USTROJE KONSTYTUCYJNE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH

TESTY BECKA Bogumił Szmulik (red.) USTROJE KONSTYTUCYJNE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH Wydawnictwo C. H. BECK

TESTY BECKA Ustroje konstytucyjne państw współczesnych

W sprzedaży: P. Sarnecki PRAWO KONSTYTUCYJNE RP, wyd. 8 Podręczniki Prawnicze B. Szmulik SKARGA KONSTYTUCYJNA. POLSKI MODEL NA TLE PORÓWNAWCZYM Monografie Prawnicze A. Szmyt (red.) LEKSYKON PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 100 PODSTAWOWYCH POJĘĆ Encyklopedie i Leksykony B. Banaszak PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 5 Studia Prawnicze M. Stepaniuk PRAWO KONSTYTUCYJNE. ORGANY OCHRONY PRAWA, wyd. 2 Aplikacje Prawnicze www.ksiegarnia.beck.pl

USTROJE KONSTYTUCYJNE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH Redaktor: prof. Bogumił Szmulik Profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i Społecznej Akademii Nauk w Warszawie Autorzy: Łukasz Kojara, Andrzej Pogłódek, Jarosław Przychoda, Bartłomiej Starzec Wydawnictwo C. H. BECK Warszawa 2012

Redakcja: Joanna Ablewicz Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H. Beck 2012 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: DTPArt Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-4060-9 ISBN e-book 978-83-255-4061-6

Spis treści Przedmowa IX Rozdział I. Konfederacja Szwajcarska 1 1. Geneza i ewolucja państwa 1 2. Konstytucja z 1999 r. prawa podstawowe i struktura federacji 2 3. Demokracja bezpośrednia 5 4. Władze federalne 6 5. Test 9 6. Odpowiedzi do testu 23 Rozdział II. Republika Włoska 25 1. Republika Włoska i jej Ustawa Zasadnicza 25 2. System organów władzy 28 2.1. Władza ustawodawcza 28 2.2. Władza wykonawcza 30 2.3. Władza sądownicza 31 3. Test 32 4. Odpowiedzi do testu 46 Rozdział III. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii 47 1. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej rys historyczny 47 2. Ogólna charakterystyka ustroju 49 3. System źródeł prawa 49 4. System organów władzy 50 4.1. Władza ustawodawcza 50 4.2. Władza wykonawcza 53 4.3. Rząd i Gabinet 54 4.4. Wymiar sprawiedliwości 55 4.4.1. Anglia, Walia i Irlandia Północna 55 4.4.2. Szkocja 56 5. Test 57 6. Odpowiedzi do testu 71 Rozdział IV. Republika Łotewska 73 1. Geneza ustroju konstytucyjnego 73 2. Władza ustawodawcza 74 3. Władza wykonawcza 77 4. Władza sądownicza 78 5. Test 80 6. Odpowiedzi do testu 94

Spis treœci Rozdział V. Republika Federalna Niemiec 95 1. Republika Federalna Niemiec i jej Ustawa Zasadnicza 95 2. System organów władzy 98 2.1. Władza ustawodawcza 98 2.2. Władza wykonawcza 101 2.3. Federalny Trybunał Konstytucyjny i system sądów w Niemczech 102 3. Test 103 4. Odpowiedzi do testu 118 Rozdział VI. Republika Finlandii 119 1. Uwagi ogólne 119 2. Władza ustawodawcza 119 3. Władza wykonawcza 124 4. Władza sądownicza 126 5. Test 127 6. Odpowiedzi do testu 149 Rozdział VII. Federacja Rosyjska 151 1. Geneza ustroju konstytucyjnego 151 2. Władza ustawodawcza 154 3. Władza wykonawcza 155 4. Władza sądownicza 156 5. Test 159 6. Odpowiedzi do testu 174 Rozdział VIII. Węgry 175 1. Węgry ustawy zasadnicze 175 2. System organów władzy 177 2.1. Władza ustawodawcza 177 2.2. Władza wykonawcza 178 2.3. Władza sądownicza 181 3. Test 184 4. Odpowiedzi do testu 198 Rozdział IX. Republika Francuska 199 1. Geneza ustroju konstytucyjnego 199 2. Władza ustawodawcza 200 3. Władza wykonawcza 202 4. Władza sądownicza 204 5. Test 205 6. Odpowiedzi do testu 225 Rozdział X. Republika Portugalii 227 1. Uwagi ogólne 227 2. Władza ustawodawcza 228 3. Władza wykonawcza 231 VI

Spis treœci 4. Władza sądownicza 234 5. Test 235 6. Odpowiedzi do testu 258 Rozdział XI. Stany Zjednoczone Ameryki 259 1. Stany Zjednoczone Ameryki system prawny i ustrój państwa 259 2. System źródeł prawa 261 3. Podział władzy 262 3.1. Władza ustawodawcza Kongres 262 3.2. Władza wykonawcza Prezydent 264 3.3. Władza sądownicza 266 4. Test 267 5. Odpowiedzi do testu 282 Indeks rzeczowy 283 VII

