Tom 10. Prawo spadkowe. Pod redakcją Bogudara Kordasiewicza

Tom 10 Prawo spadkowe Pod redakcją Bogudara Kordasiewicza

SYSTEM PRAWA PRYWATNEGO Prawo spadkowe Tom 10

SYSTEM PRAWA PRYWATNEGO Prawo spadkowe Tom 10 REDAKTOR NACZELNY SYSTEMU PRAWA PRYWATNEGO ZBIGNIEW RADWAŃSKI

Prawo spadkowe Tom 10 Redaktor Dr hab. Bogudar Kordasiewicz Instytut Nauk Prawnych PAN Autorzy dr Adam Doliwa Uniwersytet w Białymstoku; dr Agnieszka Kawałko Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II; dr Michał Kłos Sędzia SA w Łodzi; dr hab. Bogudar Kordasiewicz Instytut Nauk Prawnych PAN; dr Józef Kremis Uniwersytet Wrocławski; prof. dr Józef S. Piątowski Uniwersytet Łódzki, Instytut Nauk Prawnych PAN ; prof. dr hab. Elżbieta Skowrońska-Bocian Uniwersytet Warszawski, Sędzia SN; dr Jacek Wierciński Uniwersytet Warszawski; dr Hanna Witczak Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II; prof. dr hab. Sylwester Wójcik Uniwersytet Jagielloński ; dr hab. Fryderyk Zoll profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor Akademii Leona Koźmińskiego WYDAWNICTWO C. H. BECK INSTYTUT NAUK PRAWNYCH PAN WARSZAWA 2009

Wydano we współpracy: z Instytutem Nauk Prawnych PAN w Warszawie Poszczególne części opracowali: Adam Doliwa rozdz. XIII Agnieszka Kawałko* rozdz. I, II, III Michał Kłos rozdz. X Bogudar Kordasiewicz rozdz. VI, VII, XII Józef Kremis rozdz. XI Józef S. Piątowski* rozdz. I, II, III Elżbieta Skowrońska-Bocian rozdz. IX Jacek Wierciński rozdz. VIII Hanna Witczak* rozdz. I, II, III Sylwester Wójcik** rozdz. IV, V Fryderyk Zoll** rozdz. IV, V * Opublikowane w Tomie 10 Systemu Prawa Prywatnego teksty stanowią przygotowaną przez dr A. Kawałko i dr H. Witczak aktualizację rozdziałów autorstwa prof. dr J. S. Piątowskiego opublikowanych w Systemie Prawa Cywilnego, t. IV, Ossolineum 1986. ** Opublikowane w Tomie 10 Systemu Prawa Prywatnego teksty stanowią przygotowaną przez dr hab. F. Zolla aktualizację rozdziałów autorstwa prof. dr hab. S. Wójcika opublikowanych w Systemie Prawa Cywilnego, t. IV, Ossolineum 1986. Redakcja serii: dr Agnieszka Mikos-Sitek Redakcja: Agata Ponikowska Wydawnictwo C. H. Beck 2009 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00 203 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: PERFEKT S.A., Warszawa ISBN 978-83-255-0251-5

