Studium przypadku jako metoda badawcza pracy doktorskiej

Studium przypadku jako metoda badawcza pracy doktorskiej Piotr Zaborek Niniejszy artykuł ma za zadanie przybliżyć czytelnikowi specyfikę wykorzystania studium przypadku jako metody przygotowania, prowadzenia i analizy wyników badań empirycznych w ramach pracy doktorskiej w dziedzinie ekonomii. Jak nietrudno dostrzec, przygotowując to opracowanie autor korzystał niemal wyłącznie z literatury anglojęzycznej. Jest to spowodowane głównie tym, że studium przypadku jako metoda badawcza jest stosunkowo mało popularne w polskim piśmiennictwie naukowym, zwłaszcza w porównaniu do zakresu wykorzystania tej metody w naukach społecznych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Dodatkowym, wykorzystanym tutaj źródłem informacji, były własne doświadczenia autora zdobyte przy przygotowywaniu pracy doktorskiej, w której część empiryczna oparta została wyłącznie o metodę wielokrotnego studium przypadku, bez sięgania po badania ilościowe jako metodę uzupełniającą, zapewniającą dodatkową weryfikację postawionych hipotez. Dwa sposoby rozumienia studium przypadku Studium przypadku, albo case study, bywa często rozumiane jako metoda dydaktyczna szczególnie popularna w nauczaniu na kierunkach ekonomicznych wyższych uczelni. Po raz pierwszy została ona zastosowana na przełomie XIX i XX w amerykańskich szkołach biznesu (szczególną rolę w popularyzacji tej metody odegrały Uniwersytet Harvarda i Uniwersytet Północnozachodni (Northwestern University)). W tym sensie studium przypadku, oparte o prawdziwe doświadczenia kadry kierowniczej w rzeczywistych organizacjach, miało jak najlepiej przygotować przyszłych menedżerów do pracy w swoim zawodzie poprzez umożliwienie doskonalenia umiejętności kierowniczych w bezpiecznych warunkach. Organizacja była tu rozumiana jako rodzaj maszyny a studenci, na wzór inżynierów, wywierali wpływ na jej działanie poprzez zaplanowane interwencie w obrębie ograniczonego zbioru zmiennych. 1 1 Rippin A., Booth C., Bowie S., Jordan J.: A Complex Case: Using the Case Study Method to Explore Uncertainty and Ambiguity in Undergraduate Business Education, Teaching in Higher Education, vol. 2, nr. 4, 2002, str. 429-441. 1

Jako metoda badawcza, studium przypadku jest uznawane, obok badań biograficznych, fenomenologicznych, etnograficznych i teorii ugruntowanej, za jedną z pięciu podstawowych tradycji badań jakościowych. Jest ono definiowana jako jakościowa metoda badawcza polegająca na studiowaniu jednego lub większej liczby obiektów (organizacji, programów, wydarzeń, ludzi itp.) o dużej wewnętrznej złożoności i intensywnych związkach z otoczeniem przy jednoczesnym wykorzystaniu wielu źródeł informacji (takich jak: dokumenty, wywiady, obserwacje i artefakty) i z uwzględnieniem kontekstu (np. fizycznego, historycznego, społecznego lub ekonomicznego), w jakim występuje badany przypadek. 2 W Europie Zachodniej i Stanach Zjednocznonych, metoda studium przypadku jest od wielu już lat z powodzeniem stosowana w pracach badawczych z dziedziny nauk społecznych. Już nawet pobieżna lektura większości periodyków naukowych dotyczących ekonomii i zarządzania pozwala znaleźć wiele prac, dla których główną techniką badawczą jest właśnie studnium przypadku. Dokładniejszych danych na temat skali tego zjawiska dostarczyć może praca L. Dube i G. Pare, gdzie autorzy analizują częstość występowania i jakość badań metodą studium przypadku, których wyniki publikowane były w latach 1990-1999 w siedmiu czołowych anglojęzycznych magazynach naukowych poświęconych zarządzaniu systemami informacyjnymi w organizacjach. 3 Okazało się, że w wymienionym okresie w periodykach tych ukazało się 261 artykułów wykorzystujących metodę studium przypadku, co stanowiło średnio około 15% wszystkich artykułów z tego okresu. W poszczególnych magazynach udział artykułów opisujących wyniki badań metodą case study był zróżnicowany i wahał się od 6 do 29 %. Autorzy stwierdzili ponadto, że 210 czyli 12% wszystkich pozycji, to publikacje bądź wykorzystujące wyłącznie metodę studium przypadku bez żadnych badań dodatkowych, np. za pomocą technik ilościowych, bądź też artykuły w których case study było metodą główną w stosunku do pozostałych technik badawczych, które pełniły jedynie funkcję pomocniczą. Okoliczności stosowania studium przypadku jako metody badawczej Metoda studium przypadku stosowana jest często w sytuacjach, gdy problem badawczy obejmuje dużą liczbę zmiennych o złożonych wzajemnych relacjach a badacz ma bardzo 2 Creswell J.: Qualitative Inquiry and Research Design; Choosing Among Five Traditions, SAGE Publications, Inc., Thousand Oaks, California, USA, 1998, str. 61-63. 3 Dube L., Guy Pare.: Rigor in Information Systems Positivist Case Research: Current Practices, Trends, and Recommendations, MIS Quarterly, vol. 27, nr 4, 2003, str. 597-635. 2