Przedmowa Ostatnie dwie dekady to okres niezwykle interesujący w historii państw Europy Środkowej i Wschodniej, w tym również Polski. Zainicjowane przemiany polityczne, społeczne i gospodarcze, a zwłaszcza otwarcie granic w ramach Unii Europejskiej spowodowały, że znajomość innych państw i ich organizacji stała się nie tylko pożyteczna, lecz wręcz konieczna. Poznaniu takiemu mogą służyć występujące na rynku księgarskim liczne i dobrze opracowane podręczniki poświęcone ustrojom państw współczesnych, zwłaszcza tych, których rozwiązania ustrojowe stały się wzorem do naśladowania ze względu na ich uniwersalny charakter lub oryginalność. W związku z powyższym może nasunąć się naturalne pytanie, czy jest jeszcze miejsce na kolejne opracowanie poświęcone podobnej problematyce? Chyba można przychylić się do opinii, że tak! Po pierwsze, przedstawiona publikacja nie jest typowym podręcznikiem i z założenia nie ma ambicji takim być. Zawarte w niej niezwykle zwięzłe opracowania ustrojów wybranych państw współczesnych mają charakter jedynie porządkujący i utrwalający. Temu ostatniemu celowi służą zamieszczone na końcu każdego tekstu, opisującego konkretne państwo, zestawy pytań sprawdzających. Po drugie, obok państw wielokrotnie już opisanych, takich jak Szwajcaria, Włochy, Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone i Rosja występują również te mniej znane, a uwzględnione z istotnych jak się nam wydaje przyczyn. I jak Łotwa została uwzględniona jako reprezentant państw nadbałtyckich. Wybór Łotwy wynika z tego, że jej Konstytucja z 1922 r., obowiązująca do dzisiaj, jako jedna z pierwszych w Europie przewidziała w dość istotnym zakresie możliwość sięgania po instrumenty demokracji bezpośredniej, w tym inicjatywę ludową. Dodatkowo trwałość tej Konstytucji, powrót do niej po latach sowieckiego zniewolenia, pokazuje jej wartość, możliwość stosowania w zmieniających się warunkach społeczno-politycznych w pewnym stopniu jest ona też dobrym przykładem konstytucji uchwalonej po I wojnie światowej. Państwa skandynawskie przodują w wielu dziedzinach, stąd zainteresowanie przyjętymi tam rozwiązaniami ustrojowymi jest niejako naturalne. Ze względów objętościowych wybrana została spośród nich Finlandia, państwo o długich tradycjach demokratycznego konstytucjonalizmu, jeden z pierwszych krajów, które przyznały prawa wyborcze kobietom (jeszcze w okresie unii z Rosją). Jednocześnie jest to państwo, które stosunkowo niedawno (1999 r.) przyjęło nową konstytucję, zmieniającą dość istotnie ustrój państwa wobec rozwiązań przyjętych w 1919 r. (osłabiono m.in. pozycję Prezydenta). Uwzględnienie w naszym opracowaniu dydaktycznym Węgier wynika z uchwalenia niedawno przez to państwo nowej Konstytucji, która zastąpiła poprzednią, IX

Przedmowa wielokrotnie nowelizowaną, stalinowską ustawę zasadniczą. W ten sposób skończył się na Węgrzech okres swoistego prowizorium konstytucyjnego, z jakim mieliśmy również do czynienia w Polsce do 1997 r. W wyniku tego zmianie uległ ustrój konstytucyjny tegoż państwa, m.in. wzmocniona została pozycja Prezydenta, zmniejszono kompetencje tamtejszego Sądu Konstytucyjnego (do niedawna jedne z większych w Europie). Uwzględnienie Portugalii, jako jednego z państw omawianych w opracowaniu wynika z tego, że konstytucja tego państwa zawiera kilka oryginalnych rozwiązań ustrojowych (np. unormowanie statusu opozycji, utrata mandatu przez posła wskutek zmiany barw partyjnych, dość szeroki zakres niezmienialnych postanowień konstytucji). Dodatkowo uwzględnienie tego państwa, które podobnie jak Polska przeszło od ustroju niedemokratycznego do demokracji z ustrojem parlamentarno- -prezydenckim umożliwi spojrzenie na to, jakie rozwiązania przyjęli Portugalczycy wchodząc na drogę przemian ustrojowych, a jakie Polacy. Niniejsza publikacja przeznaczona jest głównie dla studentów prawa, administracji, nauk politycznych i stosunków międzynarodowych. Jej zadaniem jest ukazanie różnorodnych rozwiązań w sposób jak najbardziej przystępny, a jednocześnie dający pojęcie o różnorodności rozwiązań ustrojowych przyjętych w opracowanych państwach. Autorami zamieszczonych tekstów są pracownicy i doktoranci Katedry Prawa Konstytucyjnego Porównawczego i Współczesnych Systemów Politycznych Wydziału Prawa i Administracji UKSW w Warszawie. Bogumił Szmulik X

