Makroekonomia Rachunek dochodu narodowego
Gospodarka narodowa Gospodarka narodowa - całokształt działalności gospodarczej (produkcja, podział, obieg, konsumpcja) prowadzonej na terytorium danego państwa. Dzieli się na działy, do których zaliczamy, np. rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, budownictwo, transport, łączność, handel itp. (patrz PKD)
a sektor instytucjonalny SEKTOR INSTYTUCJONALNY to grupa krajowych podmiotów ekonomicznych, charakteryzujących się: wspólną funkcją pełniona w procesie produkcji, celem ekonomicznym, rodzajem prowadzonej działalności.
Sektory instytucjonalne: Sektor gospodarstw domowych, Sektor przedsiębiorstw, Sektor instytucji finansowych i ubezpieczeniowych, Sektor instytucji rządowych i samorządowych, Sektor instytucji niekomercyjnych, Sektor zagranica.
System rachunków narodowych (System of National Accounts SNA) jest to opublikowany przez ONZ (po raz pierwszy w 1952r.) opis sposobu pomiaru wyników pracy społeczeństwa. Twórcami SNA są nobliści Simon Kuznetz i Richard Stone. 5
SNA System of National Accounts: 1. SNA1953 2. SNA1968 3. SNA1993 4. SNA 2008 obowiązuje od 2010r. w USA od 2013 r. Europejski system rachunków narodowych i regionalnych ESAjako europejski odpowiednik SNA: 1.Podręcznik pt. Europejski System Zintegrowanych Rachunków Ekonomicznych 1970 r. 2.ESA 79 European System of National Accounts 3.Europejski System Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA 95) 4.Europejski System Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA2010) w UE od września 2014 MPS Material Product System - System Bilansów Produktów
ESA2010 określa: - Metodykę dotyczącą wspólnych standardów, definicji, klasyfikacji i zasad zapisów księgowych, które należy stosować do zestawiania rachunków i tablic na porównywalnych zasadach dla celów UE, - Program transmisji określający tablice, które mają być przekazywane przez państwa członkowskie w określonych terminach.
Mierniki systemu SNA 1. Poziom produkcji w kraju (PNB, PNN, PKB), 2. Poziom dochodów i konsumpcji społeczeństwa (DN, DO, DOD) 3. Poziom bezrobocia w kraju 4. Poziom inflacji
Produkt krajowy brutto PKB (GDP Gross Domestic Product) obrazuje końcowy rezultat działalności wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. Produkt krajowy brutto PKB - efekt pracy całego społeczeństwa 9
Obliczanie wartości rocznego PKB polega na oszacowaniu trzech równych co do wartości liczb będących: sumą wydatków na dobra finalne (konsumpcję), sumą wartości dodanej, wytworzonej przez jednostki gospodarki, sumą wynagrodzeń czynników produkcji w ciągu roku. 10
Model gospodarki zamkniętej PKB jako suma wydatków na dobra finalne Między przedsiębiorstwami, gospodarstwami domowymi i tysiącami organizacji tworzących Państwo cały rok krążą dobra i pieniądze. Jest to ruch okrężny dóbr i płatności. 11
Ruch okrężny: gospodarstwa domowe Wynagrodzenia czynników produkcji Podatki (T) Gospodarstwa domowe Konsumpcja (C) Płatności transferowe (B) Oszczędności (S) Sprzedają pracę, kapitał i ziemię w zamian dostają płace, zyski, czynsze i inne. 12
Ruch okrężny: przedsiębiorstwa Zapłata za produkty Zapłata za dobra pośrednie Przedsiębiorstwa Zapłata za czynniki produkcji Płatności transferowe (Sb) Inwestycje brutto (I) Dobra pośrednie zużywane w ciągu roku dobra potrzebne do produkcji dóbr finalnych Inwestycje brutto = inwestycje odtworzeniowe (odtworzenie narzędzi pracy) + inwestycje netto (powiększenie możliwości produkcyjnych) 13