ograniczoną kontrolę nad analizowanym obiektem. 4 W szczególności, studium przypadku bywa preferowana w stosunku do innych metod badawczych w następujących czterech okolicznościach: 5 gdy należy wyjaśnić związki przyczynowo-skutkowe, które są zbyt złożone dla badań ankietowych a niemożliwe do przeanalizowania na drodze eksperymentu, przy szczegółowym opisie kontekstu w którym zaszło (lub zachodzi) określone, współczesne badaczowi, zjawisko, aby przeanalizować podjęte działania i uzyskane efekty pewnego programu lub polityki z punktu widzenia ich skuteczności i efektywności, aby wyczerpująco zbadać efekty pewnego rodzaju wydarzeń, programów lub polityk, które nie mają ścisłego i łatwego do przewidzenia zbioru rezultatów. Przykładem obszaru, w którym studium przypadku sprawdza się szczególnie dobrze jest wspomniane już wcześniej badanie różnych aspektów wdrażania i stosowania systemów informacyjnych w organizacjach. Systemy informatyczne charakteryzują się zazwyczaj wysokim poziomem złożoności i dużą unikalnością będąca pochodną unikalności samej organizacji, w której system jest zaimplementowany. Trudność problematyki badawczej pogłębia również bardzo duże znaczenie dla funkcjonowania systemów informacyjnych całego kontekstu społecznego organizacji, złożonego m.in. z różnych grup pracowników, dostawców, nabywców i społeczności lokalnych. W konsekwencji konstruowanie niezbędnego w badaniach ilościowych wysoko ustandaryzowanego instrumentu takiego jak kwestionariusz ankietowy, może doprowadzić do zbyt daleko idących uproszczeń, w efekcie czego badanie przeprowadzone na dużej próbie może nie przynieść żadnych istotnych rezultatów, lub dać wyniki powierzchowne i mało znaczące tak z teoretycznego jak i praktycznego punktu widzenia. 6 Innym powodem stosunkowo częstego stosowania studium przypadku w badaniu systemów informacyjnych są zachodzące w tym obszarze bardzo dynamiczne zmiany technologiczne. Postęp technologiczny sprawia, że wiedza badaczy jest nierzadko przestarzała w stosunku do 4 Gdyby badacz posiadał pełną lub choćby dużą kontrolę nad studiowanym obiektem, przypuszczalnie lepszą metodą badawczą niż analiza przypadku byłby eksperyment. 5 Patton E., Appelbaum S.: The Case Studies in Management Research, Management Research News, vol. 26, nr. 5, 2003, str. 60-71. 6 Benbasat I., Goldstein D., Mead M: The Case Research Strategy in Studies of Information Systems, MIS Quarterly, vol. 11, nr. 3, 1987, str. 369-386. 3

rozwiązań stosowanych przez praktyków w przedsiębiorstwach i innych organizacjach. Stąd też typowa jest sytuacja, w której badacz nie jest w stanie zaproponować opartych na teorii gotowych i adekwatnych wyjaśnień zjawisk związanych z systemami informatycznymi i w związku z tym zmuszony jest te zjawiska badać, zdobywać wiedzę i budować teorię w sposób indukcyjny. 7 Studium przypadku a badania ilościowe porównanie specyfiki, omówienie wad i zalet Badania metodą studium przypadku, jak zresztą większość innych rodzajów badań jakościowych, przyjęło się zwykle uważać za uzupełniające w stosunku do badań o charakterze ilościowym. Rozumiane w ten sposób, studium przypadku mogłoby być wykonane przed badaniem ilościowym, pełniąc funkcję eksploracyjną i dostarczając informacji potrzebnych do właściwego sformułowania hipotez i pytań badawczych, które następnie stanowiłyby podstawę planu badań ankietowych. Można również wyobrazić sobie sytuację, gdy po wykonaniu badań ankietowych pozostają pewne zagadnienia, które wymagają dodatkowego wyjaśnienia. Sposobem rozwiązania tego problemu mogłoby być dokonanie studium jednego lub więcej przypadków, które zostałyby dobrane w taki sposób aby pogłębić uzyskane wcześniej konkluzje. Istnieje jednak inna możliwość wykorzystania metody typu case study. Można mianowicie metodę tę uczynić jedyną bądź wiodącą metodą realizacji projektu badawczego. Stosowane w ten sposób studium przypadku charakteryzuje się następującymi zaletami i wadami na tle badań o charakterze ilościowym. Jedną z ważniejszych zalet metody studium przypadku, stosowanej w dziedzinie nauk ekonomicznych i zarządzania, jest możliwość uzyskania rezultatów o dużym znaczeniu praktycznym dla menedżerów, przedsiębiorców, akcjonariuszy i innych osób działających w sferze gospodarki. Pod tym względem metoda ta wydaje się być lepsza niż podejścia ilościowe, które bywa krytykowane za niską praktyczną wartość wyników i powiększanie luki pomiędzy oczekiwaniami praktyków a tym, co mają do zaoferowania naukowcy. 8 7 Ibidem 8 Patton E., Appelbaum S.: The Case Studies in Management Research, Management Research News, vol. 26, nr. 5, 2003, str. 60-71 4

