PRZEWODNIK DLA PRAKTYKÓW Na co zwracać uwagę czytając rachunek zysków i strat Włodzimierz Wąsowski Analiza rachunku zysków i strat obejmuje takie zagadnienia jak: dynamika poszczególnych pozycji, porównanie ich z innymi jednostkami w branŝy, ustalenie przyczyn zmian w poziomie pozycji np. cen, kursów walut, czy udziału w rynku. Analiza pionowa rachunku zysków i strat określa źródła tworzenia zysku. Informacje uzyskane w wyniku takich analiz słuŝą do oceny rezultatów działania, jak i perspektyw firmy. Sprawozdanie finansowe składa się z szeregu wzorów i części opisowych. Podstawowym wzorem, obok bilansu, jest Rachunek Zysków i Strat (RZiS) 1. Zainteresowani kondycją firmy, w tym inwestorzy, preferują raczej informacje zawarte w bilansie niŝ w rachunku zysków i strat uwaŝając bilans za podstawowy wzór sprawozdania. Taki pogląd nie ma jednak faktycznego uzasadnienia, inne są bowiem funkcje kaŝdego z tych dokumentów. Syntetycznie rzecz ujmując, bilans przekazuje wiedzę jaki jest wynik finansowy firmy, czyli ostateczny rezultat finansowy, i jakie czynniki go ukształtowały. Rachunek zysków i strat dostarcza zaś informacji o tempie wzrostu sprzedaŝy oraz jej rentowności, ukazuje takŝe zdolność firmy do generowania zysków i samofinansowania danych tych nie moŝna odczytać z bilansu. Obowiązujące wzory sprawozdania są określone w ustawie o rachunkowości, natomiast Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) nie narzucają formatu poszczególnych wzorów i to odnosi się równieŝ do tego wzoru. O układzie tego sprawozdania przesądza zasadniczo IV Dyrektywa 78/660/EWG, która zawiera cztery wzory rachunku zysków i strat. Rachunek zysków i strat, określany obecnie jako sprawozdanie z całkowitych dochodów, jest sprawozdaniem strumieniowym rocznym. Pokazuje ono całkowite dochody i poszczególne komponenty wyniku finansowego w określonym okresie, z wyodrębnieniem działalności podstawowej (statutowej) i finansowej 2 (pozyskiwanie kapitału i działalność inwestycyjna). Przy sporządzaniu rachunku zysków i strat mają zastosowanie dwie zasady: zasada memoriału zgodnie z nią, w sprawozdaniu finansowym ujmuje się wszystkie operacje gospodarcze dotyczące danego roku, niezaleŝnie od tego czy zostały zapłacone czy nie; zasada współmierności kosztów i przychodów zgodnie z nią, w danym okresie na wynik finansowy wpływają zrealizowane w tym okresie przychody i niezbędne dla ich uzyskania koszty. Oznacza to np., Ŝe wszelkie koszty, które nie są związane z przychodami uzyskanymi w danym roku, nie powinny być ujmowane w wyniku. 1 Dawniej określany jako Rachunek wyników. 2 W rachunku przepływów pienięŝnych działalność finansowa jest rozbita na działalność inwestycyjną i finansową.
