BIAŁOSTOCKIE STUDIA PRAWNICZE

UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ PRAWA BIAŁOSTOCKIE STUDIA PRAWNICZE BIAŁYSTOK 2016 ZESZYT 20/A

BIAŁOSTOCKIE STUDIA PRAWNICZE Zeszyt nr 20/A

Redaktor Naukowy Wydawnictwa Temida 2: Cezary Kosikowski Przewodniczący Rady Naukowej Wydawnictwa Temida 2: Emil W. Pływaczewski Rada Naukowa: Członkowie z Uniwersytetu w Białymstoku: Stanisław Bożyk, Bogusław Cudowski, Adam Czarnota, Leonard Etel, Ewa M. Guzik-Makaruk, Adam Jamróz, Dariusz Kijowski, Cezary Kosikowski, Cezary Kulesza, Agnieszka Malarewicz-Jakubów, Maciej Perkowski, Stanisław Prutis, Eugeniusz Ruśkowski, Joanna Sieńczyło-Chlabicz, Ryszard Skarzyński, Halina Święczkowska, Mieczysława Zdanowicz Członkowie z Polski: Marian Filar (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Edward Gniewek (Uniwersytet Wrocławski), Lech Paprzycki (Sąd Najwyższy) Członkowie Zagraniczni: Lidia Abramczyk (Państwowy Uniwersytet im. Janki Kupały w Grodnie, Białoruś), Vladimir Babčak (Uniwersytet w Koszycach, Słowacja), Renata Almeida da Costa (Uniwersytet La Salle, Brazylia), Chris Eskridge (Uniwersytet w Nebrasce, USA), José Luis Iriarte Ángel (Uniwersytet Navarra, Hiszpania), Marina Karasjewa (Uniwersytet w Woroneżu, Rosja), Aleksiej S. Kartsov (Federalny Trybunał Konstytucyjny w Sankt Petersburgu, Rosja), Bernhard Kitous (Uniwerystet w Rennes, Francja), Jolanta Kren Kostkiewicz (Uniwersytet w Bernie, Szwajcaria), Martin Krygier (Uniwersytet w Nowej Południowej Walii, Australia), Anthony Minnaar (Uniwersytet Południowej Afryki, Republika Południowej Afryki), Antonello Miranda (Uniwersytet w Palermo, Włochy), Petr Mrkývka (Uniwersytet Masaryka, Czechy), Marcel Alexander Niggli (Uniwersytet we Fryburgu, Szwajcaria), Andrej A. Novikov (Państwowy Uniwersytet w Sankt Petersburgu, Rosja), Sławomir Redo (Uniwersytet Wiedeński, Austria), Jerzy Sarnecki (Uniwersytet w Sztokholmie, Szwecja), Rick Sarre (Uniwersytet w Południowej Australii, Australia), Kevin Saunders (Uniwersytet Stanowy Michigan, USA), Bernd Schünemann (Uniwersytet w Monachium, Niemcy), Sebastiano Tafaro (Uniwersytet w Bari, Włochy), Wiktor Trinczuk (Kijowski Państwowy Uniwersytet Ekonomii i Handlu, Ukraina), Keiichi Yamanaka (Uniwersytet Kansai, Japonia) Redaktor Naukowy Białostockich Studiów Prawniczych: Teresa Mróz Sekretarz Białostockich Studiów Prawniczych: Anna Budnik Copyright by Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, Temida 2, Białystok 2016 Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny), włącznie z fotokopiowaniem bez pisemnej zgody wydawcy Wersja papierowa jest wersją pierwotną Białostockich Studiów Prawniczych ISSN 1689 7404 Redaktorzy językowi: Ewa Brajczewska (język polski), Richard Tykocki-Crow (język angielski) Redaktor statystyczny: Ewa Glińska Redaktor tematyczny tomu: Elżbieta Kużelewska Sekretarz tomu: Dariusz Kużelewski Opracowanie graficzne i typograficzne: Jerzy Banasiuk, Anna Magnuszewska Projekt okładki: Bogusława Guenther Wydawca: Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, Temida 2 Każdy zeszyt można nabyć w Wydawnictwie Temida 2, adres: ul. A. Mickiewicza 1, 15-213 Białystok, e-mail: temida2@uwb.edu.pl, tel. 85 745 71 68

Spis treści Wprowadzenie...9 PRAWO WYBORCZE I ALTERNATYWNE METODY GŁOSOWANIA MAGDALENA MUSIAŁ-KARG UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego oraz e-voting w Szwajcarii...13 ANNA PACZEŚNIAK UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Obowiązkowe głosowanie jako sposób na absencję wyborczą lekarstwo gorsze od choroby?...27 ELŻBIETA KUŻELEWSKA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Przymus wyborczy w Belgii. Kilka uwag na temat obowiązkowego głosowania..39 STANISŁAW BOŻYK UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Bezpośrednie wybory premiera w systemie konstytucyjnym Izraela (1992-2001)...55 ADAM SZYMAŃSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI Zmiana prawa wyborczego na urząd prezydenta w Turcji postęp w procesie demokratyzacji?...71 ADAM R. BARTNICKI UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Wybory do Dumy Państwowej Rosji 1993-2011...89 5

Spis treści KATARZYNA SZYMCZYK UNIWERSYTET WARSZAWSKI System wyborczy, czynne prawa wyborcze i rola elektoratu w Islamskiej Republice...105 ANNA DOLIWA-KLEPACKA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Przewodniczący Rady Europejskiej od rotacji do wyborów...117 CEZARY KULESZA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Systemy wyboru i mianowania sędziów a problem ich niezawisłości doświadczenia amerykańskie, angielskie i niemieckie...129 IZABELA KRAŚNICKA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Systemy wyborów sędziów stanowych w USA...143 DARIUSZ KUŻELEWSKI UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Wybory ławników a zasada udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych...153 EWA M. GUZIK-MAKARUK UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU EWELINA WOJEWODA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum wybrane aspekty prawnokarne i kryminologiczne...163 AGNIESZKA PIEKUTOWSKA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Prawa wyborcze imigrantów. Refleksje na tle instytucji obywatelstwa europejskiego...183 IWONA WROŃSKA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Procedura powoływania członków Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu...193 6

Spis treści ANETA GIEDREWICZ-NIEWIŃSKA UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Demokracja przemysłowa a uczestnictwo pracowników w spółce europejskiej...207 BARTŁOMIEJ MICHALAK UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA W TORUNIU Wnioski i postulaty (nie tylko) de lege ferenda w obliczu kryzysu w wyborach samorządowych 2014 r....223 ANNA BUDNIK UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU MARTA J. CZUBKOWSKA WOJEWÓDZKI SĄD ADMINISTRACYJNY W BIAŁYMSTOKU Rola komisarza wyborczego w podziale gminy na okręgi wyborcze...243 MARCIN RACHWAŁ UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Ewolucja prawa wyborczego do Senatu w III RP...261 ANDRZEJ JACKIEWICZ UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Głosowanie korespondencyjne oraz głosowanie przez pełnomocnika jako alternatywne metody głosowania w świetle polskiego Kodeksu wyborczego...273 KAMILA M. BEZUBIK, ARTUR OLECHNO UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU Czy depozyt wyborczy może stać się cenzusem majątkowym? Uwagi na przykładzie wyborów głowy państwa...285 PAULA WIŚNIEWSKA UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Mechanizm kwot w świetle uregulowań Kodeksu wyborczego z 2011 roku...295 BEATA ROGUSKA CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ W WARSZAWIE JAROSŁAW ZBIERANEK CENTRUM STUDIÓW WYBORCZYCH UMK W TORUNIU BIURO RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH Opinie Polaków o propozycjach zmian w prawie wyborczym...305 7