Przedmowa Tom 10 Systemu Prawa Prywatnego obejmujący problematykę dziedziczenia został przygotowany według założeń charakterystycznych dla całej edycji. Jego celem jest kompleksowe przedstawienie regulacji normatywnej zawartej w Księdze IV Kodeksu cywilnego, wraz z dorobkiem judykatury i doktryny. Podobnie jak w całym Systemie, do minimum ograniczono natomiast rozważania porównawcze. Mają one charakter incydentalny i zostały wprowadzone jedynie tam, gdzie było to potrzebne w celu lepszego zobrazowania konstrukcji zastosowanych przez polskiego ustawodawcę. Podział materii odpowiada systematyce kodeksowej, z jednym tylko wyjątkiem. Odmiennie, niż to uczyniono w Kodeksie, System nie zawiera zwartego, odrębnego przedstawienia problematyki dziedziczenia gospodarstw rolnych. Takie ujęcie byłoby niewłaściwe z dwóch względów. Po pierwsze, patrząc z ogólniejszej perspektywy, odmienności dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych, początkowo zasadnicze, straciły w ostatnich dziesięcioleciach istotnie na znaczeniu. Po drugie, próba odrębnej analizy dotyczącej spadków obejmujących gospodarstwo rolne odbiłaby się ujemnie na klarowności wywodu. Konieczne stałoby się także dokonywanie licznych powtórzeń i odesłań. Z obu tych względów zagadnienia szczególne dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych zostały przedstawione w ramach charakterystyki poszczególnych instytucji prawa spadkowego. Tom jest dziełem zbiorowym jedenastu autorów, reprezentujących różne ośrodki naukowe i różne pokolenia specjalistów prawa spadkowego. Chociaż całości wywodu starano się nadać możliwie jednolity charakter, świadomie zrezygnowano z próby uzgodnienia zapatrywań na kwestie merytoryczne. W konsekwencji, każdy z autorów jest wyłącznie odpowiedzialny tak za ujęcie przypadającej mu materii, jak i za głoszone przez siebie poglądy. Jak wiadomo, współczesna technika umożliwia ingerencję w składany do druku tekst właściwie do ostatniej chwili. Zdecydowaliśmy się skorzystać z tych zdobyczy i zasygnalizować ważne zmiany legislacyjne dokonane ustawą z 2.4.2009 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, polegające na poszerzeniu kręgu spadkobierców ustawowych. W tym zakresie odstąpiono od ogólnego założenia, zgodnie z którym tom uwzględnia materiał normatywny, literaturę i orzecznictwo według stanu na 31.1.2009 r. Warszawa, 2 czerwca 2009 r. Bogudar Kordasiewicz V

Spis treści Przedmowa... Wykaz skrótów... str. V XV Rozdział I. Pojęcie, funkcje i źródła prawa spadkowego... 1 1. Pojęcie prawa spadkowego... 3 I. Uwagi ogólne... 3 II. Prawo spadkowe a inne działy prawa cywilnego... 4 2. Zagadnienie podmiotowego prawa dziedziczenia... 5 3. Funkcje prawa spadkowego... 11 4. Ewolucja prawa spadkowego... 14 I. Uniikacja prawa spadkowego... 14 II. Prawo spadkowe w pracach kodyikacyjnych... 15 III. Prawo spadkowe w Kodeksie cywilnym w brzmieniu z 1964 r.... 17 IV. Nowelizacje prawa spadkowego... 19 V. Potrzeba harmonizacji prawa spadkowego w Unii Europejskiej... 29 5. Konstytucyjne założenia polskiego prawa spadkowego... 30 6. Źródła polskiego prawa spadkowego... 39 7. Podatek spadkowy... 40 Rozdział II. Spadek. Ogólna problematyka dziedziczenia... 45 8. Pojęcie spadku i jego zakres... 49 I. Kryteria zaliczenia do spadku praw i obowiązków zmarłego... 49 II. Wyłączenie praw i obowiązków ściśle związanych z osobą zmarłego................................................. 56 III. Wyłączenie praw i obowiązków przechodzących na oznaczone osoby niezależnie od ich przymiotu spadkobierców... 75 IV. Główne składniki spadku... 95 V. Dziedziczenie posiadania... 107 VI. Długi spadkowe... 109 9. Odrębne części spadku... 113 I. Uwagi ogólne... 113 II. Gospodarstwo rolne... 114 III. Wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej... 122 IV. Lasy... 124 10. Otwarcie spadku... 125 11. Charakter prawny dziedziczenia... 131 I. Dziedziczenie jako następstwo pod tytułem ogólnym... 131 II. Nabycie spadku przez spadkobierców... 133 III. Przesłanki nabycia spadku... 135 12. Powołanie do spadku... 135 13. Zdolność do dziedziczenia... 137 I. Pojęcie zdolności do dziedziczenia............................. 137 II. Zdolność osób izycznych do dziedziczenia... 139 III. Zdolność osób prawnych do dziedziczenia... 142 VII

