i przedłoży Sejmowi informację o skutkach jej obowiązywania. Przeglądy wynikające z ww. ustawy będą dokonywane co cztery lata. Jednocześnie zgodnie z art. 61 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r., poz. 963, z późn. zm.) Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązany jest do sporządzania wieloletniej prognozy wpływów i wydatków funduszu emerytalnego wyodrębnionego w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Prognoza ta stanowi podstawę gospodarki finansowej Funduszu Rezerwy Demograficznej i jest sporządzana co 3 lata. W bieżącym roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych przygotował kolejną taką prognozę Prognozę wpływów i wydatków funduszu emerytalnego do 5

2060 r. 2. Poszczególne warianty prognozy ilustrują możliwy rozwój sytuacji finansowej funduszu emerytalnego FUS w perspektywie 2060 r. 1.2 Sytuacja finansów publicznych w warunkach obowiązywania ustawy z dnia 25 marca 2011 r. Przy założeniu, że nie obowiązywałyby przepisy ustawy z 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych, inaczej wyglądałaby sytuacja finansów publicznych. Przede wszystkim, z uwagi na obowiązkowe uczestnictwo w otwartych funduszach emerytalnych, wpływy składek do funduszu emerytalnego FUS byłyby znacznie niższe od rzeczywiście zgromadzonych, wg szacunków ZUS w 2014 r. byłoby to mniej o 3,9 mld zł, a w 2015 r. o 10 mld zł. Sektor finansów publicznych nie uzyskałby także środków z tzw. suwaka bezpieczeństwa 3 oraz aktywów (i odsetek od nich) przekazanych przez OFE w związku z umorzeniem 51,5% jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka otwartego funduszu emerytalnego. Konsekwencją braku ww. środków byłaby konieczność znalezienia dodatkowego źródła finansowania, a więc zwiększenie potrzeb pożyczkowych. Wzrost potrzeb pożyczkowych oraz brak umorzenia skarbowych papierów wartościowych, które przekazane zostały przez OFE sektorowi finansów publicznych oznaczałby także wyższe koszty obsługi długu. Tabela 1. Sytuacja finansów publicznych wg zasad ESA2010 przy założeniu braku zmian wprowadzonych ustawą z 6 grudnia 2013 r. 2014 2015 2014 2015 w mld zł w % PKB wynik wykonanie -57,0-46,7-3,3-2,6 korekty*, w tym: -9,8-16,0-0,6-0,9 zmniejszenie składki -3,9-10,0-0,2-0,6 odsetki od przekazanych aktywów -1,0-0,7-0,1 0,0 wyższe koszty obsługi długu -4,9-5,3-0,3-0,3 wynik skorygowany -66,7-62,6-3,9-3,5 * wartości ujemne oznaczają negatywny wpływ na wynik Źródło: obliczenia Ministerstwa Finansów 2 Prognoza dostępna jest na stronach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pod adresem: http://www.zus.pl/bip/pliki/prognoza_fundusz_emerytalny_2015_2060.pdf i wraz z opinią niezależnego aktuariusza została przedstawiona Radzie Ministrów. 3 Suwak bezpieczeństwa stopniowe, począwszy od 10 lat przed osiągnięciem przez członka otwartego funduszu emerytalnego wieku emerytalnego, przenoszenie środków z otwartych funduszy emerytalnych na subkonto w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych art. 100c i 111c ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2016 r. poz. 291, z późn. zm.) oraz art. 12 ustawy nowelizującej. 6

Tabela. 2 Sytuacja finansów publicznych wg przepisów ustawy o finansach publicznych, przy założeniu braku zmian wprowadzonych ustawą z 6 grudnia 2013 r. 2014 2015 2014 2015 w mld zł w % PKB wynik wykonanie -39,6-44,1-2,3-2,5 korekty*, w tym: -15,9-10,0-0,9-0,6 zmniejszenie składki -3,9-10,0-0,2-0,6 zwiększenie refundacji z tytułu przekazania składek do OFE 3,9 10,0 0,2 0,6 dochody FUS z tyt. środków z FRD pochodzących z przeniesienia aktywów z OFE oraz odsetki od tych -7,0-0,7-0,4 0,0 aktywów dochody z tytułu tzw. suwaka -4,1-4,1-0,2-0,2 wyższe koszty obsługi długu -4,9-5,3-0,3-0,3 niższe wydatki FUS z tytułu wypłaty emerytur z OFE** 0,0 0,0 0,0 0,0 wynik skorygowany -55,6-54,1-3,2-3,0 * wartości ujemne oznaczają negatywny wpływ na wynik, dodatnie pozytywny ** wartości poniżej 0,1 mld zł Źródło: obliczenia Ministerstwa Finansów Różnice w powyższych tabelach wynikają z odmiennych zasad klasyfikacji transakcji wg zasad ESA2010 oraz polskich przepisów. W przypadku korekty wyniku wg zasad ESA2010 uwzględnia się po stronie dochodów jedynie korektę składek oraz odsetek od przekazanych aktywów, a po stronie wydatków wyższe koszty obsługi długu. W przypadku kasowego wyniku sektora finansów publicznych konieczne jest dokonanie dodatkowych korekt. Z uwagi na fakt, że wartości odpowiadające refundacji z tytułu przekazania składek do OFE rejestrowane są jako dochody FUS, ale są neutralne dla wyniku budżetu państwa konieczne jest uwzględnienie dodatniej korekty w wysokości refundacji (w przypadku zasad ESA2010 refundacja klasyfikowana jest jako wydatek budżetu państwa oraz dochód FUS, ma więc neutralny wpływ na wynik sektora). Dochody kasowe muszą zostać skorygowane także o dochody FUS z tytułu środków z FRD pochodzących z przeniesienia aktywów z OFE oraz dochody z tytułu tzw. suwaka (te transakcje nie zostały zarejestrowane w momencie ich przekazania jako dochody wg ESA2010). Po stronie wydatków konieczne jest wyeliminowanie wydatków jakie wykazuje FUS w związku z wypłatą emerytur kapitałowych z OFE (wg zasad ESA2010 rejestracja wypłat emerytur z OFE ma neutralny wpływ na wynik, ponieważ jednocześnie rejestruje się dochody w wysokości wydatków). 7

