621 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 3 Katedra Badañ Konsumpcji Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów Europy Œrodkowowschodniej w latach 1. Wprowadzenie Lata 9. by³y okresem znacz¹cych przeobra eñ politycznych, gospodarczych i instytucjonalnych w krajach Europy Œrodkowowschodniej. Procesy transformacji w poszczególnych krajach tego regionu rozpoczê³y siê w ró nym okresie i by³y spowodowane przez ró ne przyczyny, lecz zmierza³y do tego samego celu, jakim jest gospodarka rynkowa. Interesuj¹ca wydaje siê kwestia, czy zmiany mia³y podobny charakter i formy. Znalezienie odpowiedzi na powy sze pytanie sta³o siê inspiracj¹ podjêcia tego tematu w niniejszym artykule. Przedmiotem analizy by³y przemiany gospodarcze w siedmiu krajach nale ¹cych do Grupy Wyszehradzkiej 1, a mianowicie w Czechach, Polsce, S³owacji i na Wêgrzech oraz w krajach ba³tyckich: Estonii, Litwie i otwie. Badaniami objêto lata. Ze wzglêdu na brak dostêpnych, porównywalnych danych dla ostatnich dwóch lat, nie uda³o siê obj¹æ analiz¹ ca³ej dekady. Wnioskowanie prowadzono na podstawie danych wtórnych, opublikowanych przez Bank Œwiatowy w roczniku World Development Indicators. W celu uzyskania rzetelnoœci wyników korzystano tylko z tego jednego Ÿród³a, co w badaniach miêdzynarodowych zwiêksza porównywalnoœæ danych. Przez rozwój gospodarczy zazwyczaj rozumie siê reprodukcjê rozszerzon¹, tj. sta³e zwiêkszanie siê produkcji i konsumpcji, w odró nieniu od reprodukcji prostej 1 Termin Grupa Wyszehradzka powsta³ w r. i obejmowa³ pocz¹tkowo: Czechos³owacjê, Polskê i Wêgry, a po podziale tego pierwszego kraju w sk³ad Grupy wesz³y tak e obydwa nowo powsta³e pañstwa i S³owacja.
24 polegaj¹cej na odtwarzaniu produkcji i konsumpcji na takim samym poziomie, czy nawet reprodukcji zawê onej, gdzie wolumen produkcji i konsumpcji bêdzie siê zmniejsza³ z okresu na okres 2. Pojêcia rozwój gospodarczy i wzrost gospodarczy czêsto s¹ stosowane w ekonomii jako kategorie synonimiczne lub bliskoznaczne. Wydaje siê jednak, e pierwsze okreœlenie ma w wiêkszym stopniu wymiar jakoœciowy, a drugie iloœciowy. Przez wzrost gospodarczy rozumie siê powiêkszanie siê potencjalnego produktu krajowego, czy te potencjalnego realnego PKB, powiêkszanie siê zdolnoœci wytwórczych 3. 2. Poziom produktu krajowego brutto i kierunki jego rozdysponowania Celowe wydaje siê rozpoczêcie analizy rozwoju gospodarczego od badania zmian produktu krajowego brutto poszczególnych krajów. Pomimo swej niedoskona³oœci 4 jest on syntetycznym wskaÿnikiem zmian gospodarczych sk³adaj¹cych siê na rozwój gospodarczy. Poziom PKB per capita wed³ug parytetu si³y nabywczej w USD w badanych krajach przedstawiono na rys. 1. Tendencje charakteryzuj¹ce poziom PKB per capita wed³ug parytetu si³y nabywczej w badanych krajach by³y zbli one w pierwszej po³owie dekady nast¹pi³ spadek poziomu, a w drugiej po³owie lat 9. wzrost. Poziom PKB per capita w krajach Grupy Wyszehradzkiej by³ w ca³ym analizowanym okresie wy szy ni w krajach ba³tyckich, choæ nale y podkreœliæ, e zró nicowanie to systematycznie ulega³o zmniejszeniu. Analiza PKB mo e byæ prowadzona wieloaspektowo. W niniejszym artykule rozwa aniom zosta³a poddana przede wszystkim struktura PKB. W pierwszym ujêciu produkt krajowy brutto mo e byæ rozpatrywany ze wzglêdu na wydatki. Jest on sum¹ wydatków na konsumpcjê indywidualn¹, konsumpcjê publiczn¹ (wydatków rz¹dowych), inwestycji krajowych brutto i eksportu netto (ró nicy miêdzy eksportem i importem). Podstawowym sk³adnikiem produktu krajowego brutto rozpatrywanego od strony wydatków jest konsumpcja indywidualna. Jej udzia³ w PKB badanych krajów w latach 9. przedstawiono na rys. 2. 