Badanie pojedynczego obiektu metodą case study podobnie jak w większość innych badań jakościowych jest w oczywisty sposób bardziej czasochłonne i znacznie droższe w realizacji niż badania tego samego obiektu za pomocą kwestionariusza ankiety w ramach badań ilościowych. Przyczyną tego jest konieczność uczestnictwa badacza we wszystkich etapach realizacji procedury studium przypadku, rozpoczynając od projektowania badania, poprzez zbieranie danych, a na ostatecznej analizie i sporządzaniu raportu kończąc. 9 W przypadku badań ilościowych kontakt z respondentami i zbieranie danych może być wykonany przez stosunkowo nisko wykwalifikowanych ankieterów, ponieważ kwestionariusz pełniący funkcję instrumentu badawczego zawiera listę wyskalowanych pytań, którym zazwyczaj towarzyszą wyczerpujące instrukcje dla respondentów. Również na etapie analizy danych metoda ilościowa często bywa mniej czasochłonna i pracochłonna niż badanie typu case study. Wiąże się to z faktem, że do analizy danych w badaniach ilościowych wykorzystywane są metody statystyczne, których stosowanie jest znacząco ułatwiane i przyspieszane przez aplikacje komputerowe typy SPSS czy Statistica. Dla porównania, analiza danych zebranych za pomocą metody studium przypadku ze względu na niski poziom standaryzacji wyników oraz małą liczbę badanych obiektów - tylko częściowo może być wsparta programami komputerowymi innymi niż edytory tekstu. 10 Jedną z najistotniejszych różnic pomiędzy badaniami ilościowymi a badaniami jakościowymi w formie studium przypadku jest sposób dokonywania generalizacji uzyskanych rezultatów. Wykorzystanie w badaniach empirycznych studium przypadku umożliwia sformułowanie konkluzji, które dają możliwość potwierdzenia, odrzucenia lub modyfikacji teorii, na podstawie, której zaprojektowano badanie. Co więcej, do zanegowania badanej teorii wystarczy zaledwie jeden przypadek, który jest z tą teorią sprzeczny. 11 Odnoszenie rezultatów badania bezpośrednio do testowanych teorii nosi nazwę generalizacji analitycznej (ang. analytic generalization) i w wyraźny sposób różni się od charakterystycznej dla badań 9 Stake R.: The Art of Case Study Research, SAGE Publications, Inc., Thousand Oaks, California, USA, 1995, str. 43. 10 Do aplikacji komputerowych, które można wykorzystać przy opracowywaniu wyników badań metodą studium przypadku należą m.in. programy ATLAS/ti, MECA i Inspiration. Szersze omówienie programów komputerowych możliwych do wykorzystania w badaniach jakościowych znaleźć można w publikacji M. Milesa i A. Hubermana pt.: Qualitative Data Analysis: An Expanded Sourcebook, SAGE Publications, Thousand Oaks, California, USA, 1994. 11 Perry C.: Processes of a Case Study Methodology for Postgraduate Research in Marketing, European Journal of Marketing, vol. 32, nr. 9/10, 1998, str. 785-802. 5

