POLITECHNIKA GDAŃSKA WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I EKONOMII Rozprawa doktorska Ewa Lechman TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I KOMUNIKACYJNE A PROBLEM UBÓSTWA W KRAJU GOSPODARCZO SŁABO ROZWINIĘTYM na przykładzie Boliwii Promotor: prof. dr hab. Piotr Dominiak Gdańsk 2007
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów i nazw obcojęzycznych uŝytych w pracy... 4 Wstęp... 9 Rozdział I Technologie informacyjne i komunikacyjne jako narzędzie rozwoju gospodarczego... 15 1.1. Postęp technologiczny jako determinanta rozwoju gospodarczego... 15 1.2. Technologie informacyjne i komunikacyjne (ICTs) próba zdefiniowania... 18 1.3. Metody pomiaru zaawansowania technologicznego gospodarki... 21 1.4. Technologie informacyjne i komunikacyjne w polityce społecznoekonomicznej kraju słabo rozwiniętego gospodarczo... 29 Rozdział II Problem ubóstwa i kwestia jego pomiaru... 34 2.1. Koncepcje ubóstwa... 34 2.1.1. Koncepcja dochodowa... 35 2.1.2. Ubóstwo moŝliwości i umiejętności - koncepcja Sena... 45 2.1.3. Wykluczenie społeczne... 49 2.1.4. Koncepcja współuczestnictwa... 52 2.1.5. Ubóstwo cyfrowe... 55 2.2. Przyczyny powstawania ubóstwa i moŝliwe sposoby jego ograniczenia... 58 2.3. Uzasadnienie odejścia od koncepcji dochodowej ubóstwa... 65 Rozdział III WdroŜenie technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako forma przeciwdziałania ubóstwu w kraju słabo rozwiniętym gospodarczo... 70 3.1. Technologie informacyjne i komunikacyjne jako narzędzie wspierające proces redukcji ubóstwa... 70
3.1.1. Rola nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w procesie redukcji ubóstwa... 70 3.1.2. ZaleŜności pomiędzy procesem redukcji ubóstwa a wdraŝaniem projektów ICTs... 75 3.2. Obszary funkcjonalne wdroŝenia technologii informacyjnych i komunikacyjnych... 79 3.2.1. Formy wdroŝenia ICTs w poszczególnych obszarach Ŝycia społecznoekonomicznego... 79 3.2.2. Bariery wdroŝenia nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych... 84 3.3. Wpływ technologii informacyjnych i komunikacyjnych na proces redukcji ubóstwa... 86 3.3.1. Statystyczna analiza zaleŝności pomiędzy zaawansowaniem technologicznym kraju a poziomem rozwoju gospodarczego... 89 Rozdział IV Analiza zjawiska ubóstwa w Boliwii... 114 4.1. Boliwia - informacje podstawowe... 114 4.2. Sytuacja społeczno ekonomiczna Boliwii... 117 4.2.1. Przyczyny obecnej sytuacji społeczno ekonomicznej ujęcie retrospektywne... 118 4.2.2. Boliwia dzisiaj ocena sytuacji ekonomicznej i społecznej... 123 4.3. Profil ubóstwa w Boliwii... 128 4.3.1. Ilościowy wymiar ubóstwa... 129 4.3.2. Problem nierówności w Boliwii 133 4.3.3. Geograficzne rozmieszczenie oraz ogólna charakterystyka społeczności Ŝyjących w ubóstwie... 136 4.3.4. Determinanty ubóstwa w Boliwii... 141 4.4. Boliwijska Strategia Redukcji Ubóstwa... 145
Rozdział V Wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych w procesie redukcji ubóstwa w Boliwii... 149 5.1. Ocena zaawansowania technologicznego gospodarki Boliwii... 149 5.2. Boliwijska Strategia wdroŝenia Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych dla Rozwoju... 154 5.3.WdraŜanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych w Boliwii... 158 5.3.1. Projekty w obszarze Edukacja i Podnoszenie Kwalifikacji... 159 5.3.2. Projekty w obszarze Rolnictwo i Przedsiębiorczość... 164 5.3.3. Projekty w obszarze Sektora Rządowego... 178 5.4. Wpływ projektów ICTs na proces redukcji ubóstwa... 182 Podsumowanie... 191 Bibliografia... 196 Aneks 1... 205 Aneks 2... 210 Spis tabel... 214 Spis wykresów... 218 Spis rysunków... 219
WYKAZ SKRÓTÓW I NAZW OBCOJĘZYCZNYCH UśYTYCH W PRACY ACLO AOPEB AOS APCOB Aprender Creando Asociacion Peruana para la Conservación de la Naturaleza ATM BECAFUTURO CAPA CapTiC Casa de la Mujer CEBEM CEF CEMCI Centre d`etudes en Macroeconomie et Finance Internationale CENTRO Centro de Información Técnico Comercial del Sektor Agroecológico de Bolivia CEPAC CEPAL (ECLAC) Ceprobol CESU Chiquitanos en Contacto CIDOB Fundación Acción Cultural Loyola (Fundacja Kultury Loyola) La Asociación de Organizaciones de Productores Ecológicos de Bolivia (Stowarzyszenie Producentów Ekologiczny w Boliwii) Ayuda Obrera Suiza (Szwajcarski Program Pomocy) Apoyo para la Campesina Indígena del Oriente Boliviana (Wsparcie Rolników w Boliwii Wschodniej) nauka przez tworzenie Peruwiańskie Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Przyrody Automatic Teller Machine (bankomat) "Stypendium na przyszłość" La Central De Asociaciones de Pequeños Productores Agropecuarios (Centrum Stowarzyszeń Małych Producentów Rolnych) Centro de Capacitación en Tecnologías de Información y Comunicación (Centrum Treningowe z zakresu technologii