2 Por. C. Bywalec, L. Rudnicki, Podstawy ekonomiki konsumpcji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 37 38. 3 Por. P. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2., PWN, Warszawa, s. 35. 4 Uwagi dotycz¹ce niedoskona³oœci PKB jako miernika rozwoju gospodarczego mo na znaleÿæ np. w pracach: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1999, s. 43; T. Kowalik, Wspó³czesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo WSPiZ im. L. KoŸmiñskiego, Warszawa, s. 17.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 25 14 12 1 USD 8 6 4 2 Rys. 1. PKB per capita wed³ug parytetu si³y nabywczej w wybranych krajach Europy Œrodkowej (ceny sta³e z r.) Źród³o: opracowanie w³asne na podstawie: World Development Indicators, wersja na CD. 8 75 7 65 6 55 5 45 35 3 Rys. 2. Udzia³ konsumpcji indywidualnej w PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach
26 W omawianym okresie w poszczególnych krajach zaznacza³y siê ró ne tendencje. W krajach ba³tyckich i w Polsce udzia³ wydatków na konsumpcjê indywidualn¹ w PKB wzrasta³, tylko w Estonii, gdzie by³ bardzo wysoki w r., uleg³ obni eniu. W krajach tych udzia³ konsumpcji indywidualnej w PKB by³ wy szy ni w pozosta³ych pañstwach omawianej grupy. W Czechach, na S³owacji i na Wêgrzech udzia³ ten by³ w miarê ustabilizowany w ca³ym rozpatrywanym okresie. Mo na wiêc stwierdziæ wystêpowanie procesów upodabniania struktur gospodarczych omawianych krajów z punktu widzenia udzia³u wydatków na konsumpcjê indywidualn¹ w PKB. Kolejnym sk³adnikiem produktu krajowego brutto rozpatrywanego od strony wydatków jest konsumpcja publiczna (wydatki rz¹dowe). Jej poziom w latach 9. w badanych krajach prezentuje rys. 3. 3 25 15 1 5 Rys. 3. Udzia³ konsumpcji publicznej (wydatków rz¹dowych) w PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach Pocz¹tek lat 9. charakteryzowa³ siê du ymi zmianami poziomu wydatków rz¹dowych w skali rocznej w poszczególnych krajach. Dopiero od r. ich poziom ustabilizowa³ siê, wykazuj¹c niewielk¹ tendencjê malej¹c¹ na Wêgrzech, w Polsce i Czechos³owacji. W krajach ba³tyckich i na S³owacji mia³ miejsce w po³owie dekady wzrost konsumpcji publicznej, nastêpnie jej tempo os³ab³o i w r. ponownie wzros³o. W koñcowym okresie najwy szy udzia³ wydatków rz¹dowych w PKB cechowa³ otwê i Litwê (ok. 25 PKB), a najni szy Wêgry (1 PKB). Mo na siê zastanawiaæ, czy w pierwszych dwóch krajach nie nast¹pi³ efekt wypierania, polegaj¹cy na ograniczaniu wielkoœci popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego sekto-