ilościowych generalizacji statystycznej (ang. statistical generalization). 12 Przy stosowaniu generalizacji analitycznej kluczowe znaczenie ma teoria, która nie tylko pozwala właściwie zaprojektować badanie, ale również służy jako podstawowe narzędzie interpretacji wyników. Oba rodzaje generalizacji stosują zupełnie odmienne podejście do interpretacji wyników badań empirycznych. W zakresie zasad formułowania wniosków wielokrotne studium przypadku przypomina serię eksperymentów w obu sytuacjach zastosowanie znajduje tzw. logika replikacji lub powtórzeń (ang. replication logic). Dla tego rodzaju badania charakterystyczne jest traktowanie indywidualnych przypadków jako pojedynczych eksperymentów, a nie jako jednostek statystycznych podobnych do tych, które tworzą próbę w reprezentatywnym badaniu ilościowym. Zasady replikacji stosowane są w badaniach case study w medycynie, psychologii jak również w naukach ekonomicznych. Istniejąca wcześniej teoria służy tu do konstrukcji wzorca, który jest porównywany do wyników badań empirycznych. Jeśli dwa lub więcej przypadków daje wyniki zgodne ze wzorcem stworzonym w oparciu o bazujące na teorii hipotezy, mówi się, że doszło do replikacji wyników. Im większa jest liczba przypadków wykazujących replikację tym większa jest pewność, z jaką można potwierdzić elementy teorii ujęte w postaci hipotez. 13 Istnieją dwa zasadnicze rodzaje replikacji: wierna i teoretyczna. Replikacja wierna występuje wtedy, gdy dwa lub większa liczba przypadków daje identyczne lub bardzo podobne wyniki. Replikacja teoretyczna ma natomiast miejsce w sytuacji gdy przynajmniej dwa przypadki wykazują różne wyniki, jednak z przewidzianych i uzasadnionych przez teorię przyczyn. 14 W odróżnieniu od zasady replikacji, stosowana w reprezentatywnych badaniach ilościowych, zasada próbkowania przyjmuje, że pewna liczba jednostek badawczych (respondentów) reprezentuje całą populację złożoną ze wszystkich możliwych jednostek badawczych, tak, że dane zebrane dla próby będą podobne (reprezentatywne) w stosunku do danych dla całej populacji. Logika próbkowania sprawdza się szczególnie dobrze, gdy badacz chce znaleźć odpowiedzi na pytanie jak bardzo rozpowszechnione jest dane zjawisko, gdy badanie całej populacji jest zbyt kosztowne, czasochłonne lub z innych względów niepraktyczne. Przy tego typu badaniach głównym sposobem analizy danych są metody wnioskowania statystycznego, 12 Yin R.: Case Study Research: Design and Methods, SAGE Publications, Inc., Thousand Oaks, California, USA, 1994, str. 30-31 13 Rowley J.: Using Case Studies in Research, Management Research News, vol. 25, nr. 1, 2002, str. 16-27. 14 Yin R.: Case Study Research...op. cit., str. 46. 6

które - w uproszczeniu pozwalają ocenić w jakim stopniu (z jakim marginesem błędu) dane dla próby są zbieżne (reprezentatywne) z hipotetycznymi danymi dla całej populacji. Podsumowaniem dokonanego powyżej porównania badań w formie studium przypadku i badań jakościowych może być następująca tabela. Tabela: Podstawowe różnice pomiędzy badaniami metodą studium przypadku i badaniami ilościowymi Studium przypadku Badania ilościowe Cel Możliwe tworzenie elementów teorii w myśl zasady indukcyjnej lub Zazwyczaj weryfikacja elementów teorii zgodnie z zasadą dedukcji weryfikacja istniejących teorii na zasadzie dedukcji Ilość przypadków Od jednego do kilkunastu Od kilkudziesięciu do kilkuset Sposób doboru przypadków Celowy Losowy do próby Sposób gromadzenia Zazwyczaj Ustrukturyzowana danych nieustrukturyzowana Analiza danych Techniki statystyczne są rzadko stosowane Wykorzystują techniki statystyczne Sposób wnioskowania Generalizacja analityczna Generalizacja statystyczna Źródło: Opracowanie własne Krok pierwszy w planowaniu studium przypadku wybór podejścia analitycznego Zanim badacz przystąpi do określenia konkretnych technik analitycznych, które zastosowane zostaną w ramach późniejszego studium przypadku, zalecane jest wybranie najpierw jednej z dwóch ogólnych strategii analizy danych. 15 Metoda studium przypadku może być stosowana do badań mających poszerzyć wiedzę teoretyczną zarówno w podejściu indukcyjnym jak i dedukcyjnym. Po pierwsze, zgodnie z podejściem dedukcyjnym, procedurę analizy przypadku można silnie oprzeć na istniejącym dorobku teorii z danej dziedziny. W ten sposób teoria będzie miała decydujący wpływ na dobór hipotez i pytań badawczych oraz na sposoby zbierania i analizy danych. Głównym celem procedury badawczej będzie tu weryfikacja postawionych hipotez. Podejście dedukcyjne polega więc na opracowaniu nowych elementów teorii wyłącznie w 15 Yin R.: Case Study Research: Design and Methods, SAGE Publications, Inc., Thousand Oaks, California, USA, 1994, str. 103. 7