Rozdział I. Konfederacja Szwajcarska Literatura: Z. Czeszejko-Sochacki, Referendum i inicjatywa ludowa w systemie politycznym Konfederacji Szwajcarskiej, SP 1989, z. 3; Z. Czeszejko-Sochacki, Sądowa kontrola konstytucyjności w prawie szwajcarskim, Prz. Sejm. 1995, Nr 4; Z. Czeszejko-Sochacki, Procedura legislacyjna w Konfederacji Szwajcarskiej, Prz. Sejm. 1996, Nr 4; Z. Czeszejko-Sochacki, Rada Kantonów Konfederacji Szwajcarskiej, [w:] E. Zwierzchowski (red.), Izby drugie parlamentu, Białystok 1996; Z. Czeszejko-Sochacki, Projekt reformy szwajcarskiego parlamentu federalnego, Prz. Sejm. 1998, Nr 3; Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej z dnia 8 kwietnia 1999 r., tłum. i wstęp Z. Czeszejko-Sochacki, Warszawa 2000; W. Linder, Demokracja szwajcarska. Rozwiązywanie konfliktów w społeczeństwie wielokulturowym, Rzeszów 1996; R. Matej, Rada Narodowa i Rada Kantonów w Szwajcarii, [w:] Z. Kiełmiński, T. Mołdawa (red.), Parlament w demokracjach zachodnich, Warszawa 1992; Z. Niewiadomski, Gmina w Szwajcarii: Studium ustojowo-prawne, Warszawa 1993; A. Pułło, Ustroje państw współczesnych, Warszawa 2006; K. Rybicki, Uwagi wstępne do Konstytucji Związkowej Konfederacji Szwajcarskiej, [w:] Konstytucje Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii, Wrocław 1970; P. Sarnecki, Rząd a parlament Konfederacji Szwajcarskiej, Kraków 1978; P. Sarnecki, System partyjny w Szwajcarii jako szczególny model współdziałania partii, SNP 1980, Nr 3; P. Sarnecki, Cechy szwajcarskiego systemu wyborczego do parlamentu, ZN UJ Pr. Pol. 1982, z. 19; O. Sigg, Instytucje polityczne Szwajcarii, Warszawa 1990; J. Steiner, Demokracje europejskie, Rzeszów 1993; D. Thürer, Instytucje demokracji bezpośredniej w Szwajcarii, [w:] H. Suchocka (red.), Tworzenie prawa w demokratycznym państwie, Warszawa 1992. 1. Geneza i ewolucja państwa Początków państwowości Szwajcarii upatruje się w sojuszu trzech kantonów: Uri, Schwyz i Unterwalden, zawartym 1.8.1291 r. Sojusz ten powstał w celu obrony przed Habsburgami uzyskanych od cesarstwa wolności i przywilejów. W kolejnych wiekach powstające państwo udało się rozszerzyć o dalsze prowincje, częściowo w drodze akcesu Lucerna i Zurich, częściowo w drodze podbojów Glarus, Zug i Berno. W 2 poł. XIV w. Związek liczył już 8 kantonów. W wieku XV doszły Argowia i Turgowia. W roku 1499, po zwycięstwie Szwajcarów nad armią cesarską pod Dornbach, cesarz Maksymilian I uznał niezależność Szwajcarii, chociaż pełną suwerenność państwo to uzyskało dopiero po pokoju westfalskim w 1648 r. W XVI w. dołączyły kolejne nowe kantony, Bazylea, Szafuza i Appenzell. Początkowo jedynym organem Związku było tzw. Zgromadzenie (Tagsatzung) delegatów kantonów. Delegaci byli przedstawicielami danych miejscowości. Głosowali zgodnie z instrukcjami swoich władz. Zgromadzenie nie posiadało żadnych instrumentów, aby swoje decyzje narzucać kantonom wbrew ich woli. Ta słabość władz spowodowała, że Związek w ciągu następnych wieków przeszedł kilka wojen domowych i religijnych. Po wkroczeniu armii napoleońskiej na terenie Związku została utworzona Republika Helwecka. Było to wbrew tradycji, a na wzór francuski państwo scentrali- B. Szmulik