Spis treści RECENZJE Amanda Bittner and Royce Koop (eds.), Parties, elections and the future of Canadian politics...323 Bogdan Mucha, Finansowanie kampanii wyborczych do legislatur stanowych w systemie federalnym Stanów Zjednoczonych...329 Anna Pacześniak, Europeizacja polskich partii politycznych...337 8

WPROWADZENIE Oddajemy Czytelnikom jubileuszowy, dwudziesty zeszyt Białostockich Studiów Prawniczych. Wobec dynamicznie zmieniającej się otaczającej nas rzeczywistości, Redakcja mając na względzie potrzebę doskonalenia czasopisma nie tylko w warstwie merytorycznej, ale także wizualnej, podjęła decyzję o zmianie dotychczasowej szaty graficznej okładki, żywiąc głębokie przekonacie o pozytywnym jej odbiorze przez czytelników. Zeszyt nr 20 składa się z dwóch części: prawo wyborcze i alternatywne formy głosowania (część A) oraz pozycja ustrojowa władzy wykonawczej we współczesnym świecie (część B). Prawo wyborcze jest obecnie jednym z kluczowych elementów składających się na sprawne i pełne funkcjonowanie systemu demokratycznego. Powszechność i równość prawa wyborczego gwarantują wszystkim uprawnionym udział w procesie wyborczym. Zgodnie z zasadą suwerenności naród sprawuje władzę pośrednio, czyli za pomocą wybranych przez siebie przedstawicieli do parlamentu lub bezpośrednio korzystając z instytucji referendum czy inicjatywy ludowej. W znakomitej większości państw demokratycznych model sprawowania władzy opiera się na demokracji przedstawicielskiej. Zachęcanie wyborców do udziału w wyborach i wyłonienia swoich reprezentantów od lat stanowi jedno z istotniejszych zadań realizowanych z umiarkowanym sukcesem przez władze. W oparciu o dostępne dane statystyczne wyraźnie widać, że coraz więcej państw demokratycznych boryka się z problemem niskiej frekwencji w wyborach. Malejąca partycypacja wyborców jest budzącym zaniepokojenie zjawiskiem. Sukcesywnie obniżająca się frekwencja dotyka w zasadzie w równym stopniu wyborów lokalnych, parlamentarnych (w tym do Parlamentu Europejskiego), jak i prezydenckich. Wiele państw zainicjowało szereg środków celem odwrócenia tej niepokojącej tendencji. Uproszczenie prawa wyborczego, ustanowienie dnia wolnego od pracy dniem wyborów, wprowadzenie obowiązkowego głosowania to niektóre z przyjętych rozwiązań. Warto więc dyskutować nad kondycją podstawowych elementów demokratycznego państwa. Z tej przyczyny szereg artykułów zostało poświęconych sposobom wyboru organów władzy w różnych państwach (parlamentu, prezydenta, przewodniczącego Rady Europejskiej, sędziów oraz ławników). Na kartach tego zeszytu Białostockich Studiów Prawniczych (BSP) analizie poddano także problematykę przymusu wyborczego, systemu wyborczego Iranu czy 9

Wprowadzenie praw wyborczych dla imigrantów. Szczegółowo omówiona została procedura powoływania członków Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. Szczególną uwagę należy zwrócić na opinie Polaków o propozycjach zmian w prawie wyborczym, stanowiących podstawę dla badań w jednym z artykułów tego tomu. Wyczerpującej analizie poddano także problematykę parytetów płciowych, czyli kryteriów określających minimalny lub maksymalny próg kobiet na listach wyborczych w świetle uregulowań polskiego kodeksu wyborczego z 2011 roku. Uwagi na przykładzie wyborów głowy państwa w kontekście ewentualnych powiązań między depozytem wyborczym a cenzusem majątkowym prowokują do głębszej dyskusji. Alternatywne metody głosowania są także przedmiotem rozważań. Elektroniczne głosowanie, głosowanie korespondencyjne, przez pełnomocnika są rozwiązaniami mającymi nie zastępować, lecz wspierać tradycyjny sposób głosowania, przyczyniając się jednocześnie do zwiększenia partycypacji wyborczej. Lektura artykułów poświęconych korespondencyjnemu głosowaniu w Polsce i Szwajcarii pozwoli na zapoznanie się z ważną problematyką w perspektywie porównawczej. Warto dodać, że nie pominięto także problemu przestępstw przeciwko wyborom i referendom w Polsce. Z uwagi na ewolucję pozycji ustrojowej władzy wykonawczej za niezbędne uznano uwzględnienie w rozważaniach zjawisk oddziaływujących na funkcjonowanie, rolę i zakres egzekutywy w państwach współczesnego świata. Pozostaje mieć głęboką nadzieję, iż problematyka podjęta w niniejszym zeszycie spotka się z żywym odbiorem i zachęci do głębszej dyskusji także na łamach innych czasopism naukowych. Ewolucja prawa wyborczego jest procesem stałym i nieodwracalnym, budzącym zainteresowania na wielu polach badawczych. Elżbieta Kużelewska Redaktor tomu 10

PRAWO WYBORCZE I ALTERNATYWNE METODY GŁOSOWANIA

Magdalena Musiał-Karg Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ALTERNATYWNE METODY GŁOSOWANIA NA PRZYKŁADZIE GŁOSOWANIA KORESPONDENCYJNEGO ORAZ E-VOTING W SZWAJCARII 1. Wprowadzenie Szwajcaria to jedyne państwo na świecie, w którym obywatele mają możliwość sprawowania władzy za pośrednictwem instytucji demokracji bezpośredniej na wszystkich trzech poziomach podziału administracyjnego: na szczeblu federalnym, kantonalnym i lokalnym. Dla wielu obserwatorów szwajcarska demokracja jest skomplikowanym, trudnym do scharakteryzowania i zrozumienia labiryntem politycznych instytucji, 1 które oprócz tego, że służą podejmowaniu decyzji państwowych, służą także włączaniu obywateli w proces decyzyjny. Rozwiązania szwajcarskie umożliwiają wszystkim uprawnionym obywatelom trzy formy partycypowania w wyborach i referendach. Każdy wyborca może oddać głos w sposób tradycyjny udając się do lokalu wyborczego, a także w drodze głosowania korespondencyjnego. 2 Oprócz tego, w ustawodawstwie federalnym przewidziana jest także możliwość uczestniczenia w wyborach i referendach za pośrednictwem głosowania elektronicznego. 3 Do tej pory e-głosowanie wdrożono w trzynastu kantonach w Szwajcarii. 4 1 The Swiss Labyrinth. Institutions, Outcomes and Redesign, J.-E. Lane (red.), Londyn 2001. Por: M. Musiał-Karg, Elektroniczne referendum w Szwajcarii. Wybrane kierunki zmian helweckiej demokracji bezpośredniej, Poznań 2012, s. 121. 2 Procedura ta przewidziana jest także w prawie wyborczym wielu państw Unii Europejskiej, m.in. w Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Hiszpanii, Irlandii, Estonii, na Litwie, w Wielkiej Brytanii czy w Republice Federalnej Niemiec. Głosowanie korespondencyjne jest również stosowane w Stanach Zjednoczonych ta formuła dotyczy osób, które w dniu wyborów przebywają poza granicami kraju. Wówczas jednostką pośredniczącą i koordynującą jest amerykańska ambasada lub konsulat, których pracownicy instruują wyborców co do procedury głosowania korespondencyjnego, rejestracji, odesłania karty wyborczej. Głosowanie korespondencyjne za granicą, Ambasada Stanów Zjednoczonych Ameryki, http://polish.poland.usembassy.gov/poland-pl/visa_requirements/gosowanie-korespondencyjne-za-granic.html (data dostępu: 31.03.2011 r.); Federal Voting Assistance Program, http://www.fvap.gov/ index.html (data dostępu: 31.01.2011 r.). 3 Głosowanie elektroniczne jest również możliwe np. w Estonii. 4 Stan na styczeń 2015 r. 13