oparciu o teorię dotychczasową i poddaniu nowych elementów teorii (hipotez) weryfikacji empirycznej w drodze badań. Drugi rodzaj strategii związany jest z podejściem indukcyjnym i za punkt wyjścia przyjmuje wygenerowanie określonych propozycji teoretycznych w efekcie dokładnej analizy postawionego problemu badawczego w odniesieniu do kolejnych przypadków. W tym wypadku charakterystyczne jest to, że problem badawczy określany jest w minimalnym stopniu w oparciu o istniejącą teorię, a w większym stopniu opiera się na intuicji badacza. To podejście jest zazwyczaj wykorzystywane, gdy nie istnieją dobrze rozwinięte podstawy teoretyczne badanych zagadnień, lub gdy w danej dziedzinie istnieje potrzeba opracowania innowacyjnych rozwiązań teoretycznych. Podejście indukcyjne dotyczy zatem sytuacji w których teoria budowana jest w trakcie procesu badawczego. W skrajnym przypadku, badacz stosujący podejście indukcyjne rozpoczyna badanie nie uwzględniając żadnych elementów teoretycznych. Przykład możliwość wykorzystania studium przypadku w formie badań o charakterze indukcyjnym i dedukcyjnym na potrzeby pracy badawczej ilustruje wykres. 8

Propozycja zastosowania metody analizy przypadku w badaniach o charakterze indukcyjnym i dedukcyjnym Zakres wykorzystania istniejącej teorii w badaniu Część indukcyjna badań Część dedukcyjna badań Analizowane przypadki Źródło: Opracowanie własne na podstawie Perry C.: Processes of a Case Study Methodology for Postgraduate Research in Marketing, European Journal of Marketing, vol. 32, nr. 9/10, 1998, str. 785-802. Powyższy wykres sugeruje, że w ujęciu indukcyjnym studium przypadku wykorzystane może być jako badanie eksploracyjne, w efekcie którego opracowany zostanie zestaw hipotez badawczych. W tym wypadku sposób badania każdego kolejnego przypadku będzie opierał się na wynikach badania wszystkich wcześniejszych przypadków a ostatni z nich dostarczy danych umożliwiających ostateczne sformułowanie hipotez. W części dedukcyjnej studium przypadku służyć ma weryfikacji hipotez. Pamiętać należy, że za pomocą studium przypadku stosunkowo łatwo jest obalić hipotezę wystarczy,że wyniki analizy jednego tylko przypadku przeczą hipotezie. Dość problematyczna jest natomiast stosowanie tej metody badawczej do weryfikacji pozytywnej hipotez nawet gdy wszystkie przebadane przypadki będą potwierdzały hipotezę, badacz nie ma absolutnie żadnej gwarancji że inne istniejące a nieprzebadane przypadki również potwierdzają przedmiotową hipotezę. Krok drugi w planowaniu studium przypadku określenie technik analitycznych wykorzystywanych do budowy i weryfikacji teorii 9

Z punktu widzenia celów pracy doktorskiej badanie metodą studium przypadku ma zazwyczaj charakter dedukcyjny i ma umożliwiać weryfikację hipotez postawionych na podstawie istniejącego dorobku teoretycznego. W tym przypadku najbardziej adekwatnym narzędziem analitycznym, umożliwiającym powiązanie wyników empirycznych z teorią, jest metoda dopasowania wzorców dla zmiennych zależnych (ang. pattern matching for dependent variables). 16 Chodzi tu o porównanie opracowanego głównie na podstawie teorii jednego lub kilku wzorców ze wzorcem uzyskanym w wyniku badań empirycznych a następnie ocenę stopnia ich zgodności, czyli zakresu, w jakim wyniki przewidywane pokryją się z tymi faktycznie zaobserwowanymi w otoczeniu. Wzorzec w rozumieniu tej koncepcji składa się z dwóch podstawowych elementów: 1) zestawu zmiennych zależnych odpowiadających poszczególnym hipotezom, 2) specyfikacji poziomów zmiennych (określonych wartości dla zmiennych ilościowych lub wariantów dla zmiennych jakościowych), których stwierdzenie w trakcie badań będzie jednoznaczne z pozytywną weryfikacją hipotez. Alternatywnymi technikami w stosunku do omówionej powyżej, które w określonych okolicznościach również mogą być użyte do analizy dany pozyskanych w wyniku zastosowania metody studium przypadku, są: 1) metoda dopasowania wzorców dla zmiennych niezależnych, 2) metoda budowania wyjaśnienia (ang. explanation building) 3) metoda analizy szeregów czasowych (ang. time-series analysis) Ad 1) Jest to sposób porównywania wzorców, który za przedmiot badania przyjmuje nie zmienne zależne (skutki), ale zmienne niezależne (przyczyny). Stosuje się go, gdy grupa badanych przypadków charakteryzuje się występowaniem określonych znanych rezultatów, a celem badacza jest określenie, jakie przyczyny spowodowały, że zmienne zależne przyjęły w każdym z przypadków określony poziom. Wykorzystanie tego podejścia wymaga opracowania kilku zestawów hipotez zawierających alternatywne wyjaśnienia. Zestawy 16 Yin R.: Case Study Research...op. cit. str. 106. 10