Ruch okrężny: Państwo Podatki pośrednie (Te) Wydatki na dobra (G) Dochody z własności (D) Państwo Płatności transferowe (B) Podatki bezpośrednie (Td) Płatności transferowe (Sb) Podatki pośrednie płacą przedsiębiorstwa, np. akcyza, VAT Podatki bezpośrednie płacą osoby, np. PIT 14
Aby obliczyć wynik rocznej pracy społeczeństwa w gospodarce zamkniętej należy uwzględnić: 1. Wydatki na konsumpcyjne dobra finalne, których nie przetwarza się dalej, 2. Wydatki na inwestycje, czyli dobra kapitałowe i zapasy (zużywa się je przez wiele lat i od ich wielkości zależy zaspokajanie naszych potrzeb), 3. Wszystkie wydatki Państwa za cenę produkowanych przez Państwo dóbr finalnych. Nasze potrzeby są zaspokajane przez dobra produkowane przez Państwo, np. patrole policjantów. Przyjmujemy, że patrol policjantów jest tyle wart ile kosztuje jego wytworzenie. 15
Def. W gospodarce zamkniętej produkt krajowy brutto, PKB, jest to wartość wyprodukowanych w ciągu roku oraz kupionych przez konsumentów (C) i inwestorów (I) dóbr finalnych powiększona o wydatki Państwa (G). PKB = Y = C + I + G 16
Model gospodarki zamkniętej PKB jako suma wartości dodanej Suma wartości dodanej (WD) równa się wartości dóbr finalnych (WDF). WDF = WD 1 + WD 2 + + WD n Zakładamy, że ziemia oraz dobra kapitałowe nie zużywają się podczas produkcji dóbr finalnych 17
MEBLE DF 1 MASZYNA 1 SKLEJKA DF 2 DP 1 1 STAL MASZYNA 2 DREWNO DP 2 1 DF 3 DP 1 2 STAL DF dobra finalne: meble, maszyna 1, maszyna 2 DP dobra pośrednie: drewno, sklejka, stal DP 3 1 DP ij i oznacza dobro finalne, do którego produkcji przyczynia się to dobro, j to rząd dobra pośredniego 18
Wartość dodana jest to różnica wartości (ceny) produktu oraz kosztów rzeczowych (KR), czyli wartości zużytych w jego produkcji dóbr pośrednich, dóbr kapitałowych i ziemi. W naszym przykładzie do wytworzenia stali DP 21 nie zużywa się innych dóbr pośrednich, a zatem cała jej wartość stanowi wartość dodaną. Gdy schodzimy w głąb procesu produkcji dóbr, których wartość wlicza się do PKB, okazuje się, że wytworzenie dóbr pośrednich kolejnego rzędu nie powoduje powstania kosztów rzeczowych. 19
Model gospodarki zamkniętej PKB jako suma wynagrodzeń czynników produkcji Wartość dóbr finalnych (WDF) w gospodarce, a wiec także suma wartości dodanej (WD), czyli PKB, równa się sumie dochodów właścicieli czynników produkcji. 20
Roczny utarg każdego przedsiębiorstwa pokrywa koszty i daje zysk dla właściciela. Przyjmijmy, że przedsiębiorstwo wyprodukowało 100 motorynek po cienie 2gdb. Utarg 100 2gdb=200gdb Koszty (dochody z czynników produkcji) Płace = 100 gdb Koszty rzeczowe = 50 gdb Zysk = 200-100-50 = 50 gdb 21
Płaca jest wynagrodzeniem pracy, zysk kapitału. Koszt rzeczowy produkcji każdego przedsiębiorstwa jest utargiem innego przedsiębiorstwa, które wyprodukowało dobro pośrednie. A zatem każda cząstka wartości dóbr wyprodukowanych w gospodarce jest wynagrodzeniem jakiegoś czynnika produkcji. Gdy schodzimy w głąb procesu produkcji, w końcu okazuje się, że wytworzenie dóbr pośrednich kolejnego rzędu nie powoduje powstania żadnych kosztów rzeczowych. 22
Ruch okrężny w gospodarce Dochód do dyspozycji Podatki bezpośrednie Podatki pośrednie Wynagrodzenie właścicieli czynników produkcji 23
Y produkt krajowy brutto (PKB); C konsumpcja; I inwestycje; S oszczędności; G wydatki rządowe na dobra; D dochody państwa z tytułu własności; Te podatki pośrednie (VAT, akcyza); Td podatki bezpośrednie (PIT); B płatności transferowe. 24