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska zowane. Nadana konstytucja powołała do życia dwuizbowy parlament, a władzę wykonawczą powierzyła 5-osobowemu dyrektoriatowi, którego w roku 1800 zastąpił 7-osobowy komitet wykonawczy jednoizbowego parlamentu. Od 1803 r. Szwajcaria ponownie stała się konfederacją. Po upadku Napoleona Kongres Wiedeński na powrót uznał niepodległość i neutralność Szwajcarii, zaś wchodzące w jej skład kantony odzyskały suwerenność. Nie pomogło to jednak w uporządkowaniu państwa, które rozsadzał od wewnątrz konflikt interesów oraz walki pomiędzy radykałami a konserwatystami. Ostatecznie, po krótkiej wojnie domowej i klęsce secesjonistów, została uchwalona i przyjęta w roku 1848 Konstytucja. W wyniku jej uchwalenia dotychczasowe państwo z relatywnie luźnego związku państw zostało przekształcone w państwo federalne o rozszerzonej władzy centralnej. Zawarte w Konstytucji rozwiązania i zasady były podstawą następnej Konstytucji Federalnej z 1874 r., a jej zasady, i nawet niektóre bardziej szczegółowe postanowienia, zostały recypowane w nowej Konstytucji z 1999 r. Konstytucja z 1874 r. obowiązywała aż do roku 1999 i składała się z 3 rozdziałów. Pierwszy poświęcony był strukturze prawnej państwa i podziałowi kompetencji między rządem federalnym a kantonami. Drugi regulował problematykę organizacji władz związkowych, trzeci zaś zmiany w Konstytucji. Powstałe państwo określono jako Związek Szwajcarski, tłumaczony również jako Konfederacja Szwajcarska. Strukturę władz federalnych tworzyły Zgromadzenie Związkowe (składające się z Rady Narodowej i Rady Kantonów), Rada Związkowa oraz Sąd Federalny. Stworzony w ten sposób system rządów przyjął nazwę parlamentarno-komitetowego. Radę Narodową stanowili posłowie pochodzący z wyborów bezpośrednich i równych, wybierani przez całą ludność federacji, Radę Kantonów zaś stanowili deputowani wybierani po dwóch z każdego kantonu, a po jednym z półkantonu. Z kolei członkowie Rady Związkowej nie mogli być członkami parlamentu. Powyższe izby obradowały na sesjach, a ich kompetencje daleko wykraczały poza funkcje ustawodawczą. Między innymi do parlamentu należał nadzór nad administracją. 2. Konstytucja z 1999 r. prawa podstawowe i struktura federacji Po niemal 140 nowelizacjach od momentu obowiązywania Konstytucji z roku 1874, rozpoczęto prace nad nowym dokumentem mogącym stawić czoło współczesności. Prace nad nową ustawą zasadniczą trwały bardzo długo. Ostatecznie w grudniu 1998 obie izby parlamentu uchwaliły tekst nowej Konstytucji, zaś w kwietniu 1999 została ona przyjęta w referendum. Do zasadniczych różnic pomiędzy starą a nową Konstytucją należy zaliczyć wprowadzenie do nowej rozdziału o prawach jednostki. Bogatsza jest również preambuła oraz pewne wyróżnienie postanowień ogólnych. Uwagę zwraca także dość skomplikowana procedura regulująca zmiany w Konstytucji. Katalog praw i wolności regulowany jest w dwóch rozdziałach: pierwszym Prawa podstawowe i drugim Prawa obywatelskie i polityczne. Konstytucja oferuje B. Szmulik