hipotez powinny być wzajemnie rozłączne, co oznacza, że przyjęcie jednego z nich jest jednoznaczne z odrzuceniem pozostałych. W obu przypadkach - dla zmiennych zależnych i niezależnych - zalecane jest, aby testowane wzorce były w miarę możliwości silnie zróżnicowane. Jest to o tyle istotne, że metody analizy stosowane obecnie w studium przypadku nie pozwalają na precyzję w weryfikacji hipotez w porównaniu do metod statystycznych. Stąd też w przypadku stosunkowo subtelnych różnic między wzorcami może wystąpić problem z określeniem, do którego z nich lepiej dopasowane są elementy empiryczne. 17 Ad 2) Inną techniką analizy stosowaną w badaniach przypadków jest metoda budowania wyjaśnienia. Polega ona na stopniowym modyfikowaniu zaproponowanego na wstępie zestawu hipotez (wyjaśnienia) na skutek porównania ich treści z wynikami uzyskanymi dla kolejnych przypadków. Stosowanie tej techniki rozpoczyna się od sprawdzenia czy zaproponowane hipotezy są zgodne z danymi dotyczącymi pierwszego przypadku. Jeśli pojawiają się rozbieżności do hipotez wprowadzane są poprawki, w taki sposób, aby nowe wyjaśnienie uwzględniało specyfikę badanego przypadku. Następnie nowy zbiór hipotez odnoszony jest do kolejnych przypadków, gdzie również może okazać się konieczne wprowadzenie pewnych zmian. W ten sposób, poprzez sekwencję kolejnych porównań i modyfikacji dokonanych dla każdego z wybranych przypadków dochodzi się do końcowej postaci wyjaśnienia. Ad 3) Analiza szeregów czasowych jest użyteczna, gdy studium przypadku dotyczyć ma badania przebiegu danego zjawiska w czasie. W uproszczeniu polega ona na porównaniu kształtu empirycznego trendu zmian w obrębie jednej lub większej liczby zmiennych z propozycjami trendów opracowanych w oparciu o określone przesłanki teoretyczne. Chodzi tu - podobnie jak w przypadku techniki porównywania wzorców o znalezienie takiego teoretycznego trendu, który dzięki dobremu dopasowaniu do danych empirycznych w sposób przekonywujący opisywałby i wyjaśniał przedmiot badań. 17 Ibidem, str. 111. 11

Podstawowym kryterium decyzyjnym dającym podstawy do uznania, że wyniki empiryczne są zgodne z hipotezami, tworzącymi wzorzec stosowany w metodzie analitycznej pattern matching, jest wystąpienie triangulacji. Krok trzeci w planowaniu studium przypadku: określenie liczby i sposóbu doboru przypadków do badań Badanie według metody analizy przypadku można przeprowadzić zarówno na pojedyńczym jak i większej liczbie jednostek badawczych (przypadków). Pojedyncze przypadki bywają badane w sytuacjach, gdy: 18 a) badany przypadek jest unikalny z punktu widzenia istniejącego dorobku teoretycznego danej dyscypliny nauki, b) badany przypadek stanowi krytyczny test pewnej starannie opracowanej teorii, c) badanie ma charakter pilotażowy i jest ostateczną próbą przed właściwym badaniem obejmującym większą liczbę przypadków. Poza wymienionymi wyżej sytuacjami generalnie zalecane jest, dla osiągnięcia większej wiarygodności wyników, prowadzenie badań na kilku lub kilkunastu przypadkach. W takiej sytuacji badanie nosi nazwę wielokrotnej analizy przypadku (ang. multiple case study). 19 W większości publikacji poświeconych metodzie studium przypadku nie ma precyzyjnych wskazówek dotyczących ilości jednostek, które należy uwzględnić w badaniu. Podawane jest na przykład zalecenie, że należy przebadać taką liczbę przypadków, aby osiągnąć stan teoretycznego nasycenia (ang. theoretical saturation) albo punkt zbędności (ang. point of redundancy), czyli moment, w którym wszystkie potrzebne do weryfikacji hipotez dane zostały już zebrane, a każdy kolejny przypadek wniósłby tak niewiele, że można byłoby go pominąć. 20 Biorąc jednak pod uwagę fakt, że technika case study jest często stosowana jako podstawa metodologiczna prac doktorskich, które powstają przy wykorzystaniu ograniczonych zasobów finansowych i czasowych autora i badacza, w niektórych pozycjach literatury można znaleźć bardziej konkretne wskazówki, co do liczby przypadków włączonych do badania. Podaje się więc, że studium przypadku powinno objąć przynajmniej od 2 do 4, jednak nie więcej niż 12-18 Rowley J.: Using Case Studies in Research, Management Research News, vol. 25, nr. 1, 2002, str. 16-27. 19 Weerd-Nederhof P.: Qualitative Case Study Research. The Case of a PhD Research Project on Organising and Managing New Product Development Systems, Management Decision, vol. 39, nr. 7, 2001, str. 513-538. 20 Eisenhard K.: Building Theories From Case Study Research, Academy of Management Review, vol. 14, nr. 4, 1989, str. 532-550. 12