VIII Spis treści IV. Zdolność do dziedziczenia a chwila otwarcia spadku... 147 14. Niegodność... 147 I. Uwagi ogólne... 147 II. Przyczyny niegodności... 149 III. Uznanie za niegodnego... 159 IV. Przebaczenie... 163 15. Zabezpieczenie spadku. Zarząd spadku nieobjętego... 166 Rozdział III. Dziedziczenie ustawowe... 171 16. Uwagi ogólne... 174 I. Znaczenie dziedziczenia ustawowego... 174 II. Kryteria określenia kręgu spadkobierców ustawowych... 175 III. Kolejność powołania i udziały spadkobierców ustawowych... 180 17. Ogólne zasady dziedziczenia ustawowego w prawie polskim... 185 I. Krąg spadkobierców ustawowych... 185 II. Sytuacja małżonka jako spadkobiercy ustawowego... 195 III. Dziedziczenie zstępnych i małżonka spadkodawcy... 220 IV. Dziedziczenie innych krewnych i małżonka spadkodawcy... 224 V. Dziedziczenie na podstawie przysposobienia... 228 VI. Dziedziczenie przez pasierbów spadkodawcy... 234 VII. Dziedziczenie gminy i Skarbu Państwa... 235 VIII. Uprawnienia dziadków spadkodawcy w dziedziczeniu ustawowym... 237 18. Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych i wkładów gruntowych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych... 244 I. Zasięg działania przepisów pod względem czasu.................. 244 II. Stosunek przepisów o dziedziczeniu ustawowym gospodarstw rolnych do ogólnych zasad prawa spadkowego... 248 III. Przesłanki wymagane do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego według przepisów KC w wersji po nowelizacji z 1971 r.... 252 IV. Przesłanki wymagane do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego według przepisów KC w wersji po nowelizacji z 1982 r.... 256 V. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego na zasadach ogólnych według przepisów KC w wersji po nowelizacji z 1982 r.... 261 VI. Dziedziczenie ustawowe wkładów gruntowych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych... 262 VII. Przesłanki wymagane do dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych według przepisów KC w wersji po nowelizacji z 1990 r.... 264 VIII. Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r.... 267 IX. Dziedziczenie ustawowe lasów niewchodzących w skład gospodarstwa rolnego... 268 Rozdział IV. Testament... 271 19. Ogólna problematyka testamentu... 273 I. Uwagi wprowadzające... 273 II. Swoboda testowania i jej ograniczenia... 274 III. Pojęcie testamentu... 281 20. Przesłanki ważności testamentu... 284 I. Zagadnienia ogólne... 284 II. Zdolność spadkodawcy do sporządzenia testamentu... 284 III. Wady oświadczenia woli przy testamencie....................... 285 IV. Treść testamentu... 294 V. Forma testamentu... 298