2. Skutki wprowadzonych zmian w funkcjonowaniu otwartych funduszy emerytalnych 2.1. Członkowie OFE Na koniec 2015 r. do otwartych funduszy emerytalnych (OFE) należało 16,5 mln członków, w tym 7,8 mln kobiet i 8,7 mln mężczyzn. Tabela 3. Liczba członków OFE (w tys.) na koniec 2015 r. OFE Liczba członków Udział w rynku Nationale-Nederlanden 3 077 790 18,6% Aviva OFE Aviva BZ WBK 2 649 332 16,0% OFE PZU Złota Jesień 2 208 375 13,4% MetLife 1 591 605 9,6% AXA 1 152 169 7,0% Allianz 1 076 996 6,5% Generali 1 000 455 6,1% Nordea 989 883 6,0% PKO BP Bankowy 943 153 5,7% AEGON 921 408 5,6% Pocztylion 585 526 3,5% Pekao 335 450 2,0% Razem OFE 16 532 142 100,0% Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego Udziały w rynku poszczególnych funduszy były istotnie zróżnicowane, co jest w znacznej mierze konsekwencją podziału rynku, jaki dokonał się w początkowym okresie funkcjonowania systemu, kiedy decydujący wpływ na liczbę pozyskanych klientów miała efektywność sieci dystrybucji (akwizycji). W kolejnych latach zmniejszała się dominacja największych funduszy, a procesowi temu sprzyjała aktywność akwizycyjna mniejszych podmiotów, procesy konsolidacyjne wśród małych i średnich funduszy, zmiana zasad losowania wykluczająca największe fundusze oraz wprowadzenie zakazu akwizycji. Ustawą z dnia 25 marca 2011 r. z początkiem 2012 r. wprowadzono zakaz prowadzenia działalności akwizycyjnej otwartych funduszy emerytalnych. W związku z powyższym losowanie stało się najważniejszym trybem pozyskiwania członkostwa w OFE dla osób wchodzących na rynek pracy i rozpoczynających aktywność zawodową podlegającą ubezpieczeniu emerytalnemu w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych. W pierwszym roku obowiązywania przepisów zakazujących prowadzenia działalności akwizycyjnej niewiele ponad 20% ubezpieczonych skorzystało z możliwości samodzielnego podjęcia decyzji o przystąpieniu do OFE. Konsekwencją wprowadzonego zakazu czynnej akwizycji było zdecydowane zmniejszenie liczby osób, które podejmują decyzję o zmianie funduszu emerytalnego i związany z tym spadek liczby osób zmieniających fundusz 8

emerytalny. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w ciągu roku mają miejsce cztery sesje transferowe, podczas których dokonywane są zmiany funduszu. Przed wejściem w życie omawianych zmian ustawowych, liczba transferów wyraźnie przekraczała 100 tys. osób w każdej sesji, osiągając nawet poziom ponad 160 tys. osób w 2010 r. i 2011 r. Po wprowadzeniu zakazu akwizycji obserwowany jest znaczny spadek liczby transferów. Tabela 4. Liczba zmian funduszu od sierpnia 2009 r. do maja 2016 r. Data sesji transferowej Liczba osób uczestniczących w transferze sierpień 2009 154 817 listopad 2009 140 734 luty 2010 142 128 maj 2010 148 616 sierpień 2010 150 081 listopad 2010 162 683 luty 2011 161 169 maj 2011 153 954 sierpień 2011 127 796 listopad 2011 130 707 luty 2012 103 406 maj 2012 12 455 sierpień 2012 2 125 listopad 2012 1 480 luty 2013 1 869 maj 2013 1 993 sierpień 2013 1 675 listopad 2013 1 084 luty 2014 1 078 maj 2014 1 857 sierpień 2014 6 224 listopad 2014 15 600 luty 2015 11 550 maj 2015 2 586 sierpień 2015 921 listopad 2015 409 luty 2016 443 maj 2016 352 Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. Ustawą z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych zlikwidowano całkowicie instytucje losowań przeprowadzanych przez ZUS oraz umożliwiono ubezpieczonym dokonanie wyboru, czy chcą w dalszym ciągu przekazywać część składki do otwartych funduszy emerytalnych (w odniesieniu do przyszłych składek) czy też składka ta powinna być w całości ewidencjonowana na subkoncie. Członkowie OFE podejmują decyzję o składce w wysokości 2,92% podstawy wymiaru. Decyzję można podjąć 9

wyłącznie w okresie tzw. okienek transferowych, składając stosowne oświadczenie 4 do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Pierwsze okienko transferowe trwało od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r., kolejne w okresie od kwietnia do lipca w 2016 r., a następnie co 4 lata. W 2014 r. osób uprawnionych do dokonania ww. wyboru poprzez złożenie oświadczenia było 16 678 034 (liczba otwartych rachunków w OFE). Wg stanu na dzień 3 listopada 2014 r. ZUS poprawnie zarejestrował 2 517 270 oświadczeń, z czego wynika że jedynie 15,1% osób uprawnionych skorzystało z tej możliwości. Podział liczby złożonych oświadczeń wg funkcjonujących wówczas OFE przedstawiał się następująco: Tabela 5. Liczba złożonych w 2014 r. oświadczeń o dalszym przekazywaniu części składki do OFE Nazwa OFE Liczba złożonych oświadczeń OFE PZU "Złota Jesień" 256 125 Aviva OFE Aviva BZ WBK 513 761 ING OFE 707 271 PKO BP Bankowy OFE 117 680 AXA Otwarty Fundusz Emerytalny 155 565 AEGON OFE 82 708 MetLife OFE 203 204 Nordea OFE 119 082 Generali OFE 156 372 OFE Pocztylion 46 224 Pekao OFE 35 881 Allianz Polska OFE 123 397 łącznie 2 517 270 Źródło: dane ZUS - stan na dzień 03.11.2014 r. Jednocześnie chęć dokonania zmiany dotychczasowego OFE zadeklarowało w oświadczeniu 75 856 osób. ZUS prowadził 67 146 postepowań wyjaśniających w stosunku do złożonych oświadczeń. W okresie tzw. okienka transferowego wzrosło zainteresowanie członków funduszy zmianą OFE, co przełożyło się na dużo wyższą liczbę osób zmieniających fundusz emerytalny w następnych sesjach transferowych: w maju 2014 r. 1,8 tys. osób, w sierpniu 2014 r. 6,2 tys. osób, w listopadzie 2014 r. 15,6 tys. osób i w lutym 2015 r. 11,5 tys. osób. W okresie od 1 kwietnia 2016 r. do 31 lipca 2016 r. zostało otwarte kolejne okienko transferowe. Ubezpieczeni mają w tym okresie możliwość podjęcia decyzji lub zmiany wcześniej podjętej decyzji w zakresie przekazywania części składki emerytalnej (2,92%) do OFE lub na subkonto w ZUS. 4 Oświadczenie członka otwartego funduszu emerytalnego o przekazywaniu składki do otwartego funduszu emerytalnego oraz o zapoznaniu się z informacją dotyczącą powszechnego systemu emerytalnego oraz informacją dotyczącą otwartych funduszy emerytalnych, o którym mowa w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 września 2015 r. w sprawie wzoru oświadczenia członka otwartego funduszu emerytalnego lub osoby, której Zakład Ubezpieczeń Społecznych ewidencjonuje składkę na subkoncie, o przekazywaniu składki do otwartego funduszu emerytalnego albo zewidencjonowaniu składki na subkoncie prowadzonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. poz. 1600). 10