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 27 ra prywatnego pod wp³ywem wzrostu wydatków pañstwa 5. Powy sze uwagi sk³aniaj¹ do konkluzji, e w krajach ba³tyckich, gdzie poziom publicznego spo ycia i tak by³ relatywnie wysoki, w koñcowej fazie rozpatrywanego okresu jeszcze nast¹pi³ jego wzrost w stosunku do pozosta³ych krajów. W rozwoju analizowanych krajów z tego punktu widzenia wystêpowa³y nieco odmienne tendencje. 45 35 3 mld USD 25 15 1 5 Rys. 4. Wartoœæ krajowych inwestycji brutto w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach (ceny sta³e z r.) Tendencje, jakie zaznaczy³y siê w latach 9. w omawianych krajach w poziomie krajowych inwestycji brutto, kolejnym sk³adniku produktu krajowego brutto rozpatrywanego z punktu widzenia wydatków, by³y zró nicowane (rys. 4). Na pocz¹tku dekady, tj. do r., we wszystkich badanych krajach ich poziom obni a³ siê. Pocz¹wszy od r. poziom inwestycji w krajach Grupy Wyszehradzkiej zacz¹³ wzrastaæ, najszybciej i systematycznie w Polsce. Na S³owacji i Wêgrzech by³a to te sta³a tendencja wzrostowa, natomiast w Czechach od r. poziom krajowych inwestycji brutto obni a³ siê, co zwi¹zane by³o z kryzysem gospodarczym w tym kraju. W krajach ba³tyckich inwestycje te utrzymywa³y siê na w miarê sta³ym, znacznie jednak ni szym ni w pozosta³ych pañstwach, poziomie. Tempo zmian poziomu krajowych inwestycji brutto ilustruje rys. 5. Najwiêksze zmiany, o charakterze spadkowym, mia³y miejsce na pocz¹tku dekady, szczególnie w Czechach i na otwie i wi¹za³y siê z przekszta³ceniami o charakterze systemowym. W kolejnych latach, poczynaj¹c od r., w Polsce i na Wêgrzech inwestycje krajowe brutto 5 Tak definiuj¹ efekt wypierania D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, op. cit., s. 177.
28 wzrasta³y bardzo szybko, przeciêtnie o kilkanaœcie punktów procentowych rocznie. Podobne, dodatnie tempo wzrostu cechowa³o inwestycje w Czechach i w Estonii, ale w ostatnich dwóch analizowanych latach znów zaznaczy³ siê tam spadek omawianej kategorii. Na Litwie i otwie wzrost krajowych inwestycji brutto rozpocz¹³ siê dopiero w r., ale trwa³ do koñca rozpatrywanego okresu. 3 25 15 1 5 5 1 Rys. 5. Dynamika zmian krajowych inwestycji brutto rocznie w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach Ró ny by³ tak e udzia³ wydatków na inwestycje w produkcie krajowym brutto (rys. 6). Zasadniczo zaznaczy³a siê tendencja obni ania tego udzia³u na pocz¹tku lat 9. i wzrostu pocz¹wszy od r. W drugiej po³owie dekady najwy szy udzia³ wydatków na inwestycje brutto w PKB wystêpowa³ na S³owacji, w Czechach i w Estonii ponad 3, a najni szy na Litwie i w Polsce ok. 25. Kolejnym sk³adnikiem produktu krajowego brutto w rozpatrywanym ujêciu s¹ wydatki na eksport netto, a wiêc ró nica miêdzy eksportem a importem. Poziom eksportu w omawianych krajach w latach 9. prezentuje rys. 7. W rozpatrywanym okresie zaznaczy³ siê wyraÿnie rosn¹cy poziom eksportu w krajach Europy Œrodkowej, przy czym w pañstwach Grupy Wyszehradzkiej poziom ten by³ wy szy ni w krajach ba³tyckich, co wynika³o z ich wiêkszego potencja³u gospodarczego. Równoczeœnie jednak tempo wzrostu eksportu w krajach pierwszej grupy by³o istotnie wy sze ni w pañstwach ba³tyckich.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 29 45 35 3 25 15 1 5 Rys. 6. Udzia³ wydatków na krajowe inwestycje brutto w PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 45 35 3 mld USD 25 15 1 5 Rys. 7. Wielkoœæ eksportu dóbr i us³ug w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach (ceny sta³e z r.)