Spis treści 21. Odwołanie testamentu... 333 I. Zagadnienia ogόlne... 333 II. Sposόb odwołania testamentu... 336 III. Skutki odwołania testamentu... 340 22. Ogłoszenie testamentu... 343 I. Zagadnienia ogόlne... 343 II. Zagadnienia proceduralne... 344 III. Materialnoprawne konsekwencje ogłoszenia testamentu... 345 23. Wykładnia testamentu... 345 I. Wykładnia testamentu jako czynności prawnej... 345 II. Wykładnia testamentu allograicznego oraz testamentόw szczegόlnych... 348 III. Szczegόłowe reguły interpretacyjne a reguła ogόlna... 348 Rozdział V. Rozrządzenia testamentowe... 351 24. Uwagi wprowadzające... 352 25. Powołanie spadkobiercy... 353 I. Zagadnienia ogόlne... 353 II. Podstawienie... 369 III. Przyrost... 373 26. Zapis i polecenie... 374 I. Zapis... 374 II. Polecenie... 387 27. Wykonawca testamentu... 390 I. Funkcja instytucji wykonawcy testamentu... 390 II. Powołanie wykonawcy testamentu... 391 III. Uprawnienia i obowiązki wykonawcy testamentu... 392 IV. Roszczenia między spadkobiercą a wykonawcą... 394 V. Charakter prawny stanowiska wykonawcy testamentu... 395 VI. Wygaśnięcie obowiązków wykonawcy testamentu... 396 Rozdział VI. Przyjęcie i odrzucenie spadku... 399 28. Uwagi wprowadzające... 400 29. Konstrukcja prawa polskiego... 401 I. Zagadnienia podstawowe... 401 II. Zasada niepodzielności przyjęcia spadku... 402 30. Skutki oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku... 406 I. Przyjęcie spadku... 406 II. Odrzucenie spadku... 411 31. Oświadczenie w sprawie przyjęcia lub odrzucenia spadku... 430 I. Istota oświadczenia i jego skutki... 430 II. Bieg terminu... 435 III. Transmisja... 437 IV. Bieg terminu do przyjęcia spadku w razie transmisji... 442 32. Wpływ wad oświadczenia woli na przyjęcie lub odrzucenie spadku... 444 I. Uwagi ogólne... 444 II. Poszczególne wady... 445 III. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia w sprawie przyjęcia spadku... 451 Rozdział VII. Udokumentowanie nabycia spadku... 455 33. Potrzeba i znaczenie udokumentowania nabycia spadku... 455 34. Postępowania dokumentujące prawa do spadku... 458 I. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku... 458 IX

Spis treści X II. Wybrane zagadnienia w toku postępowania... 464 III. Treść postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku... 468 IV. Akt poświadczenia dziedziczenia... 472 35. Wzruszenie aktu poświadczenia dziedziczenia albo postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku... 477 36. Skutki udokumentowania praw spadkowych... 482 I. Stanowisko prawne spadkobiercy a udokumentowanie praw spadkowych... 482 II. Konstrukcja domniemania z art. 1025 2 KC... 484 III. Ochrona osoby trzeciej przewidziana w art. 1028 KC... 487 IV. Stosunek art. 1028 do art. 1036 KC... 489 Rozdział VIII. Ochrona dziedziczenia... 493 37. Uwagi wprowadzające... 494 38. Cel i struktura roszczenia o ochronę dziedziczenia... 495 I. Cel roszczenia o ochronę dziedziczenia... 495 II. Charakter roszczenia o ochronę dziedziczenia... 496 III. Przedmiot roszczenia o ochronę dziedziczenia... 498 39. Strony roszczenia o ochronę dziedziczenia... 501 I. Uwagi ogólne... 501 II. Wierzyciel roszczenia o ochronę dziedziczenia. Legitymacja czynna.. 501 III. Legitymacja bierna... 507 40. Przesłanki roszczenia... 510 41. Stosunek do innych roszczeń... 512 I. Roszczenia windykacyjne... 512 II. Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia... 513 III. Roszczenie o ochronę posiadania... 516 IV. Roszczenie z tytułu czynu niedozwolonego... 517 V. Roszczenia dodatkowe... 517 42. Roszczenia uzupełniające spadkobiercy... 518 43. Roszczenia rzekomego spadkobiercy o zwrot nakładów... 522 44. Przedawnienie roszczeń... 524 I. Przedawnienie roszczeń o wydanie spadku lub poszczególnych przedmiotów spadkowych... 524 II. Przedawnienie roszczeń z art. 1029 2 KC... 528 45. Skutki prawne uchylenia orzeczenia o uznaniu za zmarłego... 530 Rozdział IX. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe... 533 46. Odpowiedzialność i dług... 536 I. Ogólne pojęcie odpowiedzialności... 536 II. Postacie odpowiedzialności... 538 III. Ograniczenia odpowiedzialności... 540 IV. Ogólne pojęcie długu... 541 V. Dług a odpowiedzialność... 542 VI. Dług spadkowy w ogólności... 543 47. Długi spadkowe... 545 I. Uwagi ogólne... 545 II. Obowiązki ciążące na spadkodawcy i przechodzące na spadkobiercę... 545 III. Obowiązki powstałe w chwili otwarcia spadku wynikająceze stosunków prawnych, w których pozostawał spadkodawca... 547 IV. Pozostałe obowiązki spadkobiercy... 547 48. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe... 548 I. Początek i wygaśnięcie odpowiedzialności... 548