2. Konstytucja z 1999 roku prawa podstawowe i struktura federacji ich niezwykle szeroki wachlarz, poczynając m.in. od równości wobec prawa, prawa do życia (kara śmierci jest zakazana), prawa do wolności osobistej, wolności sumienia i wyznania, wolności osiedlania się, wolności poglądów i informacji, ochrony życia prywatnego, wolności środków przekazu, języka, nauki, badań naukowych, twórczości artystycznej, zgromadzenia się, stowarzyszania się. Przewiduje również gwarancje: własności, ochrony przed wydaleniem, wydaniem lub przymusowym odstawieniem do granicy, wolności gospodarczej czy prawo koalicji. Zawiera również najważniejsze gwarancje postępowania sądowego, praw politycznych. Ograniczenia przewidzianych przez ustawę zasadniczą praw wymagają podstawy ustawowej. Muszą być też usprawiedliwione interesem publicznym bądź ochroną praw podstawowych osób trzecich, a także proporcjonalne do założonego celu. W rozdziale drugim Konstytucja definiuje pojęcie obywatelstwa. W świetle prawa obywatelem szwajcarskim jest ten, kto posiada obywatelstwo gminy lub kantonu. Federacja określa nabycie i utratę praw obywatelskich przez pochodzenie, małżeństwo i adopcję. Ponadto określa utratę obywatelstwa szwajcarskiego z innych przyczyn oraz ponowne nabycie obywatelstwa. Istotnym elementem w katalogu praw są te poświęcone celom socjalnym. Należy podkreślić ich szeroki zakres. Na Federację i kantony nałożone zostało zobowiązanie podejmowania działań, aby każdy mógł korzystać z socjalnego bezpieczeństwa, otrzymywał niezbędną opiekę zdrowotną, zaś rodziny jako wspólnoty dorosłych i dzieci były chronione i wspierane, a zdolni do pracy mogli pokryć koszt utrzymania z pracy na odpowiednich warunkach, jak też poszukujący mieszkań dla siebie i swoich rodzin mogli znaleźć odpowiednie mieszkanie, aby zarówno dzieci i młodzież, jak i osoby w wieku produkcyjnym, mogły zgodnie ze swoimi zdolnościami kształcić się, dokształcać i kontynuować kształcenie, by były wspierane w swoim rozwoju na ludzi samodzielnych i społecznie odpowiedzialnych. Na Federację i kantony nałożono również obowiązki związane z zabezpieczeniem ludzi przed ekonomicznymi skutkami wieku, inwalidztwa, choroby, wypadków, bezrobocia, macierzyństwa, osierocenia i owdowienia. Federalna struktura państwa w świetle Konstytucji oparta została na trzech szczeblach: 1) federacji, 2) kantonach i 3) gminach. Wszystkie wymienione szczeble posiadają określony zakres działania, a w przypadku wątpliwości domniemanie przemawia za kompetencją gmin, a następnie kantonów. Jak podkreśla Z. Czeszejko-Sochacki, gminy z ich znaczną autonomią, uważane są za fundament życia politycznego i kultury (tenże, Wstęp, [w:] Konstytucja..., s. 22). Współcześnie w Szwajcarii wyróżnia się kilka rodzajów gmin. Są to gminy: 1) ogólne albo polityczne (w ich gestii znajduje się niemal cała administracja), 2) specjalne (kościelne, szkolne, ubogich), 3) obywatelskie (są to korporacje osób posiadających obywatelstwo ich rolą jest przyznawanie obywatelstwa). B. Szmulik

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska Konstytucja w art. 50 ust. 1 gwarantuje autonomię gmin, stosownie do prawa kantonalnego. Tę gwarancję zapewnia Sąd Federalny, do którego mogą być kierowane skargi na naruszenie autonomii. Szwajcarskie gminy są bardzo zróżnicowane, odmienne są też ich sposoby zarządzania. Podstawę autonomii gmin stanowią następujące zasady: 1) konstytucyjne prawo do istnienia, łączenia się z innymi gminami, lub zachowania niezależności, która nie może zostać naruszona przez kantony, 2) swoboda wyboru przez gminy odpowiedniej politycznej struktury i administracji w ramach ustawodawstwa kantonalnego, 3) prawo nakładania podatków w celu zaspokojenia własnych potrzeb i 4) pełna swoboda działania w zakresie nienależącym do kompetencji kantonów lub Federacji. W odróżnieniu od gmin, organizacja wszystkich kantonów opiera się na podobnych zasadach. Każdy kanton nadaje sobie demokratyczną konstytucję. Wymaga ona zaakceptowania przez naród tego kantonu i musi zostać poddana rewizji, jeżeli żąda tego większość uprawnionych do głosowania. Konstytucje kantonalne wymagają gwarancji Federacji, która udziela jej, o ile nie są one sprzeczne z prawem federalnym. Federacja stoi na straży porządku konstytucyjnego kantonów i ingeruje, jeżeli zostanie on zakłócony w którymś kantonie bądź zagrożony, a kanton, którego to dotyczy, nie może go ochronić sam lub z pomocą innych kantonów. Kantony w Szwajcarii oparły swoją działalność o klasyczny trójpodział władzy. Parlamenty kantonalne są jednoizbowe, o zróżnicowanej liczebności (od 100 do 200 osób). Okres ich kadencji wynosi od 2 do 4 lat. Federacja została również zobowiązana do ochrony terytorium kantonów. Zmiana w liczbie i pozycji kantonów wymaga zgody zainteresowanej ludności, zainteresowanych kantonów oraz narodu i kantonów. Z kolei zmiana granic pomiędzy kantonami jest dopuszczalna i odbywa się na podstawie umów, o ile wyrażona zostanie na to zgoda ludności Szwajcarii, a fakt ten zatwierdzi Zgromadzenie Federalne w formie uchwały federalnej. Kantony posiadają w rzeczywistości dużą samodzielność i swobodę działania, jednak przy uwzględnieniu nadrzędnych interesów Federacji. W szczególności współdziałają w przygotowywaniu decyzji w sprawach zagranicznych, mogą w zakresie swoich kompetencji zawierać umowy międzynarodowe (umowy takie nie mogą być sprzeczne z interesami Federacji) zaś z organami zagranicznymi niższego szczebla mogą utrzymywać stosunki bezpośrednie. Ponadto w zakresie swoich kompetencji kantony dbają o bezpieczeństwo kraju i obronę ludności. Są właściwe w sprawach szkolnictwa (troszczą się o należyte nauczanie podstawowe, dostępne dla wszystkich dzieci, które jest obowiązkowe), kultury, określają swoje języki urzędowe, przy czym zwracają uwagę na tradycyjną językowo strukturę regionu, dbają o środowisko naturalne, budują i utrzymują drogi krajowe oraz ponoszą wspólnie z Federacją koszty ich utrzymania. Oprócz tego przestrzegają wolności gospodarczej. B. Szmulik