informacyjnych i komunikacyjnych) "Dom Kobiety" El Centro Boliviano de Estudios Multidisciplinarios (Boliwijskie Centrum Studiów Multidyscyplinarnych) Centro de Estudios Financieros (Centrum Studiów Finansowych) Centro de Estudios Municipales y de Cooperación Internacional (Centrum Studiów Gminnych i Współpracy Międzynarodowej) Centrum Studiów Makroekonomicznych i Finansów Międzynarodowych Estudios Sociales y Ambientales (Centrum Studiów z zakresu Nauk Społecznych i Środowiska) Centrum Informacji Technicznej i Handlowej Sektora Produktów Ekologicznych w Boliwii Centro de Promoción Agropecuario Campesino (Wiejskie Centrum Promocji Rolnictwa) La Comisión Económica para América Latina y el Caribe (The United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean); Komitet Ekonomiczny ONZ ds. Ameryki Łacińskiej Centro de Promoción Bolivia, El Ministerio de Comercio Exterior e Inversión (Centrum Promocji Boliwii, Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Inwestycji) Centro de Estudios Superiores Universitarios (Uniwersyteckie Centrum Studiów WyŜszych) "Chiquitanos w kontakcie" Confederación de Pueblos Indígenas de Bolivia (Konfederacja Społeczności Rdzennych w Boliwii) 4
CIOEC Bolivia CIPCA CLAD CLAEH Colegio Departamental de Arquitectos de La Paz Communidad Andina COMUNA CONACYT Convenio de Cooperación Técnica DAI Desarrollo Forestal Comunitario DFID DOI EBRP Educación en la Interculturalidad El Correo Agricultor El Mundo de Los Chiquitanos El Mundo de Los Isoseno Guaranies El Programa Adolescente Global ENLARED Municipal ENTEL ETIC Etno-educativos ETPA ETPI La Coordinadora de Integración de Organizaciones Económicas Campesinas de Bolivia (Program Koordynacji na rzecz Wsparcia Organizacji Rolniczych w Boliwii) El Centro de Investigación y Promoción del Campesinado (Centrum Badań i Promocji Rolnictwa) El Centro Latinoamericano de Administración para el Desarrollo (Latynoamerykańskie Centrum Administracyjne na rzecz Rozwoju) Centro Latinoamericano de Economía Humana (Latynamerykańskie Centrum Ekonomii Społecznej) Ministerialne Kolegium Architektów w La Paz Wspólnota Andyjska, Pakt Andyjski Wspólnota Consejo Nacional de Ciencia y Technología (Krajowa Rada Nauki i Technologii) Konwent Współpracy Technicznej Digital Access Index (Indeks Dostępu Cyfrowego) Rozwój Obszarów Leśnych Department for International Development (Ministerstwo ds. Rozwoju Międzynarodowego) Digital Opportunity Index (Indeks MoŜliwości Cyfrowych) Estrategia Boliviana de Reducción de la Pobreza (Boliwijska Strategia Redukcji Ubóstwa) Edukacja w ramach promocji interkulturalizmu Poczta Rolnicza Świat Indian Chiquitanos Świat Indian Isoseno Guarani Światowy Program MłodzieŜowy Gmina w sieci La Empresa Nacional de Telecomunicaciones (Krajowe Przedsiębiorstwo Telekomunikacyjne) Estrategia Boliviana de Tecnologias de la Información y la Comunicación para el Desarrollo (Boliwijska Strategia wdroŝenia Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych dla Rozwoju) Etno-edukacyjne Estrategia de Transformación Productiva para el Agro (Strategia Unowocześnienia Produkcji w Sektorze Rolnym) Estrategía de Transformación Productiva Industrial (Strategia Unowocześnienia Produkcji w Sektorze Przemysłowym) 5
FAM FFP FLACHO Fons Català de Cooperació al Desenvolupament Fundación AGRECOLES GKP GTP HDI HIPC HIVOS HPI ICA ICO ICP ICT Diffusion Index IICD INE infodev ISP ITU Las redes de información digital al servicio de la producción agrícola ecológica MACA Materiales Etnograficos en Sistema Multimedia Mi Amigo Virtual NRI OECAs Ondas Libres PADEM La Federación de Asociaciones Municipales de Bolivia (Federacja Stowarzyszeń Gminnych w Boliwii) Fondo Financiero Privado (Prywatny Fundusz Finansowy) Facultad Latinoamericana de Sciencias Sociales (Latynoamerykański Wydział Nauk Społecznych) Katalońska Fundacja Współpracy na rzecz Rozwoju Fundacja AGRECOLES The Global Knowlegde Partnership (Partnerstwo na rzecz Globalnego Dostępu do Wiedzy) Global Teenager Program (Światowy Program MłodzieŜowy) Human Development Index (Wskaźnik Rozwoju Społecznego) Heavily Indebted Poor Countries (PowaŜnie ZadłuŜone Biedne Kraje) International Humanist Institute for Cooperation with Developing Countries (Międzynarodowy Instytut Humanistyczny dla Współpracy z Krajami Rozwijającymi się) Human Poverty Index (Wskaźnik Ubóstwa Ludzkiego) Instituto para la Conectividad en las Americas (Instytut na rzecz Rozwoju Łączności w Amerykach) Instituto de Capacitacion de Oriente (Wschodni Instytut Kształcenia) International Comparison Program (Program Porównań Międzynarodowych) Indeks Rozprzestrzenienia Technologii International Institute for Communication and Development (Międzynarodowy Instytut na rzecz