3 Analogiczne tendencje zaznaczy³y siê w poziomie importu dóbr i us³ug, co ilustruje rys. 8. Mo na stwierdziæ, e po niewielkim spadku poziomu importu na pocz¹tku dekady w wiêkszoœci omawianych krajów, w drugiej po³owie lat 9. import dóbr i us³ug wykazywa³ trend wzrostowy we wszystkich badanych pañstwach. Szczególnie silna tendencja wzrostowa zaznaczy³a siê w Polsce i Czechach. Nieco wolniejszy wzrost cechowa³ import Wêgier i S³owacji, natomiast w krajach ba³tyckich poziom importu by³ ni szy, a tempo jego wzrostu wolniejsze (z wyj¹tkiem Estonii). 5 45 35 mld USD 3 25 15 1 5 Rys. 8. Wielkoœæ importu dóbr i us³ug w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach (ceny sta³e z r.) Dok³adniej przeciêtn¹ dynamikê zmian poziomu importu dóbr i us³ug w analizowanych krajach przedstawiono na rys. 9. Na tej podstawie mo na stwierdziæ, e by³a ona bardzo zró nicowana zarówno w poszczególnych latach, jak i poszczególnych krajach. W pierwszej po³owie lat 9. roczne przyrosty i spadki importu w danym kraju siêga³y kilkunastu punktów procentowych. W drugiej po³owie dekady w ca³ej omawianej grupie krajów poziom importu wzrasta³. Szczególnie du y wzrost, o ok. rocznie, odnotowywano w Estonii i na Wêgrzech. Najmniejszy wzrost importu cechowa³ gospodarkê Litwy. Powy sze spostrze enia wskazuj¹ na pewne zró nicowanie tendencji rozwojowych w omawianej grupie krajów. Celowe wydaje siê porównanie struktury PKB badanych krajów od strony wydatków w czterech latach:,, i. Przedstawiono to na rys. 1 13.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 31 5 3 1 1 3 5 Rys. 9. Dynamika zmian importu dóbr i us³ug rocznie w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1 8 6 krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna eksport netto konsumpcja publiczna Rys. 1. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w r.
32 W r. najwiêkszy udzia³ konsumpcji indywidualnej w PKB cechowa³ Estoniê i Wêgry, a krajowych inwestycji otwê. Mo na wiêc stwierdziæ, e odmiennoœæ struktury PKB Wêgier polega³a na wiêkszym ni w innych krajach udziale konsumpcji, a mniejszym udziale wydatków rz¹dowych i inwestycji. Drugi model, cechuj¹cy siê odmiennoœci¹, przedstawia³a struktura PKB otwy, w której udzia³ wydatków rz¹dowych by³ wyraÿnie ni szy, a udzia³ wydatków na inwestycje wy szy ni w pozosta³ych rozpatrywanych pañstwach. 1 8 6 krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna eksport netto konsumpcja publiczna Rys. 11. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w r. W r. udzia³ wydatków rz¹dowych we wszystkich omawianych krajach z wyj¹tkiem Wêgier by³ zbli ony, w tym ostatnim kraju by³ ni szy. Udzia³ konsumpcji indywidualnej by³ natomiast zró nicowany. Najni szym udzia³em tego sk³adnika charakteryzowa³ siê PKB Czech i S³owacji, najwy szym zaœ Wêgier i Litwy. Ró nice siêga³y punktów procentowych, by³y wiêc bardzo du e. Rozbie ny by³ tak e udzia³ wydatków na inwestycje brutto w analizowanych pañstwach. Najni - szy, kilkunastoprocentowy by³ w Polsce, na Litwie i otwie. Nieco poni ej jednej czwartej stanowi³y wydatki na inwestycje na S³owacji i na Wêgrzech, natomiast prawie 3 w Czechach i Estonii. W r. struktura PKB Polski, Litwy i otwy by³a zbli ona, cechowa³a siê relatywnie wysokim udzia³em konsumpcji indywidualnej. Wzajemne podobieñstwo wykazywa³y te struktury PKB Czech i S³owacji, charakteryzuj¹ce siê wyraÿnie ni - szym udzia³em konsumpcji indywidualnej, o kilkanaœcie punktów procentowych w stosunku do pierwszej grupy krajów. W PKB krajów b. Czechos³owacji udzia³ krajowych inwestycji brutto by³ zdecydowanie wy szy ni w pozosta³ych, tak e o kilkanaœcie punktów procentowych.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 33 1 8 6 krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna eksport netto konsumpcja publiczna Rys. 12. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w r. Nale y zauwa yæ, e w r. (rys. 13) we wszystkich analizowanych krajach eksport netto mia³ wartoœæ ujemn¹, dowodz¹c¹ przewagi wartoœci importu nad eksportem. We wczeœniejszych latach tendencja te nie by³a jednolita dla ca³ej grupy. 1 8 6 krajowe inwestycje brutto konsumpcja indywidualna eksport netto konsumpcja publiczna Rys. 13. Struktura PKB badanych krajów wed³ug grup wydatków w r.