Tabela 6. Bilans wpływu oświadczeń o przekazywaniu składki do otwartego funduszu emerytalnego albo zewidencjonowaniu składki na subkoncie prowadzonym przez ZUS Ogólna liczba złożonych oświadczeń: 155 864 w tym: suma przetworzonych oświadczeń 97 822 (oświadczenia już poprawnie zweryfikowane) suma oświadczeń o przekazywaniu dalszej składki do OFE 88 710 suma oświadczeń o przekazywaniu dalszej składki na subkonto 9 112 Źródło: dane ZUS - stan na dzień 19.08.2016 r. Wyniki drugiego okienka transferowego, w trakcie którego od 1 kwietnia do 31 lipca 2016 r. ubezpieczeni mogli dokonać wyboru czy ich środki mają trafiać na subkonto w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, czy też być dzielone między subkonto a indywidualny rachunek w otwartym funduszu emerytalnym unaoczniły, że wśród ubezpieczonych istnieje marginalne zainteresowanie OFE. W dłuższej perspektywie oznacza to ubytek klientów przez otwarte fundusze emerytalne, jak również mniejsze wpływy z bieżących składek. Szczególnie, że również wśród młodych ludzi, po raz pierwszy podejmujących aktywność zawodową przystępowanie do OFE nie cieszy się zbyt dużym zainteresowaniem. Wśród 740 664 osób ubezpieczonych, w okresie od stycznia 2015 r. do kwietnia 2016 r., uprawnionych do zawarcia umowy z OFE jedynie 846 (0,11%) zawarło taką umowę. Statystyka zawierania umów z OFE wskazuje, że nieco większą aktywność ubezpieczonych w zakresie ich zawierania obserwujemy w trakcie okienka transferowego. Tabela 7. Liczba osób, które zawarły umowę z OFE MIESIĄC 2015 r. 2016 r. Źródło: ZUS styczeń 79 37 luty 76 28 marzec 64 27 kwiecień 59 79 maj 48 196 czerwiec 48 257 lipiec 59 278 sierpień 36 443 wrzesień 49 październik 53 listopad 54 grudzień 50 Zgodnie z danymi ZUS (stan na 19 sierpnia 2016 r.) liczba oświadczeń złożonych w trakcie okienka transferowego w 2016 r. wyglądała następująco: - liczba złożonych oświadczeń - 155 864 11

- liczba poprawnych (przetworzonych) oświadczeń - 97 822 - liczba oświadczeń z decyzją o przekazywaniu składki do OFE - 88 710 - liczba oświadczeń z decyzją o ewidencjonowaniu składki na subkoncie - 9 112 Na 97 822 przetworzonych przez ZUS oświadczeń 88 710 (90,7%) było z decyzją o przekazywaniu składki do OFE, a 9 112 (9,3%) z decyzją o ewidencjonowaniu składki na subkoncie. Tak więc jedynie 0,54% z 16,46 mln osób o poprawnym członkostwie w OFE złożyło w okresie od 1 kwietnia do 31 lipca 2016 r. oświadczenia by część ich składek kierowana była również do OFE. Jeśliby porównać liczbę złożonych oświadczeń z decyzją o przekazywaniu składki do OFE do liczby osób o poprawnym członkostwie, po wyłączeniu osób, które ze względu na wiek weszły w tzw. suwak bezpieczeństwa (1 689 438), to wówczas relacja ta wzrasta do 0,6%. Jeśliby natomiast hipotetycznie założyć, że wszystkie z 2,5 mln osób, które w poprzednim okienku transferowym podjęły decyzję o przekazywaniu składki do OFE pozostały przy swojej decyzji i nadal podlegają ubezpieczeniom społecznym, to wówczas do OFE będą przekazywane składki za 2,6 mln osób, co stanowi niecałe 16% osób o poprawnym członkostwie w OFE. 2.2. Przekazywanie składek do OFE W 2010 r. (ostatnim roku, w którym przez 12 pełnych miesięcy stopa procentowa składki przekazywanej do OFE wynosiła 7,3% podstawy wymiaru) ZUS przekazał do funduszy ponad 22 mld zł. Po obniżeniu, z dniem 1 maja 2011 r. wysokości składki do 2,3% podstawy wymiaru, w 2012 r. ZUS przekazał do otwartych funduszy emerytalnych kwotę 8,018 mld zł. W związku z wprowadzoną ustawą z dnia 6 grudnia 2013 r. dobrowolnością uczestnictwa w otwartych funduszach emerytalnych, członkowie OFE mogli do 31 lipca 2014 r. podjąć decyzję w sprawie przekazywania do OFE przyszłej składki emerytalnej. W wyniku tej zmiany liczba członków OFE, za których jest przekazywana składka, zmniejszyła się o około 85%. Jednocześnie przeciętna wysokość miesięcznej przekazywanej do funduszu składki wzrosła o ponad 17% do kwoty 106,3 zł. Tabela 8. Składki i odsetki przekazane przez ZUS do OFE w latach 1999 2015 w relacji do PKB OKRES Suma składki i odsetki w mld zł (ceny bieżące) PKB w mld zł Relacja sumy składek i odsetek do PKB w % razem rok 1999 2,286 673,3 0,34% razem rok 2000 7,603 747,0 1,02% razem rok 2001 8,707 780,0 1,12% razem rok 2002 9,546 810,6 1,18% razem rok 2003 10,274 845,9 1,21% razem rok 2004 11,422 927,3 1,23% razem rok 2005 14,022 984,9 1,42% razem rok 2006 16,156 1065,2 1,52% 12