Spis treści II. Charakter odpowiedzialności... 549 III. Zakres odpowiedzialności... 550 49. Ochrona interesów spadkobiercy ponoszącego ograniczoną odpowiedzialność oraz wierzycieli spadkowych... 570 I. Uwagi ogólne... 570 II. Oddzielenie majątków, likwidacja spadku i ustawowe określenie kolejności spłacania długów spadkowych... 571 III. Regulacje zawarte w dekrecie Prawo spadkowe... 572 IV. Obowiązujący stan prawny... 573 50. Odpowiedzialność spadkobiercy za niektóre rodzaje długów spadkowych... 579 I. Odpowiedzialność za zachowek... 579 II. Odpowiedzialność za zapisy i polecenia... 585 III. Odpowiedzialność spadkobierców, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne... 591 IV. Odpowiedzialność za inne obowiązki (art. 922 3 in ine KC)... 598 Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego... 605 51. Natura prawna wspólności majątku spadkowego... 606 I. Przyjęte w prawie porównawczym modele wspólności majątku spadkowego... 606 II. Model wspólności majątku spadkowego w prawie polskim... 609 52. Majątek spadkowy... 611 I. Majątek spadkowy a spadek... 611 II. Odrębny charakter majątku spadkowego... 613 III. Zagadnienie surogacji w majątku spadkowym... 615 53. Czas trwania wspólności majątku spadkowego... 617 I. Powstanie wspólności majątku spadkowego... 617 II. Ustanie wspólności majątku spadkowego... 618 54. Udziałowy charakter wspólności majątku spadkowego... 618 I. Pojęcie udziału w spadku... 618 II. Udział w przedmiocie należącym do spadku... 619 55. Rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku... 624 I. Pojęcie rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku... 624 II. Skutki bezskuteczności rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku... 626 56. Zarząd majątkiem spadkowym... 630 I. Uwagi ogólne... 630 II. Zarząd ustawowy... 630 III. Zarząd umowny... 631 IV. Zarząd wykonywany na podstawie testamentu... 632 57. Współposiadanie i korzystanie z przedmiotów należących do spadku... 633 Rozdział XI. Dział spadku... 639 58. Dział spadku i jego normatywne podstawy... 640 59. Przedmiot działu... 644 60. Tryby i sposoby działu spadku uwagi wstępne... 646 I. Tryby działu spadku... 646 II. Sposoby działu spadku... 653 61. Umowny dział spadku... 653 I. Uwagi wstępne... 653 II. Strony umowy o dział spadku... 654 XI