Komunikacji i Rozwoju) Instituto National de Estadistica (Krajowy Instytut Statystyczny) Information for Development Program (Program Informacja dla Rozwoju) Internet Service Provider (dostawca usług internetowych) International Telecommunication Union (Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny) Sieci informacji cyfrowej dotyczących ekologicznych produktów rolnych Ministerio de Asuntos Campesionos y Agropecuarios (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi) Multimedialne Materiały Etnograficzne "Mój wirtualny przyjaciel" Networked Readiness Index (Wskaźnik Gotowości Sieciowej) Organizaciones Económicas Campesina (Gospodarcze Organizacje Wiejskie) Wolne Fale El Programa de Apoyo a la Democracia Municipal 6
PAER PLANE Política y Estrategía para Implementar TICs para Sector Agropecuario PPA PPP ProNegocio Proyecto ACLO-Potosí Proyecto Kanchay Proyecto PROMIC PRSPs Radio Esperanza Red de Información sobre Conflictos y Negociaciones de Tierras Comunitarias de los Indígenas de Bolivia SAT Sistema de Información Campesina Indígena Sistema de Información para el Seguimiento de la Inversión Pública en el Sector Agrícola Indígena Sistema de Información para la Innovación Tecnológica y Competitividad de Pequeňos Productores Campesinos Sistema de Información y Assesoramiento en Comercialización para Productores Agrícolas Sistema de Información y Monitoreo Agrícola en los Valles Cruceños Social Development & Policy Group Ltd TAI TELECEL TIC Agricola en la Región Chiquitano TIC para la Documentación e Intercambio de Experiencias en Agricultura Ecológica Campesinas (Program Wspierający Rozwój Demokracji) El Programa de Apoyo a Empresas Rurales (Program Wsparcia Przedsiębiorstw Wiejskich) National Employment Plane (Narodowy Plan Zatrudnienia) Polityka i Strategia dla wdroŝenia ICTs w Sektorze Rolnym Participatory Poverty Assessments (Podejście Współuczestnictwa) Purchasing Power Parity (Parytet Siły Nabywczej) dla przedsiębiorczości Projekt ACLO-Potosí Projekt Kanchay Projekt PROMIC Poverty Reduction Strategy Papers (Strategie Redukcji Ubóstwa) Radio Nadzieja Sieć Informacyjna dotycząca konfliktów w kwestiach ziemskich na terenach zamieszkałych przez rdzennych Indian Servicios de Asistencia Técnica (Serwis Wsparcia Technicznego) System Informacji Wiejskiej System Informacji dotyczących Inwestycji Rządowych w Sektorze Rolnym System Informacji dla wdroŝenia ICTs i Podniesienia Konkurencyjności Przedsiębiorstw Wiejskich System Informacji na rzecz Komercjalizacji Produktów Rolnych System Informacji i Monitoringu Sektora Rolnego w Dolinach Santa Cruz Grupa Rozwoju Społecznego i Polityki Technology Achievement Index (Indeks Osiągnięć Technologicznych) Teléfonica Celular de Bolivia (Boliwijska Telefonia Komórkowa ) ICTs dla Rolnictwa w Regionie Chiquitano WdroŜenie ICTs na rzecz Dokumentacji i Wymiany Doświadczeń dotyczących upraw ekologicznych 7
Tierra y Democracia, TOP UNCTAD UNDP UNESCO UPF USAID Wi- Fi WSIS "Ziemia i Demokracja" Centro de Desarrollo y Asistencia Técnica (Centrum Rozwoju i Wsparcia Technicznego) United Nations Conference on Trade and Development (Konferencja ONZ ds. Handlu i Rozwoju) United Nation Development Programme (Program ONZ ds. Rozwoju) United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury) Unidades Productivas Familiares (Przedsiębiorstwa Rodzinne) United States Agency for International Development (Amerykańska Agencja ds. Rozwoju Międzynarodowego) Wireless Fidelity - bezprzewodowa dokładność; sieć bezprzewodowa World Summit on Information Society (Światowy Szczyt Społeczeństwa Informacyjnego) 8
WSTĘP Zajęcie się krajami biednymi zapewni uczonemu trwały i powiększający się obszar badań John Kenneth Galbraith Postęp technologiczny to jedna z najwaŝniejszych determinant rozwoju gospodarczego. Obecny rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz ich wdroŝenie w gospodarce umoŝliwia wejście na ścieŝkę zrównowaŝonego rozwoju ekonomicznego, praktycznie wszystkim krajom świata nawet tym najsłabiej rozwiniętym. Technologie te jako narzędzie realizacji celów polityki społecznoekonomicznej, sprzyjają między innymi eliminacji asymetrii informacyjnej, poszerzaniu zakresu moŝliwości podjęcia pracy i edukacji, transformacji form prowadzenia działalności gospodarczej, podnoszeniu jakości kształcenia i umiejętności. UmoŜliwiają równieŝ ograniczenie wszelkiego rodzaju ekskluzji i deprywacji, jakich doświadcza znaczny odsetek społeczeństwa w gospodarkach o najniŝszym poziomie rozwoju. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe technologie informacyjne i komunikacyjne, będąc motorem pozytywnych zmian w gospodarce, przyczyniają się do ograniczenia rozmiarów ubóstwa absolutnego. Według statystyk Banku Światowego, 152 kraje z 208 są klasyfikowane jako słabo rozwinięte gospodarczo 1. Są to gospodarki, gdzie średnio około 44,7% ludności Ŝyje w tak zwanym ubóstwie umiarkowanym (za mniej niŝ 2 dolary międzynarodowe dziennie), a około 18% - w ubóstwie skrajnym (za mniej niŝ 1 dolara międzynarodowego dziennie) 2. W wartościach absolutnych oznacza to, Ŝe około 1,1 miliarda ludności w ogóle doświadcza ubóstwa skrajnego, a około 2,7 miliarda umiarkowanego 3. Jednocześnie wiadomo, Ŝe przez ostatnie około 30 lat, stopa ubóstwa skrajnego w krajach Afryki Subsaharyjskiej, Ameryki Łacińskiej, Azji Środkowej, Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej pozostaje na prawie niezmienionym poziomie 4. Jedynie w Azji Południowo-Wschodniej udało się w sposób znaczący obniŝyć stopy 1 www.worldbank.org, 2007 2 Obliczenia własne na podstawie danych z World Economic Prospects 2005. 3 Obliczenia własne na podstawie danych z World Economic Prospects 2005. 4 Na podstawie analizy danych z World Economic Prospects 2005. 9
skrajnego ubóstwa. Powstaje, więc pytanie: jaka jest najskuteczniejsza metoda zmniejszenie rozmiarów biedy?. Ubóstwo jest najczęściej traktowane jako problem zbyt niskich dochodów, które nie pozwalają na realizację takiego poziomu konsumpcji, jaki zapewniłby zaspokojenie podstawowych potrzeb. Takie podejście do zagadnienia oznacza, Ŝe przyjęte metody i narzędzia jego ograniczenia będą skupiały się w głównej mierze na dochodowej stronie zjawiska. W konsekwencji, trzon realizowanych programów redukcji ubóstwa, stanowi pomoc finansowa dla tych, którzy Ŝyją poniŝej granicy egzystencji. Jednak oferowana pomoc ma charakter doraźny i na dłuŝszą jest nieskuteczna, gdyŝ nie usuwa przyczyn powstałej sytuacji, a jedynie łagodzi jej negatywne skutki. Koniecznym staje się, więc takie podejście do zagadnienia ubóstwa, które pozwoli na eliminację źródłowych przyczyn jego powstania. Ubóstwo to nie tylko kwestia niskich dochodów. To zjawisko wielowymiarowe wynikające z przyczyn natury ekonomicznej, ale równieŝ społecznej, politycznej oraz historycznej. Jest ono bezpośrednio związane między innymi z niskim poziomem wykształcenia i zdrowotności, brakiem moŝliwości, ekskluzją społeczną. Niskie dochody powinny być raczej traktowane jako konsekwencja wyŝej wymienionych czynników, będąc przejawem a nie przyczyną biedy. Skuteczne ograniczenie rozmiarów ubóstwa w krajach gospodarczo słabo rozwiniętych, oznacza konieczność odejścia od definiowania ubóstwa wyłącznie w kategoriach monetarnych. Biorąc pod uwagę moŝliwości, jakie oferują technologie informacyjne i komunikacyjne, ich wykorzystanie w krajach zacofanych gospodarczo jest coraz powszechniejsze. Wynika to głównie z faktu, Ŝe wdroŝenie technologii informacyjnych i komunikacyjnych pozwala na usunięcie źródłowych przyczyn ubóstwa, jakimi w gospodarkach słabo rozwiniętych, są zazwyczaj: słabo dostępny system edukacji i opieki zdrowotnej, wykluczenie ekonomiczne, społeczne, prawne i polityczne, brak dostępu do informacji i moŝliwości komunikacji. Jednocześnie technologie te są narzędziem, dającym się idealnie dostosować do potrzeb i moŝliwości odbiorców, a ich wdroŝenie często jest relatywnie tanie. Przykłady wielu krajów słabo rozwiniętych pokazują, Ŝe zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako narzędzia realizacji polityki społeczno-ekonomicznej przynosi pozytywne efekty w postaci eliminacji przyczyn ubóstwa. 10
Dla zobrazowania roli, jaką nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne odgrywają w procesie redukcji ubóstwa w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym, autorka wybrała przykład Boliwii. Gospodarki słabo rozwiniętej pod względem ekonomicznym, gdzie ponad 60% ludności Ŝyje poniŝej minimum egzystencji, gdzie wykluczenie ekonomiczne, społeczne i polityczne są powszechne, 70% ludności czynnej zawodowo jest zatrudniona w sektorze nieformalnym, a nierówności na tle dochodowym są jednymi z najwyŝszych w Ameryce Południowej. Około 75% Boliwijczyków zamieszkuje trudno dostępne i odizolowane geograficznie rejony Andów (powyŝej 3000 n.p.m.). Ponad 60% mieszkańców Boliwii to ludność pochodzenia rdzennego. Specyficzny charakter tego kraju, pozwala w sposób wyraźny i przekonujący pokazać, Ŝe wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych przyczynia się do usunięcia przyczyn powstania ubóstwa. Studium przypadku Boliwii pozwala równieŝ udzielić odpowiedzi na pytanie dotyczące skutecznych metod jego ograniczenia w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym. Głównym celem pracy jest identyfikacja roli, jaką pełnią nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne w eliminowaniu przyczyn ubóstwa