34 Struktura PKB Wêgier w tym ostatnim roku wyró nia³a siê, podobnie jak w poprzednich latach, najni szym udzia³em konsumpcji publicznej (wydatków rz¹dowych), o kilkanaœcie procent ni szym ni w innych omawianych krajach. Najwy szy udzia³ tej kategorii wydatków cechowa³ PKB krajów ba³tyckich, ok. 1/4 ca- ³oœci. Odmiennoœæ struktury PKB S³owacji polega³a na najni szym udziale konsumpcji indywidualnej (5) i najwy szym w badanej grupie udziale krajowych inwestycji brutto. Mo na oceniæ, e S³owacja realizowa³a najbardziej od³o ony w czasie model rozwoju. W badanym okresie nast¹pi³ zasadniczo wzrost udzia³u konsumpcji indywidualnej w strukturze PKB w wiêkszoœci badanych krajów, z wyj¹tkiem Estonii i S³owacji. Udzia³ konsumpcji publicznej (wydatków rz¹dowych) wzrós³ w krajach ba³tyckich, a w pozosta³ych utrzymywa³ siê na w miarê sta³ym poziomie. Udzia³ krajowych inwestycji brutto w krajach ba³tyckich obni y³ siê, a w pozosta³ych rozpatrywanych pañstwach wzrós³. 3. Sektorowa struktura PKB Produkt krajowy brutto jest sum¹ wartoœci dodanych wytworzonych w poszczególnych sektorach. Analiza poziomu wytworzonej wartoœci dodanej pozwala te oceniæ efektywnoœæ sektorów. Dane obrazuj¹ce wartoœæ dodan¹ wytwarzan¹ w rolnictwie przedstawiono na rys. 14, jednak e s¹ one niepe³ne, zw³aszcza dla pocz¹tku lat 9. Wartoœæ dodana wytwarzana w rolnictwie przypadaj¹ca na jednego zatrudnionego, po spadku w pierwszej po³owie dekady we wszystkich badanych krajach, zaczê³a wzrastaæ po r. Najwy sza jej wartoœæ w ca³ym badanym okresie charakteryzowa³a rolnictwo Wêgier (4863 USD w r.) i Estonii (3739 USD w r.). W pozosta³ych dwóch krajach ba³tyckich i na S³owacji rolnik wytwarza³ przeciêtnie nieco powy ej 35 USD wartoœci dodanej. Najmniejsz¹ wartoœæ dodan¹ w rolnictwie wytwarza³ przeciêtny zatrudniony w Polsce (1861 USD w r.), ponaddwukrotnie mniej ni w pozosta³ych krajach. Jest to niepokoj¹cy wskaÿnik niskiej efektywnoœci polskiego rolnictwa. Analizê wk³adu wartoœci dodanej wytworzonej w rolnictwie do PKB prezentuje rys. 15. Ogólnie mo na stwierdziæ, e udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w rolnictwie w PKB w latach 9. obni a³ siê we wszystkich omawianych krajach. Na pocz¹tku dekady tempo tego spadku by³o znacznie szybsze, zw³aszcza w krajach ba³tyckich. W r. wk³ad wartoœci dodanej rolnictwa do PKB w wiêkszoœci analizowanych krajów kszta³towa³ siê na poziomie ok. 5, wy szy by³ w Estonii ponad 6, a przede wszystkim na Litwie ponad 1. Œwiadczy to o nieco odmiennym charakterze litewskiej gospodarki w stosunku do pozosta³ych rozwa anych krajów. Dane przedstawiaj¹ce udzia³ wartoœci dodanej wytworzonej w przemyœle w PKB ukazuje rys. 16.