Spis treści III. Przedmiot umowy o dział spadku... 663 IV. Charakter umowy o dział spadku... 674 V. Treść umowy o dział spadku.................................. 683 VI. Wady oświadczenia woli umowy o dział spadku... 701 VII. Forma umowy o dział spadku... 706 VIII. Skutki prawne umowy o dział spadku... 713 62. Sądowy dział spadku... 724 I. Uwagi wstępne... 724 II. Problem jurysdykcji krajowej... 725 III. Właściwość sądu... 727 IV. Uczestnicy postępowania o dział spadku... 729 V. Wniosek o dział spadku... 742 VI. Ustalenie składu i wartości spadku... 744 VII. Spory objęte art. 685 KPC... 749 VIII. Roszczenia uboczne według art. 686 KPC... 753 IX. Roszczenia z tytułu zapisów... 757 X. Roszczenia z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych... 762 XI. Roszczenia z tytułu pobranych pożytków i innych przychodów... 765 XII. Roszczenia z tytułu nakładów na spadek... 767 XIII. Roszczenia z tytułu spłaconych długów... 771 XIV. Inne rozliczenia w postępowaniu o dział spadku... 773 XV. Sposoby działu spadku w postępowaniu sądowym... 783 XVI. Podział spadku w naturze (podział izyczny spadku)... 786 XVII. Przejęcie spadku... 787 XVIII. Dział cywilny spadku... 789 XIX. Okoliczności oddziałujące na ustalenie sched spadkowych... 791 XX. Spłaty i dopłaty... 793 XXI. Postanowienie działowe... 803 63. Dział spadku z gospodarstwem rolnym... 805 64. Skutki działu spadku podsumowanie... 812 65. Zagadnienia intertemporalne... 814 XII Rozdział XII. Zachowek... 827 66. Uwagi ogólne... 828 I. Podstawowe założenia. Rozwój instytucji... 828 II. Sposoby ochrony. Zachowek a rezerwa... 833 67. Krąg osób uprawnionych do zachowku... 836 I. Zasady podstawowe... 836 II. Osoby wyłączone... 838 III. Wydziedziczenie... 841 68. Roszczenie o zachowek i jego wysokość... 860 I. Testament jako źródło roszczenia... 860 II. Udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku... 862 III. Substrat zachowku... 869 IV. Wysokość zachowku... 878 V. Dziedziczność roszczenia o zachowek... 881 69. Odpowiedzialność za zachowek... 882 I. Uwagi wstępne... 882 II. Zachowek jako dług spadkowy................................ 884 III. Żądanie zmniejszenia zapisów i poleceń... 890 IV. Przedawnienie... 896 V. Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku...... 901

Spis treści 70. Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne... 909 Rozdział XIII. Umowy dotyczące spadku... 913 71. Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej... 914 I. Geneza, rodzaje, funkcje i regulacja prawna umów dotyczących spadku... 914 II. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej... 915 III. Zakres zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej... 917 IV. Umowa o spadek po osobie żyjącej a instytucje podobne... 918 72. Umowy dotyczące spadku dopuszczalne według obowiązującego prawa... 920 I. Rodzaje dopuszczalnych umów dotyczących spadku... 920 II. Charakter prawny umowy dotyczącej spadku... 920 III. Dyskusja nad przyszłością regulacji prawnej umów dotyczących spadku... 921 73. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia... 922 I. Uwagi wstępne... 922 II. Charakter prawny umowy o zrzeczenie się dziedziczenia... 925 III. Skutki zrzeczenia się dziedziczenia... 927 IV. Uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia... 932 74. Umowa o zbycie spadku... 933 I. Uwagi wstępne... 933 II. Strony, przedmiot i zawarcie umowy... 936 III. Charakter prawny umowy o zbycie spadku... 939 IV. Sytuacja prawna umownego nabywcy spadku... 942 Indeks rzeczowy... 945 XIII

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa CudzNierU... ustawa z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.) DziedzGospRR... rozporządzenie RM z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519 ze zm.) FUSU... ustawa z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) GospNierU... ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KC austr.... Kodeks cywilny austriacki z 1.6.1811 r. (ABGB Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch) KC franc.... Kodeks cywilny francuski z 21.3.1804 r. (Cciv Code civil) KC hol.... Kodeks cywilny holenderski z 1992 r. (NBW Neujie Burgerlijk Wetboek) KC litew.... Kodeks cywilny litewski z 2000 r. KC niem.... Kodeks cywilny niemiecki z 18.8.1896 r. (BGB Bürgerliches Gesetzbuch) KC szwajc.... Kodeks cywilny szwajcarski z 1912 r. (ZGB Schweizerisches Zivilgesetzbuch) KC ros.... Kodeks cywilny rosyjski z 1994 r. KC ukr.... Kodeks cywilny ukraiński z 2003 r. KC włos.... Kodeks cywilny włoski z 1942 r. (Cc Codice civile) KH... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) KK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KK z 1932 r.... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.7.1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.) KK z 1969 r..... ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) KKW... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) KM... ustawa z 18.9.2001 r. Kodeks morski (Dz.U. Nr 138, poz. 1545 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm., sprost. Dz.U. z 2001 r. Nr 28, poz. 319) KP... ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPA... ustawa z 14.6.1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KPK............... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) XV