Magdalena Musiał-Karg Główną tezą niniejszego tekstu jest twierdzenie, iż alternatywne metody głosowania zarówno głosowanie korespondencyjne, jak i e-głosowanie przyczyniają się do przeobrażania przede wszystkim funkcjonowania tamtejszej demokracji bezpośredniej. Jest to zapewne wynikiem niespotykanej w innych państwach świata liczby referendów (przeciętny Szwajcar ma bowiem możliwość głosowania w referendach co najmniej czterokrotnie w ciągu roku, odpowiadając łącznie nawet na kilkanaście pytań referendalnych 5 ). Zaznaczyć przy tym należy, iż głosowanie korespondencyjne w o wiele większym stopniu niż głosowanie elektroniczne wywarło wpływ na elektorat (zmieniając strukturę oddawanych głosów). E-voting wydaje się modyfikować (a nie rewolucjonizować) zmiany, będące rezultatem głosowania za pomocą poczty tradycyjnej. Analiza doświadczeń Konfederacji Szwajcarskiej w zakresie wykorzystania alternatywnych metod głosowania w procesach podejmowania decyzji na różnych poziomach podziału administracyjnego państwa wydaje się być przedsięwzięciem niezwykle interesującym i wartym naukowej eksploracji. Jednym z najważniejszych pytań badawczych, jakie pojawia się w tym kontekście jest pytanie o to, w jaki sposób (oraz na ile) wspomniane metody głosowania w Szwajcarii wpływają na kształt funkcjonującej tamże demokracji bezpośredniej? Odpowiedź na postawione pytanie jest na tyle istotna, iż coraz więcej państw w związku z szeroko dyskutowanym kryzysem demokracji przedstawicielskiej (przejawiającej się ze znacznym spadkiem frekwencji w elekcjach państwowych) rozważa wprowadzenie różnych dodatkowych form uczestnictwa w procedurach głosowania. Analiza doświadczeń Szwajcarii może więc okazać się w tym kontekście cennym wkładem nie tylko na etapie dyskusji, ale także w fazie implementacji tych nowych rozwiązań do już obowiązujących procedur wyborczych. Tematyka podejmowana w niniejszym tekście osadzona jest w badaniach nad demokracją, ze szczególnym uwzględnieniem procedur wyborczych. Ze względu na fakt, iż w Konfederacji Szwajcarskiej dominującą pod względem zastosowania jest demokracja bezpośrednia, zwrócić należy uwagę na to, iż studia nad tą formą sprawowania władzy prowadzą nie tylko politolodzy, ale także konstytucjonaliści. W literaturze specjalistycznej spotkać można zarówno prace poświęcone wyłącznie teoretycznym kwestiom związanym z bezpośrednią formą sprawowania władzy, jak i jej wymiarem praktycznym. Do grona autorów zagranicznych, 6 podejmujących ten temat w różnych kontekstach, należą m.in.: Ian Budge, V. Uleri i Michael Gal- 5 Taki stan rzeczy jest wynikiem po pierwsze łączenia referendów federalnych z kantonalnymi, czy lokalnymi, a po drugie przedkładania pod głosowanie więcej niż jednej kwestii. Wówczas w ciągu jednego dnia szwajcarski wyborca może głosować np. nad pięcioma lub więcej sprawami. 6 I. Budge, The New Challenge of Direct Democracy, Cambridge 1996; The Referendum Experience in Europe,. M. Gallagher, V. Uleri (red.), Basingstoke-Londyn 1996; B. R. Barber, Strong Democracy Participatory Politics for a New Age, Berkeley Los Angeles London 2003; R. Hague, M. Harrop, Comparative government and politics. An introduction, Hampshire 2001; Th. E. Cronin, Direct Democracy. The Politics of Initiative, Referendum, and Recall, Cambridge, Massachusetts, London 1989; D. Held, Models of Democracy, Paperback, Cambridge 1995; T. Gebhart, Direkte Demokratie und Umweltpolitik, Deutscher Universitats-Verlag 2002. 14

Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego... lagher, Benjamin Barber, R. Hague i M. Harrop, Thomas E. Cronin, David Held czy T. Gebhart. Wśród polskich autorów 7 wymienić należy przede wszystkim: Marię Marczewską-Rytko, Marcina Rachwała, Magdalenę Musiał-Karg, Elżbietę Kużelewską, A. Rytel-Warzochę i Piotra Uziębło. Istotnym wymiarem podejmowanego tematu jest oczywiście, nazwijmy to umownie, kontekst szwajcarski. Do zagranicznych badaczy zajmujących się tym obszarem zaliczyć należy m.in.: Wolfa Lindera, Gregory ego Fossedala, Krisa Kobacha czy Andreasa Ladnera. 8 W Polsce w gronie naukowców 9 zajmujących się badaniem Konfederacji Szwajcarskiej wymienić należy m.in.: Z. Czeszejko-Sochackiego, Andrzeja Porębskiego, Michała Tomczyka, Agnieszkę Nitszke, czy Ewę Myślak. Na kanwie dorobku tych badaczy oparto rozważania w niniejszym tekście. 2. Głosowanie korespondencyjne Wprowadzenie głosowania korespondencyjnego w Szwajcarii podyktowane zostało przede wszystkim dążeniem do tego, by zredukować czas i koszty dotarcia do lokali wyborczych, a przez to zwiększyć poziom uczestnictwa obywateli w głosowaniach. Możliwy wzrost poziomu partycypacji wyborczej stanowił ważną przesłankę wdrożenia głosowania korespondencyjnego, ponieważ w gruncie rzeczy od zakończenia II wojny światowej praktycznie do lat 70. XX w., w kolejnych głosowaniach niemal każdego roku odnotowywano spadki średniego poziomu frekwencji wyborczej. W związku z tym negatywnym trendem, poszczególne rządy kantonalne postanowiły najpierw rozważyć, a następnie wprowadzić możliwość głosowania za pośrednictwem poczty. Głosowanie korespondencyjne wdrażano stopniowo. Na szczeblu federacji ukonstytuowano je w 1965 r. m.in. dla następujących grup wyborców: dla osób chorych, dla osób przebywających w dniu głosowania w szpitalach, dla osób, które ze względu na stan zdrowia nie były w stanie udać się do lokalu wyborczego, dla ob- 7 M. Marczewska-Rytko, Idea demokracji bezpośredniej od okresu antycznego do czasów Internetu i globalizacji, (w:) Demokracja bezpośrednia. Wymiar globalny lokalny, M. Marczewska-Rytko, A. K. Piasecki (red.), Lublin 2010; M. Marczewska-Rytko, Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2002; M. Rachwał, Demokracja bezpośrednia w procesie kształtowania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Warszawa 2010; M. Musiał-Karg, Referenda w państwach europejskich. Teoria, praktyka, perspektywy, Toruń 2008; E. Kużelewska, Referendum w procesie integracji europejskiej, Warszawa 2006; A. Rytel-Warzocha, Referendum ogólnokrajowe w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2011. 8 G. A. Fossedal, Direct Democracy in Switzerland, New Brunswick London 2002; K. W. Kobach, The referendum: Direct Democracy in Switzerland, Dartmouth 1993; A. Ladner., Switzerland: Subsidiarity, Power-Sharing, and Direct Democracy, (w:) The Oxford Handbook of Local and Regional Democracy in Europe, J. Loughlin, F. Hendriks, A. Lidström (red.), Oxford 2011. 9 Z. Czeszejko-Sochacki Z., System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002; A. Porębski, Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu, Kraków 2009; M. Tomczyk, Polityka Szwajcarii wobec Unii Europejskiej, Łódź 2013; A. Nitszke, Zasady ustroju federalnego w państwach niemieckojęzycznych. Studium porównawcze, Kraków 2013. 15