razem rok 2007 17,719 1186,8 1,49% razem rok 2008 20,505 1277,3 1,61% razem rok 2009 21,043 1361,9 1,55% razem rok 2010 22,398 1445,1 1,55% razem rok 2011 15,112 1566,6 0,96% razem rok 2012 8,018 1629,0 0,49% razem rok 2013 10,463 1656,3 0,63% razem rok 2014 8,201 1719,1 0,48% razem rok 2015 2,557 1789,7 0,14% OGÓŁEM 17,94% * Suma składek i odsetek przekazanych do OFE w latach 1999-2015 zdyskontowanym tempem wzrostu nominalnego PKB na wartości 2015 r. wynosi 321 mld zł, co stanowi 17,94% PKB. Źródło: Obliczenia MRPiPS na podstawie danych ZUS, GUS i MF. Obecnie do otwartych funduszy emerytalnych przekazywane jest 0,14% PKB 11,5 razy mniej niż w rekordowym 2008 r. 2.3. Aktywa otwartych funduszy emerytalnych 2.3.1. Wartość aktywów netto OFE Wartość aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999 2015 oraz ich relacje do PKB prezentuje poniższa tabela. Tabela 9. Wartość aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999 2015 w relacji do PKB Ostatni dzień roku Wartość aktywów netto OFE (w mld zł) PKB (w mld zł) Relacja aktywów netto OFE do PKB (w %) 1999 2,26 673,3 0,34% 2000 9,92 747,0 1,33% 2001 19,41 780,0 2,49% 2002 31,56 810,6 3,89% 2003 44,83 845,9 5,30% 2004 62,63 927,3 6,75% 2005 86,08 984,9 8,74% 2006 116,56 1065,2 10,94% 2007 140,03 1186,8 11,80% 2008 138,26 1277,3 10,82% 2009 178,63 1361,9 13,12% 2010 221,25 1445,1 15,31% 2011 224,72 1566,6 14,34% 2012 269,59 1629,0 16,55% 2013 299,27 1656,3 18,07% 2014 149,05 1719,1 8,67% 2015 140,49 1789,7 7,85% Źródło: Obliczenia MRPiPS na podstawie danych KNF i GUS. W latach 2013-2015 wartość aktywów netto OFE obniżyła się w relacji do PKB z 18,07% do 7,85%, czyli ponad 2-krotnie. 13

2.3.2. Umorzenie części obligacyjnej aktywów OFE W dniu 3 lutego 2014 r. umorzono 51,5% jednostek rozrachunkowych znajdujących się na rachunku każdego członka OFE, a wartość środków z tego tytułu została zewidencjonowana na subkontach w ZUS. Łączna wartość aktywów przekazana przez OFE wyniosła 153 151 226 tys. zł. Zakład niezwłocznie przedstawił do nabycia Skarbowi Państwa wszystkie otrzymane obligacje skarbowe, a pozostałe aktywa przeniósł do Funduszu Rezerwy Demograficznej (FRD). W 2014 roku FRD przekazał na przychody funduszu emerytalnego FUS środki pieniężne otrzymane z OFE w formie gotówki wraz z pożytkami oraz środki pieniężne uzyskane z tytułu wykupu obligacji Krajowego Funduszu Drogowego (KFD) oraz PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. (PKP) w łącznej wysokości 6 969 878 tys. zł. Zakład Ubezpieczeń Społecznych w dalszym ciągu monitoruje proces przekazywania przez OFE informacji w zakresie umorzonych środków w wysokości 51,5% jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunkach członków OFE na dzień 31 stycznia 2014 r. 2.3.3. Mechanizm suwaka bezpieczeństwa Na mocy ustawy z 6 grudnia 2013 r. wprowadzono także mechanizm tzw. suwaka bezpieczeństwa. Zakłada on, że 10 lat przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego środki zgromadzone na koncie członka OFE będą stopniowo (co miesiąc) przekazywane do FUS i ewidencjonowane na indywidualnym subkoncie ubezpieczonego. Z tego tytułu w 2014 r. do FUS przekazano 3 680 mln zł, a w 2015 r. 4 056 mln zł. Zakład Ubezpieczeń Społecznych cyklicznie, do 10. każdego miesiąca, przekazuje do OFE informacje o osobach, które weszły w suwak bezpieczeństwa. Komunikaty przekazane do funduszy emerytalnych, w IV kwartale 2015 r. dotyczyły ponad 63 tys. ubezpieczonych. Za osoby które weszły w suwak bezpieczeństwa OFE przekazały w IV kwartale 2015 r. kwotę 944,2 mln zł. Natomiast w I kwartale 2016 r. komunikaty przekazywane do OFE dotyczyły 55,7 tys. ubezpieczonych. Za osoby, które weszły w suwak bezpieczeństwa, OFE przekazały w I kwartale br. kwotę 862 mln zł. Tabela 10. Liczba osób objęta suwakiem bezpieczeństwa w latach 2014 i 2015 oraz kwoty przekazane z tego tytułu przez OFE do ZUS Na koniec roku 2014 Na koniec roku 2015 Liczba osób objętych suwakiem bezpieczeństwa 1 363 908 1 599 757 Kwoty środków przekazane przez OFE do ZUS w ramach 3 680 mln zł 4 056 mln zł suwaka bezpieczeństwa Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych 14