XVI Wykaz skrótów KPK z 1969 r.... ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) KR... ustawa z 27.6.1950 r. Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 308 ze zm.) KRO... ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) KSH... ustawa z 15.9.2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) KWU... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.) KZ... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) NajLokU... ustawa z 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz.U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787 ze zm.) OchrZabU... ustawa z 23.7.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.) OFEU... ustawa z 28.8.1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667 ze zm.) OrdPU... ustawa z 29.8.1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) PDOFizU........... ustawa z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób izycznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) PodpElektrU... ustawa z 18.9.2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz. 1450 ze zm.) POPC.............. ustawa z 18.7.1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. Nr 34, poz. 311 ze zm.) PostSpadk... dekret z 8.11.1946 r. o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, poz. 346 ze zm.) PrASC... ustawa z 29.9.1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.) PrBank... ustawa z 29.8.1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.) PrBank z 1960 r.... ustawa z 13.4.1960 r. o prawie bankowym (Dz.U. Nr 20, poz. 121 ze zm.) PrBank z 1975 r.... ustawa z 12.6.1975 r. Prawo bankowe (Dz.U. Nr 20, poz. 108 ze zm.) PrBank z 1982 r.... ustawa z 26.2.1982 r. Prawo bankowe (Dz.U. Nr 7, poz. 56 ze zm.) PrBank z 1989 r.... ustawa z 31.1.1989 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm.) PrGeod... ustawa z 17.5.1989 r. Prawo geodezyjne i kartograiczne (tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r. Nr 240, poz. 2027 ze zm.) PrLok... ustawa z 10.4.1974 r. Prawo lokalowe (tekst jedn.: Dz.U. z 1987 r. Nr 30, poz. 165 ze zm.) PrLot... ustawa z 3.7.2002 r. Prawo lotnicze (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.) PrNot... ustawa z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.) PrPrywM... ustawa z 12.11.1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) PrRzecz... dekret z 11.10.1946 r. Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.) PrSpadk... dekret z 8.10.1946 r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.)

Wykaz skrótów PrSpółdz... ustawa z 16.9.1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) PrUpNapr... ustawa z 28.2.2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) PrWeksl... ustawa z 28.4.1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.) PrWłPrzem... ustawa z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.) PrWod... ustawa z 18.7.2001 r. Prawo wodne (tekst jedn.: Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.) PSpDarU... ustawa z 28.7.1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 142, poz. 1514 ze zm.) PWKC... ustawa z 23.4.1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) PWKPK... ustawa z 6.6.1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.) PWKR... ustawa z 27.6.1950 r. Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 309) PWKRO... ustawa z 25.2.1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 60) PWKZ... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. Przepisy wprowadzające Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 599 ze zm.) PWPrSpadk... dekret z 8.10.1946 r. Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 329 ze zm.) RolneR... rozporządzenie RM z 28.11.1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (tekst jedn.: Dz.U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86 ze zm.) RPOU... ustawa z 15.7.1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.) SNU............... ustawa z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) SpółdzMieszkU... ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.) SpółdzZwU... ustawa z 17.2.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. Nr 12, poz. 61 ze zm.) UstrRolU... ustawa z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592 ze zm.) WłLokU... ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) ZabSpR... rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1.10.1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz.U. Nr 92, poz. 411) ZagLasU... ustawa z 22.11.1973 r. o zagospodarowaniu lasów nie stanowiących własności Państwa (Dz.U. Nr 48, poz. 283 ze zm.) ZmKC z 1971 r.... ustawa z 26.10.1971 r. zmieniająca ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, poz. 252) ZmKC z 1982 r.... ustawa z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.) ZmKC z 1990 r.... ustawa z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.) XVII