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 35 55 5 45 USD 35 3 25 15 1 Rys. 14. Wartoœæ dodana w rolnictwie na jednego zatrudnionego w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach (ceny sta³e z r.) 3 25 15 1 5 Rys. 15. Wartoœæ dodana w rolnictwie jako procent PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach
36 W badanym okresie udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w przemyœle omawianych krajów obni a³ siê. Po pocz¹tkowym szybkim spadku w pierwszych latach dekady, udzia³ ten ustabilizowa³ siê na poziomie powy ej 3. Najwy szy udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w przemyœle cechowa³ (ok. ) i, co odmienne od pozosta³ych krajów, wzrós³ w r. w stosunku do poprzedniego. 65 6 55 5 45 35 3 25 Rys. 16. Wartoœæ dodana wytworzona w przemyœle jako procent PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach Udzia³ wartoœci dodanej wytworzonej w us³ugach przedstawia rys. 17. We wszystkich analizowanych krajach w latach 9. wzrasta³ udzia³ w PKB wartoœci dodanej wytworzonej w us³ugach i by³ najwy szy w Estonii i otwie, a najni szy w Czechach. Przedstawione powy ej zmiany doprowadzi³y do transformacji struktury PKB rozpatrywanej z punktu widzenia jego wytwarzania. W takim ujêciu produkt krajowy brutto jest sum¹ wartoœci dodanej wytworzonej w poszczególnych sektorach gospodarki. Strukturê PKB w takim przekroju w latach i (dane dla r. s¹ niekompletne) przedstawiaj¹ rys. 18 i 19. Mo na stwierdziæ, e o ile w r. dominuj¹c¹ rolê we wszystkich omawianych krajach odgrywa³ przemys³, to na koñcu badanego okresu najwiêkszy udzia³ mia³a ju wartoœæ dodana wytwarzana w us³ugach. Tendencja ta, charakterystyczna dla krajów wysoko rozwiniêtych, jest dowodem przemian instytucjonalno-gospodarczych, jakie nast¹pi³y w rozwa anych krajach w latach 9.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 37 7 65 6 55 5 45 35 3 Rys. 17. Wartoœæ dodana wytworzona w us³ugach jako procent PKB w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach 1 8 6 przemysł usługi rolnictwo Rys. 18. Struktura PKB z punktu widzenia procesu tworzenia w wybranych krajach Europy Œrodkowej w r.