2.3.4. Przekazywanie środków z OFE na dochody budżetu państwa Proces przekazywania środków zgromadzonych na rachunkach członków OFE na dochody budżetu za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych realizowany jest na podstawie przepisów art. 111a ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 291) w przypadku, gdy: 1) właściwy organ emerytalny zawiadomi o ustaleniu członkowi otwartego funduszu prawa do emerytury: - obliczonej na podstawie art. 15 lub prawa do jej zwiększenia na podstawie art. 14 ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 2016 r. poz. 1037) lub - obliczonej na podstawie art. 15 lub prawa do jej zwiększenia na podstawie art. 14 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu. Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2016 r. poz. 708); 2) Zakład Ubezpieczeń Społecznych zawiadomi o ustaleniu członkowi otwartego funduszu prawa do emerytury na podstawie art. 46-50a, art. 50c lub art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz o obliczeniu wysokości emerytury na podstawie art. 183 tej ustawy; 3) Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zawiadomi o wyborze przez członka otwartego funduszu renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy albo renty rodzinnej z ubezpieczenia na podstawie art. 33 ust. 2b ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2016 r. poz. 277, z późn. zm.); 4) Minister Sprawiedliwości zawiadomi o przejściu w stan spoczynku z prawem do uposażenia, o którym mowa w art. 100 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 133, z późn. zm.), sędziego będącego członkiem otwartego funduszu. W latach 2007-2015 wycofano z rachunków członków funduszy w OFE, z powodu skorzystania przez nich z możliwości ustalenia prawa do emerytury w wieku niższym niż ogólnie obowiązujący i przekazano za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na dochody budżetu państwa kwotę 2,51 mld zł. 15

Tabela 11. Kwoty środków wycofanych z OFE i przekazanych na dochody budżetu państwa w latach 2007-2015. Rok przekazania Kwota zwrotu w mln zł 2007 2 Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych 2.4. Subkonto 2008 339 2009 226 2010 103 2011 450 2012 214 2013 501 2014 105 2015 565 Suma 2 505 Na postawie ustawy z dnia 25 marca 2011 r. utworzono w ramach konta ubezpieczonego w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych subkonto, na którym ewidencjonuje się informacje o zwaloryzowanej wysokości wpłaconych składek, wraz z wyegzekwowanymi od tych składek odsetkami za zwłokę. Środki gromadzone na subkoncie w ZUS są waloryzowane (rocznie lub kwartalnie dla tych, którzy nabyli uprawnienia emerytalne w trakcie roku) według średniego nominalnego wzrostu PKB z ubiegłych 5 lat (z zastrzeżeniem nieujemności stopy waloryzacji). Termin waloryzacji składek na subkoncie jest zbieżny z terminem waloryzacji składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego. Wprowadzone zmiany miały na celu ograniczenie tempa przyrostu państwowego długu publicznego poprzez zmniejszenie kosztów budżetowych funkcjonowania części kapitałowej systemu emerytalnego i zmniejszenie potrzeb pożyczkowych Skarbu Państwa, przy założeniu jak najmniejszej ingerencji w funkcjonujący model systemu emerytalnego. Powyższa regulacja, wprowadziła zmiany mające na celu poprawę kondycji finansów publicznych i FUS, dotyczące między innymi obniżenia poziomu części składki przekazywanej do OFE z 7,3% do 2,3% w 2011 r. i 2012 r. oraz stopniowego jej zwiększania do 2,8% w 2013 r. docelowo do poziomu 3,5% w 2017 r. Obniżeniu poziomu części składki przekazywanej do OFE odpowiadało zwiększenie zasilenia FUS, dokonywane w formie ewidencjonowania na subkontach, które powstały przy kontach ubezpieczonych w ZUS (5% w 2011 r. i 2012 r., docelowo 3,8% w 2017 r.). Wzrost deficytu sektora finansów publicznych stanowił główną przesłankę do wprowadzenia z początkiem lutego 2014 r. kolejnych zmian w funkcjonowaniu OFE, w tym zmian w przekazywaniu składek do OFE. Ustawa z dnia 6 grudnia 2013 r. wprowadziła rozwiązanie sukcesywnego przenoszenia środków zgromadzonych na rachunku w OFE na subkonto w ZUS (umorzenie 51,5% jednostek rozrachunkowych w dniu 3 lutego 2014 r. i tzw. suwak bezpieczeństwa w przypadku osób, którym pozostało nie mniej niż 10 lat do osiągnięcia wieku emerytalnego). Powyższą ustawą wprowadzona została zasada dobrowolności w zakresie przekazywania przyszłych składek do OFE. Decyzję, czy składka w wysokości 16

2,92% podstawy wymiaru, ma być przekazywana do OFE czy na subkonto w ZUS, można podjąć wyłącznie w okresie tzw. okienek transferowych, od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r., następnie w okresie tych samych miesięcy w 2016 r., a następnie co 4 lata. W okienkach transferowych można zmienić swoją poprzednią decyzję o sposobie przekazywania składek, do OFE (2,92%) albo na subkonto razem z przekazywaną już na to subkonto, składką w wysokości 4,38% (2,92% + 4,38%) oraz ewentualną zmianę poprzedniej decyzji. Środki zewidencjonowane na subkoncie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, w tym również środki pochodzące z umorzenia w dniu 3 lutego 2014 r. 51,5% jednostek zapisanych na rachunku każdego członka OFE oraz zgromadzone na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym podlegają identycznym zasadom w zakresie dziedziczenia czy też podziału, w przypadku ustania małżeńskiej wspólności majątkowej. Stan wszystkich subkont i średni stan subkonta w latach 2012-2015 r. przedstawiał się następująco: Tabela 12. Stan subkont w latach 2012-2015 (stan na koniec roku) ogółem (w mln zł) grudzień 2012 26 856,3 grudzień 2013 43 751,52 grudzień 2014 222 504,81 grudzień 2015 262 753,58 Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych Tabela 13. Średni stan subkonta w latach 2012-2015 (stan na koniec roku) ogółem mężczyźni kobiety (w zł) grudzień 2012 2 120,64 2 220,66 2 014,33 grudzień 2013 3 229,53 3 364,61 3 085,93 grudzień 2014 12 922,54 13 389,33 12 415,24 grudzień 2015 14 730,54 15 147,71 14 280,83 Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych 17