Magdalena Musiał-Karg jętych ubezpieczeniem wojskowym, czy dla osób mieszkających z dala od domu z przyczyn zawodowych. 10 Począwszy od połowy lat 60. XX w. zaczęto wprowadzać tę formę głosowania w poszczególnych kantonach. Najwięcej krajów związkowych wdrożyło głosowanie listowne w latach 80. i 90. XX stulecia. W większości kantonów głosowanie za pośrednictwem poczty dozwolone było na żądanie, tzn. po złożeniu stosownego wniosku. 11 Tabela 1. Wprowadzenie głosowania korespondencyjnego w Szwajcarii Kanton / skrót Głosowanie korespondencyjne ograniczone na żądanie bez potrzeby wnioskowania Głosowanie korespondencyjne dla wszystkich na żądanie bez potrzeby wnioskowania Aargau / AG 01.01.1967 01.01.1993 Appenzell Ausserrhoden / AR 01.0.1967 24.05.1988 Appenzell Innerrhoden / AI 11.06.1979 Bazylea-Okręg / BL 01.05.1962 01.07.1978 Bazylea-Miasto / BS 13.06.1976 30.12.1994 Berno / BE 01.01.1967 01.05.1970 01.07.1991 Freiburg / FR 19.09.1966 01.09.1976 23.05.1995 Genewa / GE 25.06.1950 01.01.1995 Glarus / GL 01.01.1967 01.07.1995 Gryzonia / GR 01.01.1967 01.01.1995 Jura / JU 01.01.1979 01.05.1999 Lucerna / LU 01.01.1967 01.12.1978 01.10.1994 Neuenburg / NE 01.01.1967 26.04.1995 01.01.2001 Nidwalden / NW 20.12.1979 29.06.1994 Obwalden / OW 01.04.1974 01.07.1978 01.12.1995 Szafuza / SH 22.03.1968 01.08.1985 Schwyz / SZ 08.10.1971 01.03.1992 01.01.2000 Solura / SO 01.01.1981 01.01.1985 10 Bundesgesetz über die Einführung von Erleichterungen der Stimmabgabe an eidgenössischen Wahlen und Abstimmungen vom 25. Juni 1965, art. 5 ust. 1; por. S. Luechinger, M. Rosinger, A. Stutzer, The Impact of Postal Voting on Participation. Evidence for Switzerland, Swiss Political Science Review 2007, nr 2, s. 171. 11 S. Luechinger, M. Rosinger, A. Stutzer, The Impact of Postal, op. cit., s. 171-172. 16

Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego... Sankt Gallen / SG 01.06.1967 01.05.1979 Ticino / TI 01.12.1998 15.04.2005 Turgowia / TH 01.01.1967 01.09.1978 01.08.1985 Uri / UR 04.06.1967 01.01.1995 Waadt / VD 07.02.1979 01.01.1990 25.03.2002 Wallis / VS 01.10.1972 01.10.1996 01.01.2005 Zug / ZG 01.07.1969 01.04.1997 Zurych / ZH 17.12.1995 01.01.1985 01.10.1994 SZWAJCARIA 01.01.1967 15.12.1994 Źródło: S. Luechinger, M. Rosinger, A. Stutzer, The Impact of Postal Voting on Participation. Evidence for Switzerland, Swiss Political Science Review 2007, nr 2, s. 173. Daty wprowadzenia głosowania korespondencyjnego w poszczególnych regionach Konfederacji przedstawiono w tabeli 1. Na poziomie federacji głosowanie korespondencyjne dla wszystkich wyborców zostało wprowadzone pod koniec 1994 r. Do tego czasu dostępne ono było w jedenastu kantonach: Argowia, Appenzell, Bazylea-Okręg, Berno, Lucerna, Nidwalden, Szafuza, Solura, Sankt Gallen, Turgowia i Zurych. Zaznaczyć przy tym należy, iż w różnych częściach Szwajcarii rozwiązanie to wprowadzano w innym czasie: od 1978 r. (w Bazylei) praktycznie do kilku tygodni przed decyzją federalną (w październiku 1994 r. głosowanie korespondencyjne wprowadzono w Zurychu). Po tym, jak na poziomie federacji głosowanie za pośrednictwem poczty zostało umożliwione wszystkim obywatelom, w niektórych kantonach podjęto decyzję, że uprawnieni będą mogli oddać głos korespondencyjnie dopiero po złożeniu oficjalnego wniosku lub po zgłoszeniu prośby o przesłanie im materiałów do głosowania listownego. W kantonach, w których głosowanie korespondencyjne było przewidziane dla ogółu uprawnionych, stosowne materiały wyborcze wysyłano niejako automatycznie do każdego uprawnionego wyborcy. Obecnie głosowanie korespondencyjne zarówno na szczeblu federalnym, jak i kantonalnym, dostępne jest dla wszystkich uprawnionych mieszkańców Szwajcarii. Przed głosowaniem każdy z nich otrzymuje pakiet wyborczy, a zamieszczoną tam kartę (bądź karty) do głosowania po wypełnieniu może odesłać do komisji wyborczej lub wrzucić do urny w lokalu wyborczym. Zgodnie z prawem kantony są odpowiedzialne za zapewnienie łatwej procedury głosowania drogą pocztową. Zobowiązane są również do uchwalenia szczególnych przepisów, gwarantujących 17