w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym. Realizacja postawionego celu wymagała udzielenia odpowiedzi na następujące problemy badawcze: Co to są technologie informacyjne i komunikacyjne, oraz jaka jest ich rola w procesie redukcji ubóstwa w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym?. Jak definiować ubóstwo? Czy kategoria dochodowa jest wystarczająca do zrozumienia natury badanego zjawiska?. Czy istnieje zaleŝność pomiędzy poziomem zaawansowania technologicznego w obszarze technologii informacyjnych i komunikacyjnych danej gospodarki a poziomem jej rozwoju gospodarczego? Czy w gospodarkach słabo rozwiniętych zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych przynosi pozytywne efekty w postaci wyŝszego poziomu rozwoju gospodarczego?. Czy w Boliwii technologie informacyjne i komunikacyjne mogą okazać się skutecznym narzędziem wspomagającym proces redukcji ubóstwa?. 11
Aby przeanalizować na postawione problemy badawcze, autorka sformułowała hipotezę główną oraz 3 hipotezy szczegółowe. Są one następujące: Hipoteza główna: H0: Technologie informacyjne i komunikacyjne są narzędziem, którego zastosowanie moŝe przyczynić się do eliminowania przyczyn ubóstwa w kraju słabo rozwiniętym gospodarczo. Hipotezy szczegółowe: H1: Przyjęta definicja ubóstwa implikuje wybór narzędzi jego ograniczenia. H2: Zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych w krajach o niskim poziomie zaawansowania technologicznego przynosi relatywnie wyŝsze efekty w postaci podniesienia poziomu rozwoju gospodarczego niŝ w gospodarkach o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego. H3: Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, geograficzne, polityczne oraz profil ubóstwa Boliwii stwarzają moŝliwości wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako narzędzia wspierającego długofalowy proces redukcji ubóstwa. Dysertacja została podzielona na 5 rozdziałów. W rozdziale pierwszym zostało zdefiniowane pojęcie technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz określona ich rola w procesie rozwoju gospodarczego. Omówiono najczęściej stosowane miary zaawansowania technologicznego kraju, takie jak: Networked Readiness Index, ICT Diffusion Index, Technology Achievement Index, Digital Access Index oraz Digital Opportunity Index. Technologie informacyjne i komunikacyjne zostały zdefiniowane równieŝ jako narzędzie realizacji polityki społeczno-ekonomicznej w krajach gospodarczo słabo rozwiniętych. W rozdziale drugim omówiono zagadnienia związane ze zdefiniowaniem zjawiska ubóstwa. Rozdział ten zawiera szczegółowy opis 5 koncepcji ubóstwa, takich jak: ubóstwo dochodowe (monetarne), ubóstwo umiejętności i moŝliwości (koncepcja A. Sena), wykluczenie społeczne, tak zwane podejście współuczestnictwa (Participatory Poverty Assessment), oraz ubóstwo cyfrowe, zwane teŝ ubóstwem w obszarze technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Dodatkowo zdefiniowano pojęcie linii ubóstwa absolutnego oraz relatywnego, jako szeroko stosowanych miar ubóstwa monetarnego. W dalszej części rozdziału drugiego, zidentyfikowano przyczyny 12
powstawania ubóstwa, określono ramy metodyczne konstruowania profilu ubóstwa oraz te obszary Ŝycia społeczno-ekonomicznego, w których powinny być podjęte działania mające na celu obniŝenie jego rozmiarów. Na końcu rozdziału, autorka uzasadnia konieczność odejścia od definiowania ubóstwa wyłącznie w kategoriach dochodowych W rozdziale trzecim poddano analizie rolę nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w procesie redukcji ubóstwa kraju słabo rozwiniętego gospodarczo. WyróŜniono obszary Ŝycia społecznego, ekonomicznego oraz politycznego, na które technologie informacyjne i komunikacyjne mają zasadniczy wpływ, i jednocześnie zidentyfikowano korzyści, jakie moŝe przynieść ich uŝycie. W dalszej części rozdziału, autorka podjęła próbę konstrukcji modelu wyjaśniającego zaleŝności pomiędzy procesem redukcji ubóstwa a wdraŝaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Określono równieŝ formy wdroŝenia oraz potencjalne korzyści, jakie moŝe przynieść ich wykorzystanie, jeśli analizować ubóstwo według koncepcji dochodowej, Sena, wykluczenia społecznego oraz koncepcji cyfrowej. W końcowej części rozdziału została przeprowadzona analiza statystyczna związków pomiędzy poziomem zaawansowania technologicznego a poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego. W rozdziale czwartym, autorka przeanalizowała obecną sytuację makroekonomiczną oraz zidentyfikowała przyczyny zacofania gospodarczego Boliwii. Następnie został opracowany profil ubóstwa w kraju, określając jego ilościowe rozmiary, identyfikując główne przyczyny powstania oraz obszary występowania. W końcu rozdziału nawiązano do Boliwijskiej