2.5. Wypłaty z II filaru razie śmierci członka OFE 2.5.1. Wypłaty z OFE Możliwość wypłaty środków zgromadzonych na rachunku w funduszu na rzecz osób uposażonych w wypadku śmierci członka OFE, powoduje obniżenie wartości aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych i zmniejszenie możliwych do wypłaty kwot świadczeń ze środków przekazywanych do funduszy emerytalnych. W okresie od 2001 r. do 2015 r. łącznie na rzecz spadkobierców oraz małżonków członków OFE, fundusze przekazały z tytułu dziedziczenia 1 661,4 mln zł. Tabela 14. Wypłaty na rzecz małżonków i spadkobierców członków OFE w latach 2001-2015 Wypłaty gotówkowe* dokonane na rzecz spadkobierców Rok w związku ze śmiercią członka OFE (w mln zł) 2001 1,6* 2002 8,7 2003 16,0 2004 24,3 2005 38,7 2006 62,9 2007 91,4 2008 100,3 2009 115,1 2010 173,7 2011 205,4 2012 220,6 2013 289,7 2014 178,6 2015 134,4 Łącznie 1 661,4 * wypłaty o których mowa w art.132 ust.4 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych Źródło: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego 2.5.2. Wypłaty z subkonta w ZUS z tytułu dziedziczenia i wypłaty gwarantowanej Począwszy od maja 2011 r., zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963, z późn. zm.), Zakład dokonuje podziału i wypłaty kwot środków zewidencjonowanych na subkoncie w razie rozwodu, unieważnienia małżeństwa albo w przypadku śmierci osoby, dla której Zakład prowadzi subkonto, na zasadach określonych w przepisach ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, dotyczących podziału środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym w razie rozwodu, unieważnienia małżeństwa albo śmierci. Środki zgromadzone na rachunku w OFE są przekazywane w ramach wypłaty 18

transferowej na rachunek osoby uprawnionej bądź wypłacone, po spełnieniu określonych ustawą warunków. W 2011 r. kwota środków wypłaconych z subkonta osobom uprawnionym wyniosła ponad 30 tys. zł, natomiast kwota środków przeniesiona w ramach wypłaty transferowej - ponad 19 tys. zł. W 2012 r. suma wypłat znacznie wzrosła i wyniosła 3 mln zł, natomiast kwota wypłaty transferowej wyniosła 1,5 mln zł. W 2013 r. dokonano wypłat na łączną kwotę 12 mln zł, a wypłaty transferowej na kwotę 6 mln zł. Po wejściu w życie ustawy z dnia 6 grudnia 2013 r. i przekazaniu do ZUS informacji o wartości 51,5% umorzonych jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunkach członków OFE w 2014 r. wypłaty środków wyniosły 111 mln zł, natomiast kwota wypłat transferowych wyniosła 52,5 mln zł. W 2015 r. kwota wypłat wyniosła 208 mln zł, a kwota wypłat transferowych - 91 mln zł. Ustawą z dnia 6 grudnia 2013 r. wprowadzono również wypłatę gwarantowaną realizowaną na rzecz osób uposażonych lub spadkobierców, w przypadku śmierci osoby pobierającej już emeryturę, która posiadała subkonto w ZUS. W 3-letnim okresie ochronnym, liczonym od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę Zakład dokonuje wypłaty środków gwarantowanych ustalanych jako różnica między kwotą zwaloryzowanych składek i odsetek za zwłokę zewidencjonowanych na subkoncie emeryta a iloczynem liczby pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono dożywotnią emeryturę kapitałową, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta, oraz trzydziestej siódmej części kwoty składek zewidencjonowanych na tym subkoncie. W 2014 r. ZUS dokonał wypłat na łączną kwotę 13 tys. zł., natomiast w 2015 r. na kwotę 800 tys. zł. Tabela 15. Wypłaty z subkonta w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych z tytułu dziedziczenia i wypłaty gwarantowanej (w mln zł) 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Jednorazowe wypłaty z tytułu dziedziczenia 0,03 3 12 111 208 (w mln zł) Wypłaty gwarantowane (w mln zł) - - - 0,013 0,8 Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych 2.5.3. Pomniejszenie renty rodzinnej o wypłatę gwarantowaną. Wypłata gwarantowana ma wpływ na wysokość renty rodzinnej wypłacanej osobom uprawnionym. Pomniejszenie renty rodzinnej o wypłatę gwarantowaną dokonywane jest w wyniku pomniejszenia podstawy obliczenia emerytury przysługującej osobie zmarłej zgodnie z art. 73 ust. 3b ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 887, z późn. zm.). zwanej dalej ustawą emerytalną. Podstawa obliczenia emerytury osoby zmarłej, po której ustalane jest prawo do renty rodzinnej, pomniejszana jest o kwotę zrealizowanej wypłaty gwarantowanej. 19