Magdalena Musiał-Karg możliwość kontrolowania uprawnień do głosowania, zapewnienia tajności głosowania, zliczenia wszystkich głosów i zapobieżenia nadużyciom. 12 Analiza udziału głosów oddanych za pośrednictwem poczty w stosunku do innych form głosowania (głosowania przy urnach lub przez pełnomocnika) wskazuje to, iż wraz z biegiem lat wzrastał udział głosów korespondencyjnych, przy czym ewidentny jest również spadek liczby osób głosujących w sposób tradycyjny przy urnach. 13 Podsumowując, zaznaczyć należy dwa najistotniejsze wydaje się fakty związane z wykorzystaniem głosowania korespondencyjnego jako narzędzia uczestnictwa w procedurach demokracji bezpośredniej. Po pierwsze, znaczna część wyborców szwajcarskich biorących udział w głosowaniach korzysta z nowych, dodatkowych względem tradycyjnych metod partycypacji wyborczej. Potwierdzają to dane: w większości kantonów wiodącym sposobem oddawania głosu w referendach i wyborach jest właśnie głosowanie korespondencyjne. Można stwierdzić, iż niemal we wszystkich kantonach w Szwajcarii z głosowania korespondencyjnego korzysta większość uczestniczących w głosowaniach. Utrzymuje się, że średnio 80-90% oddaje głosy listownie. Tylko w Ticino i Wallis nadal największym zainteresowaniem cieszy się głosowanie w lokalu wyborczym. 14 Po drugie, badania prowadzone przez szwajcarskich naukowców (S. Luechingera, M. Rosingera, A. Stutzera) dowodzą, że wprowadzenie głosowania korespondencyjnego w Szwajcarii przełożyło się w widoczny (i istotny statystycznie) sposób na wzrost frekwencji w głosowaniach powszechnych. W perspektywie długoterminowej średnia frekwencja w Szwajcarii wykazuje wzrost o około 10%. Biorąc pod uwagę częstotliwość referendów w tym niewielkim europejskim państwie oraz różnorodność kwestii przedkładanych wyborcom pod głosowanie wynik ten wydaje się być znaczący. 15 3. E-voting Szwajcaria jest przykładem państwa europejskiego, które jako jedno z pierwszych rozpoczęło proces zmierzający do implementacji głosowania opartego na wykorzystaniu nowych technologii. W związku z dynamicznym rozwojem nowych technologii oraz spadającą frekwencją w głosowaniach powszechnych, szwajcarski rząd już w 1998 r. zaczął rozważać kwestie wdrożenia ICT w ramach referendów. Obecnie w Szwajcarii stosowane są trzy systemy głosowania elektronicznego: 12 Bundesgesetz über die politischen Rechte vom 17. Dezember 1976 (Stand am 1. Februar 2010), art. 8 ust. 1, Die Bundesbehörden der Schweizerischen Eidgenossenschaft, http://www.admin.ch/ch/d/sr/1/161.1.de.pdf (data dostępu: 8.10.2012 r.). 13 VoxIt: The Standardized Post-Vote Surveys. Neuchâtel: SIDOS, za: S. Luechinger, M. Rosinger, A. Stutzer, The Impact of Postal..., op. cit., s. 175. 14 M. Musiał-Karg, Elektroniczne referendum w Szwajcarii..., op. cit., 171. 15 S. Luechinger, M. Rosinger, A. Stutzer, The Impact of Postal, op. cit., s. 191. 18

Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego... Geneva E-voting System, Zurich E-voting System oraz Neuchâtel E-voting System. Wszystkie trzy przedsięwzięcia oparte są na wykorzystaniu e-votingu w procesie podejmowania decyzji na szczeblu lokalnym, kantonalnym i federalnym. Obecnie większość szwajcarskich wyborców oddaje głosy w referendach i wyborach za pośrednictwem poczty. Ta forma głosowania na odległość jest już można rzec utartą praktyką w Szwajcarii i, jak twierdzą eksperci, pomogła wyborcom szwajcarskim zaakceptować kolejny nowy sposób partycypacji elektroniczne głosowanie. 16 Stosowane w Konfederacji systemy głosowania elektronicznego to przykłady zdalnego głosowania internetowego. Wybory i referenda, w których możliwe jest głosowanie za pomocą przyjętych tam rozwiązań, winny być określane mianem i-wyborów czy i-referendów. Systemy rozwijane w Szwajcarii opierają się bowiem na zastosowaniu Internetu w procedurach głosowania. Wszystkie trzy projekty w różnym zakresie uwzględniają wykorzystanie nowoczesnych technologii, umożliwiając głosowanie w wyborach i referendach przy pomocy Internetu. Obecnie większość kantonów stosuje system kantonu Zurych, następny w kolejności jest system genewski. Neuchâtel E-voting System stosuje się jedynie w kantonie, który ten system przygotował. Przypomnieć w tym miejscu należy, iż procedury referendalne i wyborcze są odmienne w poszczególnych krajach związkowych. Aby zaspokoić różne potrzeby szwajcarskich kantonów, postanowiono opracować i wprowadzić w życie trzy różniące się od siebie systemy elektronicznego głosowania. Systemy w kantonach Genewa i Zurych służą wyłącznie głosowaniu. Natomiast system kantonu Neuchâtel oferuje szeroki wachlarz usług administracyjnych, a głosowanie internetowe jest jedną z możliwości wykorzystania systemu. Pierwszoplanowym celem wprowadzania e-votingu w federacji było dostarczenie uprawnionym obywatelom dodatkowej platformy do oddawania głosów oraz umożliwienie w przyszłości składania tzw. elektronicznego podpisu przy okazji składania wniosków związanych z inicjatywą ludową, referendum czy zgłaszaniem kandydatów przed wyborami parlamentarnymi. W opublikowanym w styczniu 2002 r. raporcie dotyczącym możliwości głosowania elektronicznego oraz związanych z nim szans i zagrożeń, Rada Federalna zwróciła uwagę na powody wdrażania e-votingu w Szwajcarii: dostosowanie procedur wyborczych do zmian zachodzących w społeczeństwie helweckim, dodanie innowacyjnej, atrakcyjnej dla wyborców formy uczestniczenia w referendach i wyborach, ułatwienie uczestnictwa w elekcjach państwowych, prawdopodobne zwiększenie poziomu frekwencji wyborczej, lepszą ochronę demokratycznej zasady równości głosowania (jedna osoba jeden głos) w stosunku do naruszeń pojawiają- 16 D. Braendli, The scope of e-voting in Switzerland, E-Voting and Electronic Democracy: Present and the Future - An International Conference, Seoul, South Korea, March 17-18 2005, s. 2. 19

Magdalena Musiał-Karg cych się przy tradycyjnych formach partycypacji w wyborach i referendach. 17 Należy zaznaczyć, iż federalna struktura państwa, złożoność systemu wyborczego w Szwajcarii oraz rozwinięte jak nigdzie indziej instytucje demokracji bezpośredniej czynią wykorzystanie e-narzędzi wyjątkowo atrakcyjnymi dla tamtejszych wyborców. 18 Funkcjonujące w Szwajcarii systemy głosowania elektronicznego (internetowego) różnią się między sobą strukturą, jednak najważniejsze kroki (etapy) przy oddawaniu głosów za pośrednictwem tych systemów wyglądają bardzo podobnie. Dysponując dokumentem uprawniającym do głosowania (na którym zamieszczone są dane do głosowania elektronicznego), wyborca po wpisaniu swojego identyfikatora (ID użytkownika) lub numeru karty do głosowania, wybiera właściwą odpowiedź na pytanie referendalne, następnie wpisuje z karty do głosowania elektronicznego kod PIN i utajnione pod zdrapką hasło, a na końcu wysyła głos. Na koniec procedury otrzymuje informację, potwierdzającą oddanie głosu. Dodać należy, iż mimo początkowych zamiarów wprowadzania różnych elektronicznych kanałów oddawania głosów w wyborach i referendach, dzisiaj jedynym możliwym sposobem partycypacji jest głosowanie internetowe. Z głosowania za pośrednictwem telefonu komórkowego (oferowanego w ramach Zurich E-voting System) zrezygnowano po tym, jak odnotowano małe zainteresowanie tą formą uczestnictwa. Mapa 1. Zasięg wykorzystania systemów e-głosowania w kantonach szwajcarskich Źródło: E-voting. Wspólny projekt federalno-kantonalny, Broszura informacyjna nt. e-votingu, Bundeskanzlei, Berno 2012, s. 6. 17 Bericht über den Vote électronique Chancen. Risiken und Machbarkeit elektronischer Ausübung politischer Rechte vom 9. Januar 2002, Bundesblatt nr. 4, 29. Januar 2002, s. 645 700 (BBl 2002 645), Bundesblatt, Die Bundesbehörden der Schweizerischen Eidgenossenschaft, www.admin.ch/ch/d/ff/2002/645.pdf (data dostępu: 15.06.2014 r.). 18 A. Ladner, G. Felder, L. Schädel, From e-voting to smart-voting e-tools in and for elections and direct democracy in Switzerland, Working Paper de I IDHEAP no 4/2008, s. 2. 20

Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego... Dwa systemy opracowane i wprowadzone przez kantony francuskojęzyczne funkcjonują na zasadach centralizacji wiodącą rolę odgrywają tu kraje związkowe, które są również właścicielami projektów. W Zurychu natomiast główny nacisk w działaniu systemu położony został na gminy, w których gestii leży organizacja głosowań na szczeblu lokalnym, a następnie przekazanie danych do kantonu. Zasięg wykorzystania systemów e-votingu w kantonach szwajcarskich zaprezentowano na mapie 1. System elektronicznego głosowania został przyjęty w trzynastu krajach związkowych Konfederacji Szwajcarskiej. We wspólnym projekcie federalno-kantonalnym uczestniczą dzisiaj (oprócz Genewy, Zurychu i Neuchâtel) następujące kantony: Argowia, Bazylea-Miasto, Berno, Fryburg, Gryzonia, Lucerna, Szafuza, Solura, Sankt Gallen i Turgowia. Większość z kantonów zdecydowała się przyjąć rozwiązania oferowane przez Zurych. Zurich E-voting System wykorzystywany jest w Argowii, we Fryburgu, Gryzonii, Sankt Gallen, Solurze, Szafuzie i Turgowii. Z kolei projekt Genewy został zaakceptowany w Bazylei-Mieście, Bernie oraz w Lucernie. Żaden z krajów związkowych (oprócz Neuchâtel) nie wykorzystuje Neuchâtel E-voting System. Wynika to zapewne z faktu, iż wdrożenie e-głosowania wiązałoby się z potrzebą wykorzystania całej platformy Guichet unique, która jest projektem wielowymiarowym. Prowadzone w niniejszym tekście rozważania skłaniają do zwrócenia uwagi na kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, Szwajcaria jest liderem, jeśli chodzi o liczbę przeprowadzonych referendów, w których istniała możliwość elektronicznego oddawania głosów. Po drugie, liczba kantonów zainteresowanych wdrożeniem e-votingu systematycznie się powiększa, a obecnie grupa kantonów uczestniczących w projekcie składa się z trzynastu krajów związkowych. Po trzecie, dotychczasowe doświadczenia szwajcarskie wskazują, iż e-głosowanie nie wpływa w istotny sposób na zmiany w poziomie frekwencji w referendach. Głosowanie on-line wybierane jest najczęściej przez wyborców, którzy systematycznie uczestniczą w referendach i wyborach. 19 Po czwarte, możliwość głosowania internetowego w referendach wybierana jest przez dużą grupę wyborców, którzy dotychczas głosowali w sposób korespondencyjny. 20 4. Podsumowanie Przyjęte w Konfederacji Szwajcarskiej rozwiązania dotyczące udziału uprawnionych w głosowaniach powszechnych (przede wszystkim w referendach) na tle 19 Th. Christin, A. Trechsel, Who votes via the Internet? A scientifi c approach to polling in Carouge and Meyrin. Analysis of questionnaires on voting via the Internet in the communes of Carouge and Meyrin (Geneva), Geneva State Chancellery, wrzesień 2004, s. 17. 20 Ibidem. 21

Magdalena Musiał-Karg innych państw europejskich (poza Estonią 21 ) stanowią bez wątpienia niezwykle interesujący przykład. Jak zaznaczono, od momentu implementacji głosowania korespondencyjnego na poziomie federacji w 1994 r. ta procedura uczestnictwa w wyborach i referendach stała się ważnym elementem helweckiego porządku wyborczego. Szwajcarzy docenili tę formę partycypacji głównie ze względu na komfort związany z możliwością oddania głosu w dowolnym (wyznaczonym do tego) czasie i miejscu. Pozytywne nastawienie Szwajcarów do głosowania korespondencyjnego widoczne jest do dziś, co potwierdzają dane dotyczące struktury oddawanych w referendach czy wyborach głosów większość z nich to głosy dostarczone za pośrednictwem poczty tradycyjnej. Mimo iż najczęściej wybieraną metodą uczestnictwa wyborczego jest głosowanie korespondencyjne, coraz bardziej popularnym rozwiązaniem (przede wszystkim wśród Szwajcarów pozostających poza granicami państwa) jest głosowanie elektroniczne, a precyzyjniej głosowanie internetowe. Niewątpliwie ta forma partycypacji uprawnionych stała się ważną determinantą funkcjonowania dzisiejszej demokracji bezpośredniej w Szwajcarii. Wprowadzenie e-votingu (zresztą podobnie jak głosowanie korespondencyjne) ułatwiło wyborcom udział w głosowaniach, czyniąc bezpośrednie procedury demokratyczne jeszcze bardziej bliskimi obywatelom. Reasumując, podkreślić należy, iż doświadczenia szwajcarskie w zakresie wykorzystania alternatywnych form głosowania mogą być cenną wskazówką na etapie rozważania, czy też w fazie implementacji alternatywnych metod uczestnictwa wyborczego w innych państwach. Wydaje się, że praktyka szwajcarska w zakresie głosowania korespondencyjnego i elektronicznego może stworzyć niezwykle użyteczną platformę do określenia kierunków rozwoju procedur uczestnictwa w głosowaniach powszechnych w wielu państwach Europy i świata. BIBLIOGRAFIA Barber B. R., Strong Democracy Participatory Politics for a New Age, Berkeley Los Angeles London 2003 Bericht über den Vote électronique Chancen. Risiken und Machbarkeit elektronischer Ausübung politischer Rechte vom 9. Januar 2002, Bundesblatt nr. 4, 29. Januar 2002, (BBl 2002 645), Bundesblatt, Die Bundesbehörden der Schweizerischen Eidgenossenschaft, http://www.admin.ch/ch/d/ sr/1/161.1.de.pdf, 8.10.2012 Bundesgesetz über die Einführung von Erleichterungen der Stimmabgabe an eidgenössischen Wahlen und Abstimmungen vom 25. Juni 1965 Bundesgesetz über die politischen Rechte vom 17. Dezember 1976 (Stand am 1. Februar 2010) 21 W Estonii wyborcy mają także możliwość głosowania elektronicznego. 22

Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego... Christin Th., Trechsel A,, Who votes via the Internet? A scientific approach to polling in Carouge and Meyrin. Analysis of questionnaires on voting via the Internet in the communes of Carouge and Meyrin (Geneva), Geneva State Chancellery, wrzesień 2004 Cronin Th. E., Direct Democracy. The Politics of Initiative, Referendum, and Recall, Cambridge, Massachusetts, London 1989 Czeszejko-Sochacki Z. Z., System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002 Demokracja bezpośrednia. Wymiar globalny lokalny, M. Marczewska-Rytko, A. K. Piasecki (red.), Lublin 2010 Fossedal G.A., Direct Democracy in Switzerland, New Brunswick London 2002 Głosowanie korespondencyjne za granicą, Ambasada Stanów Zjednoczonych Ameryki, http://polish. poland.usembassy.gov/poland-pl/visa_requirements/gosowanie-korespondencyjne-za-granic. html, 31.03.2011 Braendli D., The scope of e-voting in Switzerland, E-Voting and Electronic Democracy: Present and the Future - An International Conference, Seoul, South Korea, March 17-18 2005 Budge I., The New Challenge of Direct Democracy, Cambridge 1996 Federal Voting Assistance Program, http://www.fvap.gov/index.html, 31.01.2011 Gebhart T., Direkte Demokratie und Umweltpolitik, Deutscher Universitats-Verlag 2002 Hague R., Harrop M., Comparative government and politics. An introduction, Hampshire 2001 Held D., Models of Democracy, Paperback, Cambridge 1995 Kobach K. W., The referendum: Direct Democracy in Switzerland, Dartmouth 1993 Ladner. A., Switzerland: Subsidiarity, Power-Sharing, and Direct Democracy, (w:): The Oxford Handbook of Ladner A., Felder G., Schädel L., From e-voting to smart-voting e-tools in and for elections and direct democracy in Switzerland, Working Paper de I IDHEAP no 4/2008 Local and Regional Democracy in Europe, J. Loughlin, F. Hendriks, A. Lidström (red.), Oxford 2011 Luechinger S., Rosinger M., Stutzer A., The Impact of Postal Voting on Participation. Evidence for Switzerland, Swiss Political Science Review, nr 2/2007 Kużelewska E., Referendum w procesie integracji europejskiej, Warszawa 2006 Marczewska-Rytko M., Idea demokracji bezpośredniej od okresu antycznego do czasów Internetu i globalizacji, (w:) Demokracja bezpośrednia. Wymiar globalny lokalny, M. Marczewska-Rytko, A. K. Piasecki (red.), Lublin 2010 Marczewska-Rytko M., Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2002 Musiał-Karg M., Elektroniczne referendum w Szwajcarii. Wybrane kierunki zmian helweckiej demokracji, Poznań 2012 Musiał-Karg M., Referenda w państwach europejskich. Teoria, praktyka, perspektywy, Toruń 2008 Nitszke A., Zasady ustroju federalnego w państwach niemieckojęzycznych. Studium porównawcze, KONTEKST, Kraków 2013 Porębski A., Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu, Kraków 2009 23

Magdalena Musiał-Karg Rachwał M., Demokracja bezpośrednia w procesie kształtowania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Warszawa 2010 Rytel-Warzocha A., Referendum ogólnokrajowe w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2011 The Referendum Experience in Europe,. M. Gallagher, V. Uleri (red.), Basingstoke-Londyn 1996 The Swiss Labyrinth. Institutions, Outcomes and Redesign, J.-E. Lane (red.), Londyn 2001 Tomczyk M., Polityka Szwajcarii wobec Unii Europejskiej, Łódź 2013 VoxIt: The Standardized Post-Vote Surveys. Neuchâtel: SIDOS 24

Alternatywne metody głosowania na przykładzie głosowania korespondencyjnego... ALTERNATIVE METHODS OF VOTING. EXAMPLE OF POSTAL VOTING AND E-VOTING IN SWITZERLAND To many observers Swiss democracy seems to be a complicated and difficult to understand labyrinth of political institutions, that directly involve citizens in the political decision making process. Swiss electoral law enables voters to participate in elections and referendums using one of three instruments: traditional voting (in polling stations), postal voting or electronic voting. The main thesis of this paper is the predication of how alternative methods of voting, postal voting and e-voting, change the way of functioning of Switzerland s direct democracy. Analysis of Switzerland s experiences in the use of alternative voting methods in decision-making at federal, cantonal and local levels of the state, seems to be a very interesting project and one worthy of scientific exploration. Keywords: alternative voting methods, postal voting, e-voting, Switzerland Słowa kluczowe: alternatywne metody głosowania, głosowanie korespondencyjne, e-głosowanie, Szwajcaria 25

Anna Pacześniak Uniwersytet Wrocławski OBOWIĄZKOWE GŁOSOWANIE JAKO SPOSÓB NA ABSENCJĘ WYBORCZĄ LEKARSTWO GORSZE OD CHOROBY? 1. Wprowadzenie Obowiązkowe głosowanie jest prawnym nakazem wzięcia udziału w wyborach, który funkcjonuje obecnie w 29 krajach na świecie. Największą popularnością cieszy się w Ameryce Południowej i Środkowej, gdzie państwa, w których udział w głosowaniu nie jest obowiązkowy, należą do wyjątków. W Europie obowiązek wzięcia udziału w wyborach istnieje obecnie w siedmiu państwach i wszędzie tam jest procedurą zakorzenioną w systemie politycznym co najmniej od kilku dekad, a nawet jak w przypadku Lichtensteinu i Belgii od ponad wieku. Fakt, że obowiązkowe głosowanie nie jest nowinką polityczną nie oznacza, iż debata na jego temat jest rozstrzygnięta. W artykule zostaną przedstawione najważniejsze argumenty zwolenników i przeciwników tego rozwiązania, szczególnie w kontekście rosnącej absencji wyborczej. Zweryfikowana zostanie także hipoteza o wpływie obowiązku wyborczego na wyborczą frekwencję w państwach europejskich. Mimo że w polskiej literaturze naukowej na określenie analizowanego w artykule zjawiska używa się zamiennie terminów przymus wyborczy, przymus głosowania, obowiązek wyborczy, obowiązek głosowania, które zdaniem niektórych badaczy 1 mają taki sam zakres znaczeniowy, to w tekście intencjonalnie będę posługiwać się głównie terminem obowiązkowe głosowanie jako kategorią normatywnie neutralną. Określenia zawierające w sobie słowo przymus mają w polskiej kulturze i polskim języku silne negatywne zabarwienie emocjonalne, na- 1 Ł. Żołądek, Przymus wyborczy. Geneza, praktyka funkcjonowania, argumenty za i przeciw, Studia Biura Analiz Sejmowych 2011, nr 3(27). Autor przytacza określenia funkcjonujące w innych językach: angielskim compulsory voting (rzadziej mandatory voting lub obligatory voting), francuskim le vote obligatoire, niemieckim Wahlpfl icht, włoskim il voto obbligatorio, hiszpańskim el voto obligatorio, niderlandzkim stemplicht (przymus głosowania) i opkomstplicht (przymus stawienia się w lokalu wyborczym). 27

Anna Pacześniak rzucając świadomie lub nie określoną narrację wobec analizowanego zjawiska, czego w tekstach naukowych należy unikać. 2. Instytucja obowiązkowego głosowania w Europie Obowiązek głosowania we współczesnej Europie jest przymusem o charakterze prawnym, a nie politycznym. Przymus polityczny był (a w niektórych regionach świata nadal jest) charakterystyczny dla niedemokratycznych reżimów politycznych, gdzie wysoką frekwencję wyborczą osiąga się za pomocą perswazji propagandowej i gróźb (np. utraty pracy). Instytucja obowiązkowego głosowania istnieje obecnie jedynie w siedmiu państwach europejskich (w Szwajcarii tylko w jednym kantonie), w pięciu z nich obowiązek wyborczy wpisany jest do konstytucji. Formalnie jedynie w Grecji ustawodawca nie przewiduje sankcji za nieprzestrzeganie prawnego obowiązku uczestnictwa w głosowaniu (tabela 1.). Część państw europejskich, które kiedyś wprowadziły do systemu prawnego przymus wyborczy, zrezygnowało z obowiązkowego głosowania: Holandia w 1970 r., Włochy w 1993 r., austriackie landy Styria, Tyrol i Vorarlberg w 1992 r., wszystkie kantony szwajcarskie z wyjątkiem Schaffhausen na przełomie XIX i XX wieku. Tabela 1. Obowiązkowe głosowanie we współczesnej Europie Państwo Data przyjęcia sankcja konstytucjonalizacja Belgia 1893 tak tak Cypr 1960 tak nie Grecja 1926 nie tak Lichtenstein 1878 tak tak Luksemburg 1919 tak nie Szwajcaria (kanton Schaffhausen) 1903 tak tak Turcja 1982 tak tak Źródło: S. Birch, Full Participation. A Comparative Study of Compulsory Voting, New York 2009, s. 36. W państwach, w których istnieje obowiązek wyborczy, z uczestnictwa w głosowaniu zwalnia się osoby niedołężne i starsze: w kantonie Schaffhausen obywateli powyżej 65. roku życia, na Cyprze powyżej 70., w Luksemburgu powyżej 75 lat. Od udziału w głosowaniu zwalniają także zdarzenia o charakterze przypadkowym lub naturalnym, jak udokumentowana podróż, choroba, czy tzw. siła wyższa. Na pozostałych obywateli uchylających się od obowiązku głosowania nakładane są finan- 28