3. Demokracja bezpoœrednia Federalizm jest pierwszą zasadą ustroju Szwajcarii. Tę złożoną strukturę państwa podniesiono zarówno w preambule, uznając za źródło władzy naród szwajcarski i kantony oraz określając najogólniejszy cel uchwalenia Konstytucji, jako dążenie do odnowienia Federacji, jak i w nazwie Konstytucji: Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej. W art. 2 Konstytucji określono ogólne cele Federacji, do których zaliczono ochronę wolności i praw narodu, niezawisłości i bezpieczeństwa kraju. Federacja ma poza tym wspierać ogólny dobrobyt, trwały rozwój, wewnętrzną spoistość oraz kulturalną różnorodność kraju, troszczyć się o jak największą równość szans obywateli oraz angażować się na rzecz trwałego zachowania naturalnych warunków życia pokojowego i sprawiedliwego międzynarodowego porządku. Według Z. Czeszejko-Sochackiego ta podstawowa zasada państwa federalnego opiera się na: 1) materialnej autonomii kantonów w określaniu i wykonywaniu ich zadań i w materialnym współdziałaniu w spełnianiu zadań Federacji; 2) materialnej autonomii kantonów w określaniu, pobieraniu i przeznaczaniu ich dochodów, i tym samym materialnej odpowiedzialności za finansowanie ich zadań; 3) materialnej autonomii kantonów w określaniu ich organizacji i ich politycznego działania; 4) materialnym upoważnieniu kantonów do współdziałania w kształtowaniu woli Federacji; 5) szerokim obowiązku współdziałania Federacji i kantonów (tenże, Wstęp, [w:] Konstytucja..., s. 29). W przypadku zaistnienia zmian tych zasad wywołanych przeobrażeniami w gospodarce i społeczeństwie, przewidziane jest zastosowanie referendum, jako procedury demokracji bezpośredniej. 3. Demokracja bezpośrednia Demokracja bezpośrednia, jako jedna z fundamentalnych zasad ustroju Szwajcarii, łączy się ściśle z wielowiekową tradycją związkowego charakteru państwa oraz samodzielności gmin. Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej poświęca demokracji bezpośredniej rozdział drugi, zatytułowany Inicjatywa i referendum oraz przepisy o zmianie Konstytucji. Inicjatywa ludowa dopuszczalna jest jedynie w celu całkowitej lub częściowej zmiany Konstytucji. W jednym i drugim wypadku minimalna liczba uprawnionych do głosowania wynosi 100 tys. Inicjatywa w powyższej sprawie może mieć formę propozycji o ogólnym charakterze lub już zredagowanego aktu. Przy czym jeżeli narusza jedność formy, jedność materii lub bezwzględnie obowiązujące postanowienia prawa międzynarodowego, Zgromadzenie Federalne uzna ją za całkowicie lub częściowo nieważną. W razie złożenia propozycji o ogólnym charakterze, uprawnione do opracowania szczegółowej zmiany jest Zgromadzenie Federalne, B. Szmulik