W raporcie rocznym rachunek zysków i strat jest ukazywany w zestawieniu z wartościami osiągniętymi za rok poprzedni. JeŜeli zaś dotyczy on innego okresu, to dane dotyczą porównywalnego okresu roku ubiegłego. Przychody i zyski, koszty i straty Zasadnicze elementy tego sprawozdania to przychody i koszty. Przychody i koszty zdefiniowane są szczegółowo w ustawie. Zgodnie z ustawą: przychody i zyski to uprawdopodobnione powstanie w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości, w formie zwiększenia wartości aktywów, albo zmniejszenia wartości zobowiązań, które doprowadzą do wzrostu kapitału własnego lub zmniejszenia jego niedoboru w inny sposób niŝ wniesienie środków przez udziałowców lub właścicieli. Z kolei koszty i straty to uprawdopodobnione zmniejszenia w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości, w formie zmniejszenia wartości aktywów, albo zwiększenia wartości zobowiązań i rezerw, które doprowadzą do zmniejszenia kapitału własnego lub zwiększenia jego niedoboru w inny sposób niŝ wycofanie środków przez udziałowców lub właścicieli. Przychody i zyski, koszty i straty są to więc wszystkie te przepływy (strumienie), które nie są dokonywane pomiędzy firmą a jej właścicielami. Pozycją RZiS występującą tylko w przypadku podmiotów sporządzających sprawozdanie zgodnie z ustawą, są straty i zyski nadzwyczajne, czyli powstające na skutek zdarzeń trudnych do przewidzenia, poza działalnością operacyjną jednostki i niezwiązane z ogólnym ryzykiem jej prowadzenia. Ta pozycja nie występuje w sprawozdaniach sporządzonych zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (MSR), gdyŝ nie definiują one tego pojęcia. Przychody ze sprzedaŝy netto są przychodami ze sprzedaŝy wyrobów, usług oraz towarów po potrąceniu VAT. Kwoty ujęte w przychodach ze sprzedaŝy są kwotami netto, tzn. są pomniejszone o upusty, bonifikaty 3, skonta 4, dyskonta, itp. Nie mogą natomiast pomniejszać kosztu własnego sprzedaŝy. ZaniŜenie kosztów i zawyŝenie przychodów o tę samą kwotę pozostaje oczywiście bez wpływu na wynik finansowy, ale tworzy złudzenie większej aktywności firmy w zakresie dynamiki sprzedaŝy co z kolei wpływa na percepcję jej wyników przez inwestorów i kontrahentów. W przypadku produkcji jednostkowej, przychody ze sprzedaŝy określa wzór: Ilość x cena K = ax + b Koszty zaś moŝna przedstawić za pomocą wzoru: gdzie: a= koszt jednostkowy zmienny x= ilość sprzedaŝy b= koszty stałe 3 ObniŜenie ceny za sprzedaŝ artykułu niŝszego gatunku lub z wadami. 4 ObniŜenie ceny za szybką zapłatę czy wpłatę w gotówce.
Na podstawie tych danych moŝna wyliczyć próg rentowności czyli punkt przecięcia prostej sprzedaŝy i kosztu, po przekroczeniu którego jednostka rozpoczyna generowanie zysku. Szczególną pozycją w rachunku zysków i strat są pozostałe przychody i koszty operacyjne, obejmujące te elementy, które nie są związane z działalnością podstawową, ale są elementami działalności operacyjnej. Wykaz operacji, które wchodzą w zakres tej pozycji, wyszczególniony został w ustawie. Zgodnie z ustawą, przez pozostałe koszty i przychody operacyjne rozumie się koszty i przychody związane pośrednio z działalnością operacyjną jednostki, a w szczególności koszty i przychody związane: a) z działalnością socjalną; b) ze zbyciem środków trwałych, środków trwałych w budowie, wartości niematerialnych i prawnych, a takŝe nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczonych do inwestycji; c) z utrzymywaniem nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczonych do inwestycji, w tym takŝe z aktualizacją wartości tych inwestycji, jak równieŝ z ich przekwalifikowaniem odpowiednio do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, jeŝeli do wyceny inwestycji przyjęto cenę rynkową bądź inaczej określoną wartość godziwą; d) z odpisaniem naleŝności i zobowiązań przedawnionych, umorzonych, nieściągalnych, z wyjątkiem naleŝności i zobowiązań o charakterze publicznoprawnym nieobciąŝających kosztów; e) z utworzeniem i rozwiązaniem rezerw, z wyjątkiem rezerw związanych z operacjami finansowymi; f) z odpisami aktualizującymi wartość aktywów i ich korektami, równieŝ te, które dotyczą funkcjonalnie kosztów wytworzenia, i z wyjątkiem odpisów obciąŝających koszty finansowe; g) z odszkodowaniami i karami; h) z przekazaniem lub otrzymaniem nieodpłatnie, w tym w drodze darowizny, aktywów, w tym takŝe środków pienięŝnych na inne cele niŝ dopłaty do cen sprzedaŝy, nabycie lub wytworzenie środków trwałych, środków trwałych w budowie albo wartości niematerialnych i prawnych. Na ogół największymi pozycjami analitycznym są tu: wynik na sprzedaŝy środków trwałych, odpisy aktualizacyjne, koszty związane z odszkodowaniami, karami, grzywnami, przedawnienie zobowiązań lub naleŝności. DuŜe kwoty zapisów na pozostałej działalności operacyjnej są z natury sporadyczne, incydentalne, powinny teŝ mieć charakter uzupełniający. Przykładami zapisu takich zdarzeń moŝe być np. sprzedaŝ nieruchomości czy rozwiązanie rezerw. Pewna część zysku w tej pozycji pochodzi z wyceny aktywów i pasywów (aktywa wzrost wartości, pasywa spadek wartości) i nie jest realizowany kasowo aŝ do momentu sprzedaŝy, moŝna więc przyjąć, Ŝe to zysk potencjalny. Uznanie za zysk duŝej części z wyceny i znaczący udział tego zysku w rachunku zysków i strat jest zjawiskiem istotnym, wymagającym omówienia. JeŜeli zapisy na tych kontach przeniesione do sprawozdania dokonywane są w ostatnim miesiącu roku, a wynik za poprzednie miesiące był stratą czy poniŝej załoŝeń, to jednostka prawdopodobnie wypracowuje wynik za pomocą sztuki.
Jednostka moŝe prowadzić działalność finansową. Przychodami finansowymi są głównie wszelkiego typu odsetki (np. od środków na rachunkach bankowych czy udzielonych poŝyczek), kosztami takŝe mogą być odsetki (np. dyskonto weksli obcych, odsetki za nieterminowe płatności). W pozycji tej wykazywane są: zakup i sprzedaŝ papierów wartościowych, uzyskane dywidendy, zyski na operacjach finansowych. Po pierwsze: wynik finansowy NajwaŜniejszym elementem sprawozdania jest wynik finansowy (zysk lub strata). To zysk, a nie sprzedaŝ, są syntetycznym miernikiem efektywności funkcjonowania podmiotu. Zysk jest konsekwencją sprzedaŝy, a o niej decyduje klient, konsument, odbiorca on tworzy popyt i ma prawo wyboru. Zysk powstaje tedy, kiedy osiąga się nadwyŝkę przychodów nad kosztami jej wytworzenia (ściślej: kosztem własnym), utrzymuje zapasy na optymalnym poziomie, naleŝności ściąga jak najszybciej, a zobowiązania utrzymuje jak najdłuŝej, o ile nie są obciąŝone kosztami odsetek. Nie kaŝda jednak transakcja podatnika musi przynosić zysk, pomimo Ŝe naleŝy tego oczekiwać. Koszty własne powinny być ponoszone racjonalnie, ale ich zakres jest szerszy niŝ kosztów pozyskania dochodów ustalanych dla potrzeb wyliczenia podatku dochodowego. Wynik finansowy zysk zmaterializowany został w aktywach w postaci środków pienięŝnych (zysk kasowy) lub naleŝności (zysk memoriałowy). Niektórym kreatorom wydaje się, Ŝe jest to w istocie tylko zapis