15 jednostek badawczych. Przy czym zaleca się, aby przy mniejszej liczbie przypadków przeprowadzić badanie w taki sposób, aby doprowadziło do uzyskania możliwie bogatych informacji. Jednym ze sposobów na osiągnięcie tego jest rozbudowana analiza literatury przedmiotu, która powinna poprzedzić badanie i zapewnić odpowiednio szeroki i szczegółowy kontekst analizy. 21 W doborze celowym konkretnych jednostek do badań można przyjąć jedno z kilku podejść do selekcji przypadków. Można mianowicie wybierać przypadki kierując się: 22 a) zróżnicowaniem, b) typowością, c) dostępnością, d) lub niezwykłością. Krok trzeci w planowaniu studium przypadku: wybór technik podnoszenia wiarygodności wyników badań Jednym z poważniejszych zarzutów ciążących na badaniach jakościowych jest zarzut subiektywności, i co za tym idzie, niskiej wiarygodności badań. Wiarygodność pomiaru tworzą rzetelność i trafność. Wyniki są trafne, jeśli mierzą tę właśnie cechę, którą badacz chce, aby mierzyły. O rzetelności wyników można mówić wtedy, gdy poprzez powtórzenie badania w tych samych warunkach uzyskuje się takie same rezultaty. 23 Podstawowymi sposobami podniesienia wiarygodności wyników przy badaniach metodą studium przypadku są: 1) Triangulacja, 2) Stworzenie i udostępnienie wszystkim zainteresowanym kompletnej bazy danych z materiałami z badań, 3) Właściwe przygotowanie raportu końcowego z badań. Poniżej omówiony zostanie kolejno każdy z trzech sposobów zwiększania wiarygodności wyników badań. 21 Perry C.: Processes of a Case Study Methodology for Postgraduate Research in Marketing, European Journal of Marketing, vol. 32, nr. 9/10, 1998, str. 785-802. 22 Creswell J.: Qualitative Inquiry and Research Design...op. cit., str. 62. 23 Kaczmarczyk S.: Badania marketingowe; Metody i techniki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, str.92. 13

Ad. 1) Triangulacja Nazwa triangulacja pochodzi od stosowanej w nawigacji metody ustalania pozycji okrętu na mapie. Aby poznać położenie okrętu potrzebna jest znajomość położenia przynajmniej trzech gwiazd. Odczytanie położenia każdej gwiazdy nad horyzontem pozwala określić na mapie okrąg przechodzący przez punkt, w którym znajduje się okręt oraz położony dokładnie pod mierzoną gwiazdą. Okręgi wyznaczone dla dwóch gwiazd przecinają się w dwóch punktach na mapie określając dwa możliwe położenia miejsc, z których dokonano pomiaru. Okrąg wyznaczony dla trzeciej gwiazdy powinien przeciąć się z dwoma wcześniejszymi okręgami w jednym z dwóch wyznaczonych wcześniej punktów. W praktyce, rzadko jednak udawało się doprowadzić do przecięcia trzech okręgów w jednym punkcje ze względu na różne niedokładności pomiaru. Dlatego aby w miarę dokładnie wiedzieć gdzie znajduje się okręt, kreślono dodatkowe okręgi dla kolejnych gwiazd, a każdy dodatkowy okrąg zwiększał prawdopodobieństwo dokładnego wyznaczenia pozycji statku. Podobną logikę można przyjąć w dochodzeniu do trafnych wyników w badaniach empirycznych. Triangulacja jest tu rozumiana jako technika stosowana w badaniach ilościowych, której zasadniczym zadaniem jest podniesienie wiarygodności pomiaru. Triangulacja poprzez równoległe wykorzystanie wielu źródeł informacji, różnych perspektyw analizy i metod badawczych powinna doprowadzić do wytworzenia zbieżnych linii wnioskowania (ang. convergent lines of inquiry) w myśl zasady, że wniosek będzie bardziej wiarygodny jeśli zostanie potwierdzony przez odrębną analizę niezależnych materiałów dowodowych. W literaturze przedmiotu podawanych jest kilka metod triangulacji. Często wymienia się triangulację: 24 a) źródeł informacji (wykorzystywanych jest kilka źródeł informacji jednocześnie), b) osób analizujących dane (kilka osób niezależnie analizuje dane źródłowe, następnie sprawdza się czy sformułowane interpretacje są podobne), c) perspektyw badawczych na te same dane źródłowe (ten sam zbiór danych próbuje się ocenić z pozycji różnych dziedzin nauki), d) metod badawczych (ten sam przypadek badany jest jednocześnie za pomocą kilku instrumentów badawczych; jeśli ma miejsce triangulacja, każdy instrument powinien dawać takie same, lub bardzo podobne wyniki). 24 Stake R.: The Art of Case Study Research...op. cit., str. 112-114. 14