Strategii Redukcji Ubóstwa (Estrategia Boliviana de Reducción de la Pobreza), w celu określenia podejmowanych kierunków działań zmierzających do redukcji ubóstwa w Boliwii. Na początku rozdziału piątego, poddano analizie stopień zaawansowania technologicznego gospodarki Boliwii. Następnie autorka dokonała szczegółowej, jakościowej analizy, realizowanych w kraju projektów mających na celu redukcję ubóstwa, gdzie technologie informacyjne i komunikacyjne są zasadniczym narzędziem ich realizacji. W końcowej części rozdziału, oceniono wszystkie (18) opisane projekty, pod kątem ich potencjalnego wpływu na proces redukcji ubóstwa. Niniejsza praca jest wynikiem wieloletniego zainteresowania autorki kwestiami dotyczącymi gospodarek krajów słabo rozwiniętych, w szczególności gospodarek latynoamerykańskich. 13
Szczególne podziękowania autorka kieruje do promotora niniejszej rozprawy za akceptację wybranego tematu pracy oraz niezbędną pomoc merytoryczną w jego realizacji. Autorka pragnie równieŝ podziękować wszystkim pracownikom Katedry Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem, za chęć podjęcia z nią dyskusji na tematy podjęte w rozprawie. 14
Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jako narzędzie rozwoju gospodarczego ROZDZIAŁ I TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I KOMUNIKACYJNE JAKO NARZĘDZIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO 1.1. Postęp technologiczny jako determinanta rozwoju gospodarczego Jestem przekonany, Ŝe pojedynczą najwaŝniejszą przyczyną rozprzestrzeniania się prosperity i jej stałego rozpowszechniania się, jest przekazywanie osiągnięć technicznych i wiąŝących się z nimi pomysłów Jeffrey Sachs Rozwój gospodarczy to proces, w którym zmianom ilościowym definiowanym jako wzrost gospodarczy, towarzyszą zmiany o charakterze jakościowym, wraz ze zmianami strukturalnymi oraz organizacyjnymi 1. Rozwój ekonomiczny oznacza przejście od gospodarki o charakterze ekstensywnym do gospodarki o charakterze intensywnym, od gospodarki minimum środków egzystencji do gospodarki rynkowej, czy teŝ w końcu od gospodarki, gdzie główną rolę odgrywa przemysł, a zasadnicza część produktu krajowego jest wytwarzana w sektorze usług. Obok wyróŝnianych tradycyjnie w teorii ekonomii czynników rozwoju gospodarczego, takich jak ziemia, kapitał i praca, na szczególną uwagę zasługuje postęp technologiczny wraz ze zmianami, jakie determinuje. Jak wynika z doświadczeń wielu gospodarek, zarówno tych uznanych za najwyŝej rozwinięte, jak i tych słabo rozwiniętych, postęp technologiczny stanowi element przyczyniający się do zmian charakteryzujących się wysoką dynamiką oraz trwałością 2. Zmiany te zachodzą przede wszystkim na gruncie gospodarczym, ale równieŝ społecznym, politycznym i kulturowym. Obecny poziom Ŝycia (czyt. zamoŝności i warunków Ŝycia społeczeństw) wiele społeczeństw na przykład Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii czy Japonii, zawdzięcza przede wszystkim oparciu procesów zachodzących w gospodarce o nowoczesne technologie. 1 Cameron R., Neal L., Historia gospodarcza świata, KsiąŜka i Wiedza, Warszawa 2004 2 Jako przykłady moŝna tu podać Japonię, Niemcy, ale równieŝ Koreę Południową, Tajwan czy Indie. 15
Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jako narzędzie rozwoju gospodarczego Postęp technologiczny, umoŝliwia unowocześnienie metod wytwarzania, co podnosi efektywność wykorzystania tradycyjnych czynników produkcji, jak na przykład zasoby naturalne. Rozwijająca się technologia intensyfikuje procesy produkcyjne, umoŝliwia wzrost produktywności, leŝąc jednocześnie u podstaw zmian strukturalnych. Postęp technologiczny wymusza podnoszenie kapitału wiedzy, jakości wykonywanej pracy, jakości i ilości produkcji. Postęp technologiczny, jako element podnoszący jakość kapitału ludzkiego, kreuje moŝliwości kształcenia, oraz podjęcia pracy wymagającej wysokich kwalifikacji. W miarę jak gospodarka wdraŝa najnowsze osiągnięcia technologiczne, zmianie ulega jej struktura zatrudnienia oraz wytwarzania produktu krajowego. Coraz większa część siły roboczej znajduje zatrudnienie w sektorze przemysłu a następnie usług, rezygnując z pracy w sektorze rolniczym. W krajach słabo rozwiniętych obserwuje się często bezpośrednie przejście od sektora rolniczego do sektora usług, co w sposób zasadniczy modyfikuje strukturę tego typu gospodarek. Dzięki zapoczątkowanej w XVIII wieku rewolucji przemysłowej, będącej następstwem współwystępowania sił rynkowych, energii z węgla oraz nowych technologii 3, dokonał się przełom, który spowodował, Ŝe proces rozwoju gospodarczego nabrał niespotykanego do tej pory tempa, pokonując dawne bariery, które go hamowały. Towarzyszące rewolucji przemysłowej