Bez znaczenia pozostaje okoliczność, czy osoba uprawniona do renty rodzinnej jest uprawniona do wypłaty gwarantowanej. W sytuacji, gdy wniosek o rentę rodzinną został zgłoszony w trakcie trwającego postępowania o wypłatę gwarantowaną, organ rentowy ustala rentę rodzinną w wysokości zaliczkowej, a następnie oblicza wysokość renty rodzinnej w kwocie ostatecznej - po zrealizowaniu wypłaty gwarantowanej. Podobnie w sytuacji, gdy wypłata gwarantowana przysługuje więcej niż jednej osobie uprawnionej, a wniosek o wypłatę gwarantowaną zgłosi jedna z tych osób, w trakcie trwającego postępowania o wypłatę gwarantowaną. Organ rentowy ustala wówczas rentę rodzinną w wysokości zaliczkowej, pomniejszając podstawę obliczenia emerytury zmarłego o kwotę gwarantowanej wypłaty, a następnie oblicza świadczenie w kwocie ostatecznej - po zrealizowaniu tej wypłaty. Jeżeli natomiast wypłata gwarantowana została zrealizowana po ustaleniu prawa do renty rodzinnej, wówczas podstawa obliczenia emerytury osoby zmarłej zostaje pomniejszona o kwotę wypłaty gwarantowanej na bieżąco. Zmniejszenia wysokości renty rodzinnej dokonuje się od miesiąca, w którym została wydana decyzja obniżająca wysokość renty rodzinnej lub od następnego miesiąca, jeżeli obniżenie wysokości świadczenia nie było możliwe wcześniej. Kwoty pobranej renty rodzinnej, za okresy przed zmniejszeniem jej wysokości w związku z wypłatą gwarantowaną, nie podlegają dochodzeniu od osób uprawnionych do wypłaty renty rodzinnej. Analogiczny tryb postępowania stosuje się w sytuacji, gdy wypłata gwarantowana została zrealizowana na rzecz jednej z osób uprawionych, przed zgłoszeniem wniosku o rentę rodzinną. Organ rentowy pomniejsza podstawę obliczenia emerytury zmarłego o zrealizowaną kwotę wypłaty gwarantowanej na rzecz jednej z tych osób. a następnie oblicza wysokość renty rodzinnej - po ustaleniu, że pozostałe osoby uprawnione nie zgłosiły wniosku o wypłatę gwarantowaną. Podkreślenia wymaga, że osoby uprawnione do wypłaty gwarantowanej nie są zobowiązane do złożenia wniosku o wypłatę gwarantowaną w tym samym czasie. Jeżeli wypłata gwarantowana na rzecz, np. dwóch osób, zostanie dokonana w dwóch różnych terminach - organ rentowy dla ustalenia renty rodzinnej dokonuje dwukrotnego pomniejszenia podstawy obliczenia emerytury osoby zmarłej. W przypadku gdy renta rodzinna, obliczona jako odpowiedni procent emerytury osoby zmarłej (ustalonej od podstawy obliczenia pomniejszonej o kwotę zrealizowanej wypłaty gwarantowanej), jest niższa od kwoty najniższego świadczenia, wówczas organ rentowy podwyższa ją do kwoty najniższej remy rodzinnej. Według stanu na dzień 10 maja 2016 r. pomniejszenia o wypłatę gwarantowaną dokonano w 19 sprawach o rentę rodzinną. 20

2.6. Opłaty i koszty obciążające członków OFE Rodzaje i wysokości opłat pobieranych od członków OFE są ściśle uregulowane ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2016 r. poz. 291). Od początku działalności powszechne towarzystwa emerytalne (PTE) mogły pobierać procentową opłatę od wpłacanych składek i miesięczną opłatę za zarządzanie aktywami funduszu. W początkowym okresie funkcjonowania OFE wysokość opłaty od składki nie była ograniczana ustawowo i w skrajnym przypadku sięgała nawet 10%, a wysokość opłaty za zarządzanie była ograniczona do 0,05% miesięcznie, czyli 0,6% rocznie. Od 2004 r. zmieniono w znaczący sposób system opłat, wprowadzając górne ograniczenie dla opłaty od składki (na początku 7%, docelowo 3,5%) oraz zmieniając sposób naliczania opłaty za zarządzanie na regresywny (im wyższe aktywa, tym niższa procentowa opłata, od 0,54% rocznie do 0,276%). Wprowadzono także nową formę opłaty wycofanie środków z rachunku premiowego, której wysokość uzależniona jest od miejsca funduszu w rankingu stóp zwrotu (towarzystwo zarządzające funduszem o najwyższej stopie zwrotu może otrzymać przychód z tego tytułu w wysokości 0,06% aktywów netto rocznie, a towarzystwo uzyskujące najgorsze wyniki inwestycyjne nie otrzymuje z tego tytułu żadnego przychodu). Od 1 stycznia 2010 r. ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 127, poz. 1048) obniżono do 3,5 % opłatę od składki oraz wprowadzono maksymalne wysokości wynagrodzeń za zarządzanie otwartym funduszem emerytalnym. Wprowadzono więc górne ograniczenie zarówno opłaty od składki, jak i górne kwotowe ograniczenie opłaty za zarządzanie na poziomie 186 mln zł rocznie. Pomimo powodującego znaczny spadek kosztów zakazu akwizycji żadne z funkcjonujących na polskim rynku powszechnych towarzystw emerytalnych nie podjęło decyzji o obniżeniu wysokości pobieranych opłat. Stąd też na mocy ustawy z dnia 6 grudnia 2013 r. obniżona została wysokość maksymalnej opłaty od składki o połowę do poziomu 1,75%. Obniżona została również opłata pobierana przez ZUS od przekazywanych do OFE składek do poziomu 0,4%. Ponadto, umożliwiono OFE zróżnicowanie opłaty od składki w zależności od stażu. OFE mogą pobierać opłatę od składki w niższej wysokości w stosunku do członków posiadających dłuższy staż członkowski, określony w statucie funduszu. Z informacji Komisji Nadzoru Finansowego dotyczącej otwartych funduszy emerytalnych z dnia 27 kwietnia br 5 wynika, że jedynie 2 spośród 12 funkcjonujących OFE ustaliło niższą niż maksymalną wysokość opłaty od składki (Aviva OFE Aviva BZ WBK 0,75% oraz PKO BP Bankowy OFE 1,70%). Pozostałe 10 funduszy pobiera maksymalną opłatę od przekazywanych składek. Pomimo wprowadzenia ustawą nowelizującą zmian w funkcjonowaniu OFE, koszt funkcjonowania tego systemu jest nadal niewspółmiernie wysoki do osiąganych przez nie 5 www.knf.gov.pl/images/informacja_dot_ofe_z_dnia_27_kwietnia_2016_tcm75-46857.pdf 21