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska które następnie poddaje ją narodowi i kantonom pod głosowanie. Naród rozstrzyga czy inicjatywie należy nadać bieg. Jeżeli rozstrzygnięcie jest pozytywne, Zgromadzenie opracowuje odpowiedni projekt. Zostaje on poddany kolejnemu głosowaniu. Zgromadzenie może też poddać pod głosowanie własny projekt. Konstytucja przewiduje dwa rodzaje referendum: obligatoryjne i fakultatywne. Referendum obligatoryjne przeprowadza się w przypadku częściowej lub całkowitej zmiany Konstytucji, przystąpienia do organizacji zbiorowego bezpieczeństwa lub do wspólnot ponadnarodowych oraz w przypadku przyjęcia przez Zgromadzenie Narodowe ustaw federalnych uznanych za pilne (ale nieposiadających podstaw konstytucyjnych), których czas obowiązywania przekracza rok. Referendum fakultatywne przeprowadza się na żądanie 50 tys. uprawnionych do głosowania lub 8 kantonów. Przedmiotem głosowania mogą być: 1) ustawy federalne, 2) ustawy federalne uznane za pilne, których czas obowiązywania przekracza rok, 3) uchwały federalne, o ile przewiduje to Konstytucja lub ustawa, 4) umowy międzynarodowe, które: a) są bezterminowe i nie przewidują wypowiedzenia, b) przewidują przystąpienie do organizacji międzynarodowej, c) wprowadzają wielostronne ujednolicenie prawa. Zgromadzenie może poddać pod referendum również inne umowy międzynarodowe. 4. Władze federalne Władzom federalnym poświęcony jest tytuł 5 Konstytucji. Strukturę władz tworzą: Zgromadzenie Federalne, Rada Federalna, Kanclerz Federalny oraz sędziowie Sądu Federalnego. Ogólny przegląd kompetencji i zadań organów federalnych otwiera Zgromadzenie Federalne. W Konstytucji Szwajcarii, podobnie jak w wielu innych, nie znajdziemy zasady rozstrzygającej o charakterze stosunków pomiędzy parlamentem a pozostałymi organami państwa. Jednak system polityczny tego kraju należy zaliczyć do rządów zgromadzenia, które charakteryzują się wyraźną przewagą parlamentu. Nie bez podstawy więc Konstytucja w art. 48 ust. 1, określając pozycję ustrojową Zgromadzenia stanowi, że z zastrzeżeniem praw narodu i kantonów, sprawuje ono najwyższą władzę w Federacji. Ta szczególna pozycja Zgromadzenia wyraża się przede wszystkim w zwierzchnim nadzorze nad pozostałymi segmentami władzy: Radą Federalną i administracją federalną, sądami federalnymi i innymi podmiotami realizującymi zadania państwa. Zgromadzenie Federalne składa się z dwóch izb: Rady Narodowej i Rady Kantonów, które są równorzędne. Rada Narodowa składa się z 200 deputowanych, których wybiera naród w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych na 4-letnią kadencję. Każdy kanton tworzy okręg wyborczy. Posiada on co najmniej jeden man- B. Szmulik

4. W³adze federalne dat, przy czym liczba mandatów uzależniona jest od liczby ludności. Ważność wyborów stwierdza sama Rada. Rada Kantonów składa się z 46 deputowanych; 20 kantonów wybiera po dwóch deputowanych, zaś imiennie wskazane w Konstytucji kantony: Obwalden, Bazylea miasto, Bazylea okręg, Appenzell-Ausserrhoden i Appenzell-Innerrhoden wybierają po jednym deputowanym. Kantony regulują tryb wyboru swoich deputowanych do Rady własnym ustawodawstwem. Wspomniana już wcześniej równorzędność obu izb wyraża się też w sprawach organizacyjnych. Wszystkie zasady i instytucje, o których wspomina Konstytucja, odnoszą się w jednakowy sposób do obu izb. Dotyczy to również praw i obowiązków członków izb. Andrzej Pułło do głównych funkcji Zgromadzenia Federalnego zalicza funkcje: ustawodawczą, współkształtowania polityki zagranicznej, finansowo-budżetową, kreacyjną, nadzorczą, ustrojowo-gwarancyjną, ochrony bezpieczeństwa i neutralności państwa, militarno-obronną, rozstrzygania o ważności inicjatyw ludowych, współdziałania w planowaniu ważnych czynności państwa, rozstrzygania konfliktów kompetencyjnych, kontrolną, ułaskawiania i podejmowania decyzji indywidualnych (tenże, Ustroje..., s. 229). Jest to katalog, który nie wyczerpuje potencjalnych funkcji Zgromadzenia, bowiem może ono przyznać sobie ustawą zadania i uprawnienia niewymienione wyraźnie w Konstytucji. Organami kierowniczymi obu izb są przewodniczący i wiceprzewodniczący Biura Rady Narodowej i Rady Kantonów oraz Konferencja Koordynacyjna. Przewodniczący wybierani są na rok. Ponowny wybór jest wykluczony. Obradami izb kierują przewodniczący, natomiast najważniejsze decyzje podejmowane są przez Biura każdej z izb. Oba Biura tworzą Konferencję Koordynacyjną, będącą centralnym organem parlamentu. Uchwały Konferencji wymagają akceptacji Biura każdej izby. Do podstawowych zadań Konferencji należy koordynowanie działań parlamentu i Rady Federalnej. Dlatego w posiedzeniach może brać udział jej przewodniczący, noszący tytuł Prezydenta Konfederacji. Przewidziane w art. 153 Konstytucji komisje parlamentarne są organami roboczymi parlamentu. Dzielą się na stałe i niestałe. Komisjom zgodnie z literą ustawy zasadniczej przysługuje prawo do informacji, prawo wglądu i uprawnienia śledcze w zakresie określonym ustawą. Parlamentarzyści działają w oparciu o wolny mandat, mogą też organizować się we frakcje. Zasady ich tworzenia i uprawnienia określa regulamin Rady Narodowej. Zgromadzenie Narodowe pracuje w oparciu o tryb sesyjny. Zasadniczo odbywają się 4 sesje zwyczajne w roku, które trwają po 3 tygodnie. Jedna czwarta deputowanych do izby, lub Rada Federalna, może żądać zwołania izb na sesję nadzwyczajną. W ramach sesji zwoływane są posiedzenia izb. Uchwały podejmowane są większością głosów, w obecności co najmniej połowy liczby posłów danej izby. Zasadą jest, że izby obradują oddzielnie. Obradując wspólnie tworzą Zgromadzenie Federalne, którym kieruje przewodniczący Rady Narodowej. Do kompetencji Zgromadzenia należy: przeprowadzenie wyborów, rozstrzyganie sporów B. Szmulik