zmiany w gospodarce przyczyniły się do zmian na gruncie społecznym, dając początek tak zwanemu przejściu demograficznemu (jakościowym zmianom demograficznym), szybkiej urbanizacji, migracji siły roboczej. Postęp technologiczny pogłębił podział pracy, wymuszając na jednostkach zdobywanie coraz bardziej specjalistycznych kwalifikacji, podnosząc jednocześnie ich wydajność. WyŜsza wydajność pracy była związana równieŝ z faktem, Ŝe nowe metody produkcji wyzwalały nowe idee, pomysły, wykorzystując potencjał wiedzy społeczeństwa. We wszystkich gospodarkach, które doświadczyły zmian, jakie przyniosła z sobą rewolucja przemysłowa, nastąpiła szybka poprawa warunków Ŝycia ogółu społeczeństwa, a dzisiaj cieszą się one najwyŝszym poziomem rozwoju ekonomicznego. Jeffrey Sachs w ksiąŝce The End of Poverty pisze: Na drodze do rozwoju gospodarczego najtrudniejsze jest dostanie się na pierwszy szczebel drabiny rozwoju 4. Postęp technologiczny jest czynnikiem, który umoŝliwia postawienie tego pierwszego 3 Sachs J., The end of poverty, The Penguin Press, New York 2005 4 Sachs J. The End of Poverty, The Penguin Press, 2006 16
Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jako narzędzie rozwoju gospodarczego kroku na drabinie rozwoju z jednej strony, zaś z drugiej pozwala na utrzymanie względnie stabilnej stopy wzrostu gospodarczego wraz ze stale postępującym rozwojem społeczno-ekonomicznym. Dzięki postępowi technologicznemu gospodarki wchodzą w tak zwaną fazę nowoczesnego wzrostu i rozwoju ekonomicznego 5, czego doświadczają kraje cieszące się obecnie wysokim poziomem dobrobytu. Od kilkunastu lat moŝna zaobserwować intensywny rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych, uwaŝanych obecnie za kluczową determinantę rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rozwój oraz rozprzestrzenianie się tych tak zwanych technologii sieciowych wśród społeczeństw, tworzy nowe moŝliwości podjęcia współpracy poszczególnych gospodarek, przedsiębiorstw, jednostek. Charakter podejmowanej kooperacji czy teŝ konkurencji ma charakter globalny, co oznacza, Ŝe dzięki technologiom informacyjnym i komunikacyjnym poszczególne jednostki mogą ze sobą konkurować na równych warunkach, bez względu na pochodzenie czy miejsce zamieszkania. Szybki rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych przyczynia się równieŝ do tworzenia nowego typu gospodarki. Gospodarki, w której zasadnicze znaczenie dla rozwoju i wzrostu przestają odgrywać ziemia czy bogactwa naturalne, a kluczowym czynnikiem staje się wiedza, kapitał ludzki, przepływ informacji, podejmowana współpraca, specjalizacja i podział pracy. Dokonujący się, na gruncie technologii informacyjnych i komunikacyjnych postęp stanowi szansę wejścia na ścieŝkę rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów klasyfikowanych jako najsłabiej rozwinięte. Technologie te dla krajów zacofanych gospodarczo, stanowią narzędzie generujące pozytywne zmiany na gruncie społecznoekonomicznym, które przejawiają się w postaci lepszego dostępu do informacji, wiedzy, eliminacji wykluczenia społecznego, ekonomicznego, politycznego, kulturalnego, poprawy warunków prowadzenia działalności gospodarczej, dostępu do kapitału i informacji odnośnie nowoczesnych metod produkcji. Dlaczego ICTs przypisuje się tak waŝną rolę w procesie rozwoju gospodarczego? ICTs są czymś szczególnym wywierając wpływ na dobrobyt całych społeczeństw, a nie tylko jednostek. Rozwój infrastruktury ICTs umoŝliwia osiąganie korzyści skali, oraz budowę sieci ekonomicznych, dzięki czemu efekt rozprzestrzenienia się technologii zostaje wzmocniony. ICTs umoŝliwiają interaktywną komunikację bez względu na dystans dzielący rozmówców, rozmiar przekazywanych informacji oraz czas. Przyczyniają się do eliminacji ekskluzji społecznych, ekonomicznych, politycznych i kulturowych. Maximo Torero oraz Joachim von Braun Information and Communication Technologies for the Poor, International Food Policy Research Institute, 2006 5 Simon Kuznets mianem nowoczesnego wzrostu gospodarczego określa okres od 1800 roku, kiedy to zaczyna się obserwować stały i szybki wzrost produktu krajowego na 1 mieszkańca, w: Sachs J., op.cit. 17
Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jako narzędzie rozwoju gospodarczego Rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych daje krajom słabo rozwiniętym moŝliwość stałego powiększania potencjału badawczego oraz produkcyjnego. Oznacza to, Ŝe coraz więcej etapów produkcji oraz rodzajów wykonywanej pracy moŝe być przeniesiona właśnie do tych gospodarek, pozwalając im na włączenie się w łańcuch produkcji i wykonywanych usług, które do tej pory były wyłącznie domeną krajów najwyŝej rozwiniętych. Stanowi to z jednej strony wyzwanie dla tamtejszych społeczeństw wymuszając na nich konieczność kształcenia i podnoszenia kwalifikacji, ale z drugiej strony stanowi ogromną szansę wejścia na ścieŝkę rozwoju oraz przyłączenie rodzimych rynków do rynku globalnego. Thomas Friedman w ksiąŝce Świat jest płaski pisze: Chińczycy najpierw byli pracownikami w wielkich zagranicznych korporacjach, ale po kilku latach, gdy zrozumieli tajniki procesów produkcyjnych i organizacji pracy, mogą zacząć tworzyć własne firmy. ( ) To jak wznoszenie budynków. Dziś wy, Stany Zjednoczone, jesteście projektantami, architektami, a kraje rozwijające się są murarzami, którzy stawiają ściany. Pewnego dnia jednak, mam nadzieję, to my staniemy się architektami 6. Zmiany, o których mowa stanowią elementy procesu rozwoju gospodarczego, co jest jednoznaczne z podnoszeniem się średniego poziomu Ŝycia oraz ograniczeniem rozmiarów ubóstwa rozumianego w kategoriach absolutnych. MoŜna powiedzieć, Ŝe rozwój wyŝej wspomnianych technologii zapoczątkował nową wspaniałą epokę innowacyjności, współpracy i prosperity firm, społeczeństw i jednostek 7. 1.2. Technologie informacyjne i komunikacyjne (ICTs) próba zdefiniowania Trzonem pojęcia Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jest słowo technologia. Termin technologia ma 3 róŝne znaczenia, i oznacza 8 : narzędzia i instrumenty, które podnoszą wartość ludzkich umiejętności słuŝących rozwiązywaniu problemów; wiedzę jak rozwiązać dane problemy oraz kreować nowe produkty; kulturę, która stanowi o systemie wartości. Pojmowanie technologii na 3 róŝne, przytoczone sposoby dowodzi faktu, Ŝe do tego stopnia przeniknęła ona społeczeństwo, iŝ dalsze 6 Friedman T.L., Świat jest płaski, REBIS, Poznań 2006 7 Friedman T.L., op.cit. 8 Vergat P.J.: How technology could contribute to a sustainable world, Tellus Institute 2006 18
Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jako narzędzie rozwoju gospodarczego oddzielne rozpatrywanie zjawisk społeczeństwo i technologia, jest bezzasadne. Obecnie wszystkie czynności zostały w znacznym stopniu powiązane z technologią 9. Co więcej juŝ nie sama technologia, ale technologie informacyjne i komunikacyjne są tym elementem, który coraz ściślej wiąŝe się ze zmianami jakie dokonują się na gruncie społecznym i ekonomicznym. Skrót ICTs jest powszechnie stosowany dla oznaczenia Technologii Informacyjnych i Telekomunikacyjnych (Information and Communication Technologies ICTs). Termin ICTs zastępuje obecnie swojego poprzednika IT (Information Technology), gdyŝ urządzenia, które poprzednio były uŝywane wyłącznie w celach komunikacji, mogą być teraz równieŝ wykorzystane do poszukiwania, przetwarzania, przesyłania informacji. Technologie informacyjne i komunikacyjne są definiowane jako sektor gospodarki (przemysł industry), który obejmuje produkcję sprzętu komputerowego, telekomunikacyjnego, oprogramowania, oraz usługi konsultingowe z tym związane; bądź teŝ jako narzędzie (instrument, tool), które dzięki swojej taniości i powszechnej dostępności przyczynia się do transformacji Ŝycia społecznego, ekonomicznego, politycznego, na szczeblu regionalnym, krajowy, międzynarodowym 10. Dla potrzeb niniejszej pracy, znaczenie kluczowe mają ICTs traktowane jako narzędzie. W literaturze przedmiotu napotyka się na liczne definicje, postrzegające ICTs na wiele sposobów, gdzie kaŝda z nich stara się uchwycić ich złoŝony charakter oraz róŝnorodność moŝliwych form aplikacji. Bank Światowy definiuje ICTs jako zespół wszelkich czynności, które dzięki wykorzystaniu urządzeń elektronicznych, mają na celu przetwarzanie, transmisję oraz ułatwienie dostępu do informacji 11. ICTs to narzędzie, które dzięki komputerom, oprogramowaniu, sieciom, łączom satelitarnym oraz powiązanym z powyŝszym systemom pozwala na uzyskanie, analizowanie, kreowanie, przetwarzanie oraz wymianę informacji, danych, wiedzy 12. ICTs odnoszą się do technologii uŝywanych w celu uzyskania lub rozpowszechnienia informacji oraz komunikowania się za pośrednictwem komputerów oraz sieci komputerowych 13. To złoŝony oraz róŝnorodny zespół dóbr, usług oraz przyrządów słuŝących do produkcji, 9 Vergat P.J. op cit. 10 Rao M., Visions of the Informaction Society. The Nature of Information Society: a developing world perspective; www.itu.int/visions, 2006 11 ICT Development Indices; UNCTAD/ITE/IPC 2003/1; UN Geneva 2003, za F.Rodriguez i W.Wilson: Are Poor Countries Losing the Information Revolution?; infodev Working Paper, World Bank. 12 M. Herselman: ICT bridging the digital divide amongst learners: A case study in South Africa; Technikon Pretoria, Private Bag X680, Pretoria, 0001, South Africa, 2004 13 ICT Development Indices; UNCTAD/ITE/IPC/2003/1, UN Geneva 2003, za ESCAP 2001. 19