wyników. Od początku funkcjonowania tego systemu (w latach 1999-2015) przychody PTE przekroczyły już 20 mld zł, a w ostatnich 3 latach łączny koszt opłat w OFE wyniósł prawie 3,5 mld zł. Co więcej, zmniejszenie w lutym 2014 r. aktywów OFE o 51,5% nie przyczyniło się do proporcjonalnego obniżenia opłat pobieranych przez PTE. Łączna suma opłat zmniejszyła się o mniej niż 51,5%. Co więcej, jednocześnie stopa zwrotu OFE w latach 2012-2015 zmniejszyła się o ponad 20%. Oznacza to, że podobnie jak w okresie kryzysu finansowego, w latach 2007-2011 (kiedy OFE miały najniższe średnie ważone stopy zwrotu, PTE pobierały najwyższe opłaty), ubezpieczeni ponieśli podwójną stratę obniżyła się wartość jednostki rozrachunkowej w związku z prowadzoną polityką inwestycyjną oraz PTE uzyskały wysokie przychody za zarządzanie tymi aktywami. Nominalną wysokość opłat pobranych przez PTE w latach 1999-2015 przedstawia poniższa tabela. Łącznie w latach 1999-2015 tytułem opłat i wynagrodzeń pobrana została kwota odpowiadająca 1,75% PKB. Tabela 16. Opłaty pobrane od członków OFE w latach 1999-2015 (mln zł) Rok Opłata od składki Opłata za Rachunek Obciążenia Relacja opłat do zarządzanie premiowy łącznie PKB (w%) 1999 207,8 2,3 0 210,1 0,03% 2000 701,1 35,0 0 736,1 0,10% 2001 727,4 83,4 0 810,8 0,10% 2002 624,5 150,7 0 775,2 0,10% 2003 633,1 227,8 0 860,9 0,10% 2004 698,6 282,7 7,3 988,6 0,11% 2005 818,6 381,0 25,2 1 224,8 0,12% 2006 960,2 491,1 33,5 1 484,8 0,14% 2007 1 056,5 586,6 42,4 1 685,5 0,14% 2008 1 225,7 585,7 40,1 1 851,5 0,15% 2009 1 304,4 639,7 35,1 1 979,2 0,15% 2010 806,3 893,7 61,4 1 761,4 0,12% 2011 553,5 981,2 61,8 1 596,5 0,10% 2012 290,4 1 032,4 110,0 1 432,2 0,09% 2013 391,0 1 122,3 74,3 1 587,6 0,10% 2014 160,7 781,2 55,1 997,0 0,06% 2015 47,2 740,8 48,5 836,5 0,05% Łącznie 11 207,0 9 017,6 594,7 20 818,7 1,75% Źródło: Ministerstwo Finansów i Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. Relacja opłat do PKB - Obliczenia MRPiPS na podstawie danych UKNF i GUS 22

Wykres 1. Opłaty pobierane przez PTE w latach 1999-2015 Źródło: opracowanie MF na podstawie danych KNF Zmiany legislacyjne zmierzające do obniżenia stawek pobieranych opłat przyczyniły się do obniżenia obciążeń istotnych z punktu widzenia członków OFE, w sumie nie wpływając na obniżenie rentowności PTE (ograniczenie kosztów ponoszonych przez PTE ze względu na zakaz akwizycji). Średnie stawki opłaty od składki i za zarządzanie pobieranych przez PTE w latach 1999-2015 przedstawia poniższy wykres. Wykres 2. Średnie stawki opłaty od składki i za zarządzanie pobieranych przez PTE w latach 1999-2015 Źródło: Obliczenia UKNF na podstawie sprawozdań PTE i OFE 23

Wykres 3. Porównanie kosztów pobranych na rzecz PTE oraz stóp zwrotu OFE Źródło: opracowanie MF na podstawie danych KNF Tabela 17. Porównanie kosztów pobranych na rzecz PTE (w mln zł) oraz stóp zwrotu OFE Rok Stopa zwrotu OFE (na koniec roku) Koszty OFE na rzecz PTE (w mln zł) 2000 13,43% 736,1 2001 5,69% 810,8 2002 15,27% 775,2 2003 10,91% 860,9 2004 14,22% 988,6 2005 14,99% 1224,8 2006 16,41% 1484,8 2007 6,21% 1685,5 2008-14,15% 1851,5 2009 13,75% 1979,2 2010 11,23% 1761,4 2011-4,68% 1596,5 2012 16,34% 1432,2 2013 7,24% 1587,6 2014 0,62% 997,0 2015-4,65% 836,5 Źródło: opracowanie MF na podstawie danych KNF 24

Analizując koszty zarządzania aktywami OFE przez PTE, warto porównać je do kosztów zarządzania aktywami w Funduszu Rezerwy Demograficznej. Na uwagę zasługuje fakt, że po przekazaniu kwoty odpowiadającej 51,5% jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka OFE, średnia stawka opłaty za zarządzanie aktywami OFE w latach 2014 i 2015 wzrosła względem lat poprzednich i była najwyższa od 2005 r. W ostatnich dwóch latach koszty zarządzania PTE były ponad 80-krotnie wyższe niż w przypadku FRD. Wykres 4. Porównanie wysokości kosztów zarządzania aktywami OFE oraz FRD Źródło: opracowanie MF na podstawie danych KNF i ZUS Podsumowując, wprowadzone w 2013 r. zmiany w funkcjonowaniu OFE w zakresie poziomu opłat i kosztów obciążających członków funduszy okazały się mało efektywne. Choć nominalne zmniejszyły się opłaty pobierane przez OFE w latach 2014 i 2015, to wynikało to nie z obniżenia prowizji dla PTE, ale z przekazania części aktywów w łącznej kwocie odpowiadającej 51,5% jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunku każdego członka OFE na dzień 31 stycznia 2014 r. Na wysokość opłat i kosztów obciążających członków OFE zwraca również uwagę Narodowy Bank Polski. W opinii NBP funkcjonowaniu sektora funduszy emerytalnych i podmiotów nimi zarządzających powinna przyświecać zasada ochrony interesów przyszłego emeryta (maksymalizacja wartości środków zgromadzonych przez uczestników OFE na moment przejścia na emeryturę). Zdaniem Narodowego Banku Polskiego stawki opłat, w tym zwłaszcza opłaty od składki, której obecnie maksymalna wysokość wynosi 1,75%, zostały ustalone na wysokim poziomie. Nadal istnieje przestrzeń do obniżki tej opłaty, nawet przy uwzględnieniu prowizji od składki, którą powszechne towarzystwa emerytalne płacą ZUS (0,4%). 25