38 1 8 6 przemysł usługi rolnictwo Rys. 19. Struktura PKB z punktu widzenia procesu tworzenia w wybranych krajach Europy Œrodkowej w r. 25 15 1 5 Rys.. Udzia³ eksportu produktów wytworzonych przez przemys³y wysokiej technologii w eksporcie produktów przetworzonych w wybranych krajach Europy Œrodkowej w latach
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 39 Jeœli chodzi o przemys³, to nadal bardzo wolno, w porównaniu z tendencj¹ œwiatow¹, rozwijaj¹ siê w krajach Europy Œrodkowej nowoczesne (rozwojowe) ga- ³êzie przemys³u, których presja na œrodowisko naturalne jest znacznie mniejsza ni tradycyjnych ga³êzi przemys³u. Ocenia siê, e udzia³ wyrobów wysokiej techniki w produkcji przemys³owej jest w Polsce 2-krotnie ni szy ni w krajach przoduj¹cych pod tym wzglêdem. Wed³ug niektórych danych udzia³ ten szacuje siê jedynie na 5 6, a wed³ug oficjalnej statystyki wskaÿnik ten w r. wyniós³ 11 i by³ o 1,5 punktu procentowego wy szy w porównaniu z r. 6 Wœród wyrobów wysokiej techniki najwiêkszy udzia³ ma produkcja wyrobów elektronicznych, tworzyw sztucznych, wyrobów farmaceutycznych i œrodków transportu samochodowego. Sytuacjê w zakresie udzia³u eksportu produktów wytworzonych w tzw. przemys³ach wysokiej technologii (high-tech) przedstawiono na rys.. Mo na stwierdziæ, e produkty high-tech nie stanowi¹ du ej czêœci produkcji przetworzonej w eksporcie badanych krajów. Przez wiêkszoœæ rozpatrywanego okresu ich udzia³ kszta³towa³ siê na poziomie 5 eksportu. W drugiej po³owie lat 9. znaczenie tych produktów wzros³o na Wêgrzech, gdzie ich udzia³ w eksporcie w r. siêgn¹³ 21. Powy sze tendencje œwiadcz¹ o powolnej zmianie struktury gospodarczej analizowanych krajów, nie s¹ te korzystne z punktu widzenia realizacji trwa³ego, zrównowa onego rozwoju. W dziedzinie gospodarczej trwa³y, zrównowa ony rozwój zak³ada optymalizacjê procesów produkcyjnych w taki sposób, aby przy mo liwie ma³ym zu yciu energii i surowców oraz mo liwie ma³ej presji na œrodowisko produkowane by³y wyroby potrzebne, trwa³e i wysokiej jakoœci. Przemys³ jako dzia³ gospodarki narodowej jest bardzo podatny na zmiany w kierunku wykorzystania idei trwa³ego, zrównowa onego rozwoju (poprzez zmiany struktury dzia³alnoœci produkcyjnej). Nale y wiêc d¹ yæ do systematycznego wzrostu udzia³u przemys³ów i us³ug opartych na badaniach i rozwoju oraz przemys³ów wysokiej techniki w tworzeniu PKB. 4. Zakoñczenie Reasumuj¹c powy sze rozwa ania, nale y stwierdziæ, e tendencje charakteryzuj¹ce przemiany gospodarcze w skali makro w badanych krajach Europy Œrodkowowschodniej by³y doœæ zbli one do siebie. Ró ne by³o jednak ich tempo i czas trwania. We wszystkich krajach omawianej grupy zaznaczy³a siê od r. tendencja wzrostu poziomu PKB per capita, a tak e konsumpcji indywidualnej per capita, co mo na uznaæ za symptom rozwoju gospodarczego w skali makro. Zaznaczy³y siê te zmiany w strukturze PKB. W ujêciu PKB jako sumy wydatków udzia³ wydatków na konsumpcjê indywidualn¹ wzrasta³ w wiêkszoœci rozpa- 6 K. Górka, Strategia rozwoju przemys³u w województwie krakowskim [w:] Przedsiêbiorczoœæ a rozwój gospodarczy województwa krakowskiego, pod red. J. Targalskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 47.