Zważywszy na fakt, że stosowanie triangulacji dość istotnie angażuje zasoby, jakimi dysponuje badacz, nie jest możliwe jej stosowanie w każdej sytuacji, która na to pozwala. Sprawia to, że ta metoda podnoszenia rzetelności wyników badań stosowana jest tylko w stosunku do najważniejszych elementów danych oraz twierdzeń sformułowane w trakcie badań. Różne zapotrzebowanie na triangulację w różnych okolicznościach ilustruje poniższa tabela. Tabela: Zapotrzebowanie na triangulację w zależności od okoliczności badawczych Okoliczność Potrzeba triangulacji Mało kontrowersyjny opis Niska Opis sytuacji nietypowej, mogącej budzić Umiarkowana kontrowersje Dane kluczowe dla sformułowania Wysoka określonego twierdzenia Kluczowe wnioski Wysoka Wyraźnie zaznaczone opinie autora badań Niska Źródło: Perry C.: Processes of a Case Study Methodology for Postgraduate Research in Marketing, European Journal of Marketing, vol. 32, nr. 9/10, 1998, str. 785-802. Ad. 2) Stworzenie i udostępnienie wszystkim zainteresowanym kompletnej bazy danych z materiałami z badań, Innym sposobem zwiększenia wiarygodności rezultatów badań jest stworzenie bazy danych zawierających kompletny zbiór materiałów źródłowych zgromadzonych w trakcie pracy badawczej. Materiały w bazie danych obejmują głównie obejmowały notatki wykonywane przez badaczy w trakcie i po przeprowadzonych wywiadach i wykonanych obserwacjach, zapisy audio rozmów z respondentami oraz dokumenty wewnętrzne i artefakty zgromadzone w otoczeniu w którym wykonywane było badanie. Stworzony w ten sposób zbiór danych ma umożliwić innym, późniejszym badaczom niezależną analizę i sprawdzenie czy wnioski, do jakich doszli badacze, były uprawnione. Ad. 3) Właściwe przygotowanie raportu końcowego z badań 15

Aby dodatkowo obniżyć subiektywność i podnieść wiarygodność uzyskanych wyników (generalizacji analitycznych) należy we właściwy sposób sporządzić raport końcowy z badań. Pomocne w tym może być stosowanie się do pięciu wymienionych poniżej zasad: 25 1. Umieść w raporcie opis sytuacji, które prawdopodobnie będą znane odbiorcom, po to aby mogli oni ocenić trafność wniosków wyciągniętych na podstawie przytoczonych opisów. 2. Zanim zinterpretujesz dane i wyciągniesz wnioski dostarcz odbiorcom dostateczną ilość danych tak, aby byli oni w stanie samodzielnie sformułować konkluzje i porównać je z tymi, do których doszedł badacz. 3. Opisz językiem zrozumiałym dla odbiorcy metody, które zostały wykorzystane w badaniu, ze szczególnym uwzględnieniem metody triangulacji oraz zabiegów podjętych dla potwierdzenia bądź zanegowania postawionych na wstępie hipotez. 4. Udostępnij, zarówno bezpośrednio jak i pośrednio, szczegółowe informacje na temat osób prowadzących badania i analizujących wyniki, zwłaszcza w kontekście ich doświadczeń oraz wiedzy i umiejętności. 5. Jeśli możesz, opisz reakcje na wyniki badań ze strony osób, które brały udział w badaniu na zasadzie respondentów oraz osób (decydentów), które zamówiły badania aby na podstawie ich rezultatów podejmować decyzje. Podsumowanie Wydaje się, że metoda studium przypadku jest niesłusznie niedoceniana i zbyt rzadko stosowana w polskiej literaturze naukowej. Pomimo braku możliwości generalizacji statystycznej posiada ona cały szereg zalet, których nie mają metody ilościowe. Jej szczególną cechą wydaje się być bardzo duża użyteczność w badaniu przedsiębiorstw i innych organizacji, zwłaszcza w sytuacjach gdy nie można zastosować metod ilościowych, ze względu na małe rozpowszechnienie lub trudny dostęp do badanego zjawiska. Decydując się na wybór studium przypadku jako podstawowej metody badawczej pracy doktorskiej warto jednak pamiętać o licznych kontrowersjach jakie wciąż wywołuje ona w środowisku naukowym. Stąd też należy liczyć się z zarzutami o subiektywizm i brak wiarygodności uzyskanych wyników. Linia obrony przed tego typu zarzutami może opierać 25 por. Stake R: The Art of Case Study Research, Sage Publications, Thousand Oaks, 1995, str. 86. 16

się na wykazaniu niemożności badania danego zjawiska za pomocą metod ilościowych oraz bardzo starannym przestrzeganiu wszystkich opisanych w niniejszym tekście technik mających podnosić wiarygodność analizy. 17