Wykaz skrótów ZmKC z 1996 r.... ustawa z 23.8.1996 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 114, poz. 542) ZmKC z 2003 r.... ustawa z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408) ZmKC z 2004 r.... ustawa z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1692) ZmKC z 2008 r.... ustawa z 30.5.2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) ZmKC z 2009 r.... ustawa z 2.4.2009 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 79, poz. 662) ZmKRO z 2008 r.... ustawa z 6.11.2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) ZmPrBank z 2004 r... ustawa z 1.4.2004 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 870) ZmPrSpadk z 1950 r.. ustawa z 27.6.1950 r. Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 309) ZmPrSpółdz z 1991 r.. ustawa z 25.10.1991 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz ustaw o księgach wieczystych i hipotece, Prawo spółdzielcze, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo lokalowe (Dz.U. Nr 115, poz. 496) ZmPrSpółdz z 1994 r.. ustawa z 7.7.1994 r. o zmianie ustawy Prawo spółdzielcze oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 90, poz. 419 ze zm.) ZmSpółdzMieszkU z 2002 r.... ustawa z 19.12.2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 2058 ze zm.) ZmSpółdzMieszkU z 2007 r.... ustawa z 14.6.2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 873 ze zm.) ZobPU... ustawa z 19.12.1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (tekst jedn.: Dz.U. 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.) 2. Organy orzekające ETS... Europejski Trybunał Sprawiedliwości ETCP... Europejski Trybunał Praw Człowieka NSA... Naczelny Sąd Administracyjny NSA (7)... Naczelny Sąd Administracyjny w składzie siedmiu sędziów SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN (PS)... Sąd Najwyższy w pełnym składzie SN (PSIC)... Sąd Najwyższy w pełnym składzie Izby Cywilnej (w latach 1982 1989: Izby Cywilnej i Administracyjnej) SN (PSIAPiUS)... Sąd Najwyższy w pełnym składzie Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od roku 1990: Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych) SN (7)... Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów SO... Sąd Okręgowy SP... Sąd Powiatowy SR... Sąd Rejonowy SW... Sąd Wojewódzki XVIII

3. Czasopisma i publikatory Wykaz skrótów Apel. Lub.... Apelacja Lublin AUMCS... Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska AUNC... Acta Universitatis Nicolai Copernici AUWr... Acta Universitatis Wratislaviensis BGBL.... Bundesgesetzblatt BMS... Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości BSN... Biuletyn Sądu Najwyższego CZS... Centralne Zaoczne Studium Nowego Prawa Cywilnego, Rodzinnego i Opiekuńczego DPP... Demokratyczny Przegląd Prawniczy Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz.... Dziennik Urzędowy ECR... European Court Reports EP... Edukacja Prawnicza GSP... Gdańskie Studia Prawnicze GSW... Gazeta Sądowa Warszawska Jur.... Jurysta KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego KSP... Krakowskie Studia Prawnicze KZS... Krakowskie Zeszyty Sądowe M.P.... Monitor Polski MPHiW... Miesięcznik Prawa Handlowego i Wekslowego MoP... Monitor Prawniczy MoPod... Monitor Podatkowy MSiG... Monitor Sądowy i Gospodarczy NJW... Neue Juristische Wochenschrift NP... Nowe Prawo NPN............... Nowy Przegląd Notarialny NPC... Nowy Proces Cywilny OG... Orzecznictwo Gospodarcze OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSG... Orzecznictwo Sądów Gospodarczych OSN... Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia Izby Cywilnej (w latach 1933 1952), Orzecznictwo Sądu Najwyższego (w latach 1953 1961: Izby Cywilnej i Izby Karnej, w roku 1962: Izby Cywilnej, w latach 1963 1981: Izby Cywilnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach 1982 1989: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w latach 1990 1994: Izby Cywilnej oraz Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w 1995 roku: Izby Cywilnej) OSNPG... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratura Generalna OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich (1921 1939), Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957 1989), Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990) OSS... Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PA... Prawo Asekuracyjne Pal.... Palestra PB... Prawo Bankowe PES... Problemy Egzekucji Sądowej PG... Prawo Gospodarcze PiM... Prawo i Medycyna XIX