Obowiązkowe głosowanie jako sposób na absencję wyborczą... sowe kary. W szwajcarskim kantonie Schaffhausen kara jest symboliczna 3 franki szwajcarskie, w Belgii grzywna za pierwszą nieobecność wynosi 25-55 euro, za kolejne do 137,50 euro, w Luksemburgu płaci się od 100 euro za pierwszą absencję, aż do 1000 euro za uporczywe uchylanie się od obowiązku głosowania. Wszędzie kary pieniężne stosowane są jednak coraz rzadziej, bo koszty ich egzekucji przewyższają wpływy do budżetu. W Belgii absencja wyborcza, obok kary finansowej, może skutkować ograniczeniem praw obywatelskich poprzez usunięcie ze spisu wyborców (jeśli obywatel w ciągu 15 lat czterokrotnie nie wziął udziału w wyborach), a przez kolejną dekadę niemożnością uzyskania nominacji, awansu ani odznaczenia od organów władzy publicznej. Jako ciekawostkę warto dodać, że w państwach Ameryki Południowej sankcje za niegłosowanie są o wiele bardziej dotkliwe: w Brazylii może nią być odmowa udzielenia pożyczki lub kredytu przez bank państwowy, w Peru odmowa załatwienia spraw w urzędach publicznych, w Boliwii trudności w uzyskaniu paszportu lub prawa jazdy, w Argentynie utrudniony dostęp do posad czy awansu w administracji państwowej, a nawet niemożność zapisania dziecka do państwowego przedszkola. 2 3. Punkty sporne w debacie nad obowiązkowym głosowaniem Wprowadzenie lub utrzymanie obowiązku głosowania nie jest tematem numer jeden debaty publicznej we współczesnych europejskich demokracjach, niemniej jednak ma długą tradycję, zwłaszcza w tych państwach, które zdecydowały się na wprowadzenie tego mechanizmu do prawa wyborczego. Temat bywa podejmowany także w krajach, gdzie nie ma wprawdzie obowiązku wyborczego, ale gdzie jego wprowadzenie rozważane jest w kategoriach środka zaradczego na obniżający się poziom partycypacji wyborczej. Zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy obowiązkowego głosowania odwołują się w swojej argumentacji do takich pojęć, jak wolność, demokracja, równość, reprezentacja, legitymizacja, odpowiedzialność, prawa i obowiązki obywatelskie. Wydaje się, że najbardziej zagorzały spór dotyczy rozumienia kategorii wolności. Zwolennicy obowiązkowego głosowania wychodzą z założenia, że absolutna wolność jest iluzją, a sprowadzanie jej do wyboru, czy w dniu elekcji udać się do lokalu wyborczego czy skorzystać z prawa do niegłosowania, jest absolutyzacją praw indywidualnych. Prawo wyborcze, argumentują zwolennicy głosowania obowiązkowego, nie jest wyłącznie prawem indywidualnym, pełni funkcję społeczną. Jak pisał francuski duchowny okresu Rewolucji Francuskiej Emmanuel-Joseph Sieyès, głos wyborczy należy do Narodu, a nie do pojedynczych obywateli. 3 Dla niego oznaczało to, że naród może powierzyć prawo wyborcze tylko najaktywniejszym spośród obywa- 2 Ł. Żołądek, Przymus, op. cit., s. 19. 3 E-J. Sieyès, Qu est-ce que le tiers-état?, Paris 2009. 29

Anna Pacześniak teli (wtedy za takich uznawano mężczyzn płacących odpowiednio wysokie podatki). Zdaniem niektórych współczesnych prawników teoria ta uzasadnia wprowadzenie głosowania obowiązkowego, bowiem wspólnota (naród) ma prawo zobowiązać swoich obywateli do udziału w głosowaniu i do spełniania za pośrednictwem uczestnictwa w wyborach obywatelskich dyspozycji. Zwolennicy obowiązkowego głosowania dodają, że nie jest ono sprzeczne w wolnością wyboru, ponieważ przymus dotyczy tylko samego aktu udania się do lokalu wyborczego, a nie decyzji, na kogo oddać swój głos i czy oddać głos ważny. Wolne wybory, które są podstawą systemu demokratycznego, nie oznaczają wyborów, w których głosowanie nie jest obowiązkowe, a wybory, w których akt głosowania jest wolny. Jak argumentuje Justine Lacroix, 4 paradygmat liberalny nie stoi w sprzeczności z obligowaniem obywateli do uczestnictwa w głosowaniu powszechnym, bowiem nie stanowi zagrożenia dla wolności indywidualnej, a jest dyspozycją wynikającą z integracji społecznej i politycznej, kolejnym etapem rozszerzania demokracji na wszystkie grupy społeczne. Przeciwnicy obowiązkowego głosowania odnajdują w myśli liberalnej zupełnie inne treści i wykazują, że przymus wyborczy godzi w najbardziej naturalne prawa człowieka i obywatela, jest przejawem tendencji autorytarnych, a nie demokratycznych. Ich argumentacja bazuje na nadaniu prymatu kategorii wolności i postawieniu jej ponad innymi wartościami, na których opiera się demokracja, czyli np. ponad równością czy sprawiedliwością. Ich zdaniem w demokracji nic nie usprawiedliwia ograniczania wolności jednostki, ergo przymus wyborczy jest niedemokratyczny. Kolejna grupa argumentów zwolenników głosowania obowiązkowego odnosi się do równej partycypacji wyborczej. W związku z tym, że w dużych społeczeństwach, w jakich współcześnie żyjemy, zdecydowaliśmy się na reprezentatywną odmianę demokracji, uczestnictwo w wyborach jest jednym z niewielu sposobów na wyrażenie swojego punktu widzenia na kwestie polityczne. W sytuacji obniżania poziomu uczestnictwa wyborczego absencja wyborcza najczęściej dotyczy obywateli z niższym kapitałem społecznym, ekonomicznym, kulturowym, o niższej pozycji społecznej. 5 Instytucja wyborów staje się zatem instrumentem marginalizacji części populacji, mimo formalnie równego dostępu do powszechnego głosowania. Wprowadzenie obowiązkowego głosowania wzmacnia partycypację wszystkich grup społecznych. Przeciwnicy obowiązkowego głosowania ripostują, że przymus wyborczy w żaden sposób nie rozwiązuje problemów marginalizowanych niektórych grup. Jest raczej wprowadzeniem w życie bon-motu Lecha Wałęsy Stłucz Pan termometr, a nie będziesz miał gorączki. Należy zatem skupić się na rozwiązywaniu realnych problemów tam, gdzie one występują, czyli przede wszystkim na po- 4 J. Lacroix, De suffrage universel à la participation universelle. Pour une obligation libérale de se rendre aux urnes, Raison publique 2008, nr 8, s. 95-111. 5 A. Lijphart, Unequal Participation: democracy s Unresolved Dilemma, American Political Science Review 1997, t. 91, nr 1, s. 1-14; A. Lijphart, The Problem of Low and Unequal Voter Turnout and What we can do about it, Political Sciences Series 1998, t. 54, s. 1-13. 30