księgowy. Rzadko zadają sobie pytanie: wykreowałem zysk w okresie sprawozdawczym, ale co dalej? Strata zaś oznacza w istocie utratę aktywów, w pierwszym rzędzie płynnych, a więc jej konsekwencją moŝe być w następnym etapie utrata płynności. W rachunku zysków i strat wynik na działalności podstawowej (core business), czyli statutowej, powinien być zdecydowanie największy (wartościowo, udziałowo w strukturze). Znaczące kwoty zysku w innych obszarach niŝ działalność podstawowa mogą być wynikiem alokacji aktywów, czyli pozbywania się ich w wyniku zmiany sytuacji rynkowej, ale równieŝ mogą być wynikiem transakcji pozornych, mających poprawić wizerunek spółki. Kiedy spółka osiąga duŝą część zysków z innej działalności niŝ podstawowa, oznaczać to moŝe, Ŝe jej zdolność do generowania zysków z działalności podstawowej jest ograniczana lub obciąŝona ryzykiem. Działalność podstawowa powinna przynosić marŝę. NadwyŜka ta powinna pokryć w szczególności wynik na działalności finansowej (pozyskanie kapitału). MarŜa niŝsza niŝ 5%, albo wyŝsza niŝ 30%, liczona do kosztów, jest raczej nietypowa. Przy czym spółki handlowe z reguły osiągają większą zyskowność niŝ spółki produkcyjne ( kilogram handlu jest więcej wart niŝ kilogram produkcji ), gdyŝ ich zyski w większym stopniu zaleŝą od zmienności cen na rynku i reagowania na zmiany w podaŝy i popycie. Inwestorzy spodziewają się więc wyŝszej stopy zwrotu z akcji spółek handlowych niŝ z akcji spółek produkcyjnych Prawidłowy obraz jednostki w rachunku zysków i strat to kwalifikowanie przychodów i kosztów do właściwych pozycji, współmierność przychodów i kosztów, ujęcie odpisów aktualizacyjnych i rezerw. WaŜne jest równieŝ wykazywanie skutków niektórych zdarzeń wynikowo, a nie wielkości obrotów, np. sprzedaŝy, inwestycji, środków trwałych, czy róŝnic kursowych. Wykazywanie obrotów nie ma, co prawda, wpływu na ostateczny wynik finansowy, ale moŝe przyczyniać się do sformułowania mylnej oceny potencjału jednostki. Koszty odsetkowe w rachunku zysków i strat mogą być tak duŝe, Ŝe pochłaniają znaczną część zysku. Kiedy kwota odsetek jako procent zysku wzrasta, moŝe powstać błędne koło: spółka
nie będzie generowała wystarczającego zysku na spłatę zobowiązań. Analizując czynniki, które wpłynęły na poziom zysku naleŝy zwrócić uwagę na amortyzację moŝe być zaniŝona jeŝeli następuje dekapitalizacja majątku trwałego w następstwie braku nowych inwestycji (wymiany środków trwałych). Na ogół próby fałszowania wyniku w rachunku zysków i strat polegają na aktywowaniu kosztów, zawyŝaniu przychodów. Badanie sprawozdania oznacza w praktyce analizę czynników, które wpłynęły na wynik. Przy czym kiedy zysk rośnie, zwykle przywiązuje się mniejszą wagę do analizy źródeł jego wzrostu niŝ w przypadku jego obniŝenia się. Analiza wskaźnikowa sprawozdania, łącznie z informacjami zawartymi w informacji dodatkowej lub w ewidencji księgowej, moŝe dostarczyć interesujących spostrzeŝeń. Spadkowi sprzedaŝy powinien towarzyszyć spadek kosztów zmiennych. Relacja: koszty stałe do przychodów ze sprzedaŝy, powinna w takim przypadku wzrastać, np. stałe koszty zarządu czy wynajmu nieruchomości do spadającej sprzedaŝy. JeŜeli taki związek nie zachodzi, to moŝe część kosztów jest ukrywana? Jeśli pomimo spadku sprzedaŝy wynik pozostaje na poziomie planowanym, to moŝe jego część została wypracowana przez rozwiązanie ukrytych w poprzednim okresie rezerw i odpisów aktualizacyjnych? ( ) Pełny tekst artykułu w nr. 3(23)2010 Przeglądu Corporate Governance