Rozdzia³ I. Konfederacja Szwajcarska kompetencyjnych pomiędzy najwyższymi organami federalnymi oraz stosowanie prawa łaski. Poza tym organ ten zbiera się w szczególnych okolicznościach, np. w celu przyjęcia oświadczeń Rady Federalnej. Zgromadzenie wydaje akty prawne w formie ustaw federalnych i rozporządzeń. Wydawane uchwały federalne nie podlegają referendum. Rada Federalna (rząd) jest najwyższą władzą rządzącą i wykonawczą Federacji. Składa się ona z 7 członków wybieranych przez Zgromadzenie Federalne. W celu zachowania równowagi, z jednego kantonu może być wybrany tylko jeden członek Rady. Radzie Federalnej przewodniczy Prezydent Federacji, który wybierany jest (łącznie z wiceprezydentem) przez Zgromadzenie Federalne na okres roku. Konstytucja nie przewiduje ponownego wyboru. Prezydent nie może też być wybrany na wiceprezydenta na następny rok. Według Z. Czeszejko-Sochackiego Szwajcaria wykształciła niespotykany w innych państwach system rotacyjnego prezydenta i wiceprezydenta, jako przewodniczącego Rady, równocześnie pełniącego pewne funkcje na zewnątrz (tenże, Wstęp, [w:] Konstytucja..., s. 35). Zasadą działania Rady Federalnej jest kolegialność. Rada kieruje administracją federalną, przy czym dzieli się ona na departamenty, kierowane przez poszczególnych członków Rady. Każdy członek Rady (radca federalny) musi kierować jednym departamentem. Radę wspiera w jej działaniach Kancelaria Federalna kierowana przez Kanclerza Federalnego. Do wybranych szczegółowych kompetencji Rady Federalnej należy: określanie celów i środków polityki rządowej, informowanie opinii publicznej o swej działalności, przedstawianie parlamentowi projektów aktów normatywnych, wydawanie rozporządzeń, wykonywanie ustaw oraz wyroków organów sądowych Federacji, opracowywanie planów finansowych, wykonywanie budżetu, prowadzenie polityki zagranicznej, podpisywanie i ratyfikowanie umów międzynarodowych, podejmowanie działań w celu zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego, niezawisłości i neutralności państwa, ogłaszanie mobilizacji. Najwyższą władzą wymiaru sprawiedliwości w Szwajcarii jest Sąd Federalny. Do jego głównych kompetencji należy rozpoznawanie skarg na naruszenie: praw konstytucyjnych, autonomii gmin i innych gwarancji kantonów na korzyść korporacji prawa publicznego, umów międzynarodowych lub umów kantonów oraz publicznoprawnych sporów pomiędzy Federacją a kantonami lub pomiędzy kantonami. Sąd Federalny jest ponadto właściwy do orzekania w sprawach cywilnych, karnych i administracyjnych oraz w innych dziedzinach prawa w takim zakresie, jaki przyznaje mu ustawa. Materia jego właściwości uwzględnia kompetencje sądownictwa kantonalnego. B. Szmulik

5. Test 5. Test 1. Początków państwowości Szwajcarii upatruje się w sojuszu: a) 2 kantonów, b) 3 kantonów, c) 4 kantonów. 2. Po wkroczeniu wojsk napoleońskich na terytorium Szwajcarii utworzona została: a) Republika Helwecka, b) Republika Cisalpińska, c) Związek Reński. 3. Po upadku Napoleona Szwajcaria uzyskała niepodległość i neutralność na Kongresie: a) Berlińskim, b) Wersalskim, c) Wiedeńskim. 4. Konstytucja Szwajcarii, która przetrwała do 1999 r., została przyjęta w roku: a) 1798, b) 1848, c) 1874. 5. Wzorem przywoływanym w szwajcarskiej doktrynie, zwłaszcza w odniesieniu do federalnej struktury państwa, był(a): a) Konstytucja amerykańska z 1787 r., b) polska Konstytucja z 3 Maja 1791 r., c) ustrój zjednoczonych Włoch. 6. Językiem retoromańskim posługuje się współcześnie w Szwajcarii: a) 1% ludności, b) 19% ludności, c) 46% ludności. 7. W Szwajcarii istnieją: a) 2 języki urzędowe, b) 3 języki urzędowe, c) 4 języki urzędowe. B. Szmulik 9