trywanych krajów. Wyj¹tkiem by³y Wêgry i, w których udzia³ ten w po³owie dekady ( r.) by³ bardzo wysoki szczególnie na Wêgrzech (72) i w drugiej po³owie dekady uleg³ obni eniu, pozostaj¹c nadal jednym z najwy szych wœród badanych pañstw. Udzia³ wydatków rz¹dowych w PKB by³ znacznie bardziej sta³y, zmiany w poszczególnych krajach wynosi³y w latach 9. po kilka punktów procentowych. Od przeciêtnego udzia³u wahaj¹cego siê w granicach odbiega³y Wêgry, gdzie udzia³ wydatków rz¹dowych w PKB w ca³ym badanym okresie by³ ni szy prawie o po³owê. Jeœli chodzi o udzia³ wydatków na krajowe inwestycje brutto, to w pañstwach ba³tyckich ulega³ on obni aniu w badanym okresie, by³ bowiem relatywnie wysoki na pocz¹tku dekady. W pozosta³ych krajach cechowa³ siê znaczn¹ zmiennoœci¹, w drugiej po³owie dekady wykazuj¹c niewielk¹ tendencjê wzrostow¹. Wartoœæ eksportu netto, a wiêc ró nicy miêdzy przychodami z eksportu i wydatkami na import, na pocz¹tku lat 9. by³a ujemna w krajach ba³tyckich, a w pozosta³ych dodatnia. W omawianym okresie wydatki na eksport zaczê³y we wszystkich pañstwach przewy szaæ przychody z eksportu i tendencja ta nasila³a siê, powoduj¹c wzrost udzia³u wydatków na eksport netto w ca³ej badanej grupie pañstw Europy Œrodkowowschodniej. Analiza struktury PKB z punktu widzenia sumy wartoœci dodanej wytworzonej w poszczególnych sektorach wybranych krajów œwiadczy o spadku znaczenia rolnictwa i przemys³u na rzecz wzrostu udzia³u us³ug we wszystkich omawianych krajach. O upodabnianiu siê struktur gospodarek analizowanych krajów œwiadczy fakt, e o ile na pocz¹tku lat 9. ró nice miêdzy krajami jeœli chodzi o wk³ad poszczególnych sektorów w tworzenie PKB siêga³y kilkunastu punktów procentowych, to w r. zmniejszy³y siê do kilku punktów procentowych. Kraje Grupy Wyszehradzkiej, które wczeœniej rozpoczê³y procesy transformacji ni kraje ba³tyckie, charakteryzowa³y siê wiêkszym zaawansowaniem stopnia realizacji przekszta³cania swych gospodarek w gospodarki rynkowe. Niemniej nale y podkreœliæ szybkie tempo pozytywnych zmian, jakie nast¹pi³y w Estonii. Œwiadczy o tym m.in. fakt, e udzia³ wartoœci dodanej wytwarzanej w us³ugach w PKB by³ w Estonii w r. najwy szy w omawianej grupie. Powy sza analiza pozwala oceniæ, e rozwój gospodarczy w skali makro mia³ w omawianych krajach Europy Œrodkowowschodniej zbli ony charakter. Osi¹gniêty przez poszczególne kraje poziom jest ró ny, na co z³o y³y siê odmienne warunki dotycz¹ce rozpoczêcia przemian oraz tempo dokonywanych zmian. Literatura Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 1999. Bywalec C., Rudnicki L., Podstawy ekonomiki konsumpcji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1999. Górka K., Strategia rozwoju przemys³u w województwie krakowskim [w:] Przedsiêbiorczoœæ a rozwój gospodarczy województwa krakowskiego, pod red. J. Targalskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999.
Makroproporcje rozwoju gospodarczego wybranych krajów... 41 Kowalik T., Wspó³czesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo WSPiZ im. L. KoŸmiñskiego, Warszawa. Samuelson P., Nordhaus W.D., Ekonomia, t. 2, PWN, Warszawa. World Development Indicators, Bank Œwiatowy, wersja na CD. Macro-proportional Economic Growth of Selected Central Eastern European Countries During The paper understudies economic changes on macro-economic scale in seven central European countries i.e., The Czech Republic, Poland, Slovakia, Hungary, Lithuania, Latvia and in the s. The structure of as well as horizontal changes in the gross domestic product, GDP, of the aforementioned countries was analyzed. Their GDPs were analyzed in two categories: from the expenditure point of view i.e., as total sum of expenditure on consumption by individuals, governmental expenditures, gross internal investments as well as net exports, from the manufacturing point of view i.e., as total sum of all values added during production in each sector. The research also covered the level of individual consumptions per capita being one of the elements of economic growth. The above considerations were aimed at identifying similarities and differences in undergoing transformation processes in each of the countries studied. The results obtained lead to a conclusion, that the trends characteristic of the economic changes in the countries considered were similar and although they differed in their change dynamics, starting speed as well as their internal and external pre-requisitions they were able to bring their economic structures to similar levels at the end.