Trzy sposoby obliczania PKB Y = C + I + G Wartość dóbr finalnych (Wartość dodana + Koszty Rzeczowe, KR n = 0) Dochody właścicieli czynników produkcji (Płaca + Zysk + Koszty Rzeczowe, KR n = 0) 25
Przykład: Jak obliczyć PKB? Dobro Producent Kupujący Wartość transakcji Maszyn a Maszyn Producent mebli Drewno Drewna Producent mebli Wartość dodana Dobra finalne Dochod y PIT 5% 99 99,0 99 90 4,5 9 11 11,0 0 10 0,5 1 Meble Mebli Konsument 11 5,5 11 5 0,25 0,5 Meble Mebli Państwo 11 5,5 11 5 0,25 0,5 VAT 10% Razem 132 121,0 121 110 5,5 11,0 26
Przykład: Jak obliczyć PKB? 1. Jako suma wartości dóbr finalnych Y = C + I + G = 11 + 99 + 11 = 121 2. Jako suma wartości dodanej WDF = ΣWD = 99 + 11 + 5,5 + 5,5 = 121 WDF = ΣDF = 99 + 11 + 11 = 121 3. Jako wynagrodzenie czynników produkcji Dochody z czynników produkcji jest to PKB pomniejszone o VAT. Wartość dodana stanowi wynagrodzenie pracy i kapitału. Zatem suma wynagrodzeń czynników produkcji równa się sumie wartości dodanej. 27
Produkt Krajowy Brutto Otwieramy gospodarkę W gospodarce otwartej pojawiają się dwa nowe strumienie płatności: zagranica kupuje dobra wyprodukowane w naszym kraju eksport (X) część wydatków krajowych gospodarstw domowych (C), przedsiębiorstw (I) i Państwa (G) zostaje przeznaczona na zakup dóbr wyprodukowanych za granicą import (Z) 28
Produkt Krajowy Brutto Eksport jest to wartość dóbr kupionych przez zagranicę w naszym kraju. Import jest to wartość naszych zakupów poczynionych zagranicą. PKB = Y = C + I + G + X Z Eksport netto to różnica między eksportem a importem NX = X Z 29
Ruch okrężny w gospodarce otwartej 30
Wartość globalna - Zużycie pośrednie = Wartość dodana brutto + Cła i inne opłaty importowe + Podatek od towarów i usług (VAT) = Produkt Krajowy Brutto Spożycie Akumulacja Bieżące rozliczenie z zagranicą 31
Wyszczególnienie 2006 2007 2006 2007 I - IV kw. I - IV kw. I kw. II kw. III kw. IV kw. I kw. II kw. III kw. IV kw. Spożycie ogółem 856 020,3 922 803,7 210 662,7 215 237,8 214 623,8 215 496,0 230 171,8 231 665,0 230 778,7 230 188,2 wtym: Spożycie - indywidualne 652 826,4 701 460,7 161 125,3 162 867,6 165 083,9 163 749,6 175 741,5 174 767,2 176 192,7 174 759,3 - publiczne 193 707,8 211 027,5 47 181,0 49 853,2 47 249,6 49 424,0 51 906,0 54 205,0 51 895,0 53 021,5 Akumulacja brutto 223 162,5 285 742,6 34 955,1 44 904,1 52 946,6 90 356,7 45 834,5 60 119,6 68 239,3 111 549,2 wtym: Nakłady brutto na środki trwałe 208 308,4 253 791,7 30 486,9 43 470,1 49 632,4 84 719,0 38 501,1 53 322,6 60 093,9 101 874,1 Eksport 427 776,3 479 565,1 96 665,6 105 760,5 109 223,4 116 126,8 114 017,9 116 947,8 121 914,2 126 685,2 Import 446 927,7 512 845,1 99 498,5 110 405,3 115 282,9 121 741,0 120 338,2 126 141,0 130 274,5 136 091,4 Popyt krajowy 1 079 182,8 1 208 546,3 245 617,8 260 141,9 267 570,4 305 852,7 276 006,3 291 784,6 299 018,0 341 737,4 Produkt krajowy brutto 1 060 031,4 1 175 266,3 242 784,9 255 497,1 261 510,9 300 238,5 269 686,0 282 591,4 290 657,7 332 331,2 wtym: Wartość dodana brutto 931 179,1 1 027 631,2 217 439,0 224 889,1 227 148,7 261 702,3 239 872,1 246 657,5 252 089,7 289 011,9 wtym: Przemysł 229 902,5 251 991,5 55 209,3 51 843,7 55 583,1 67 266,4 60 852,3 56 847,9 61 157,2 73 134,1 Budownictwo 59 777,1 75 184,7 7 063,0 11 844,1 16 374,6 24 495,4 10 407,4 15 795,9 20 470,3 28 511,1 Usługi rynkowe 465 856,4 509 727,8 106 296,2 119 913,0 114 765,9 124 881,3 116 890,9 128 291,6 126 000,5 138 544,8 Usługi nierynkowe 135 713,5 146 213,5 38 279,7 30 124,9 30 507,4 36 801,5 40 289,2 33 472,4 33 867,8 38 584,1 32
Mapa PKB per capita w tys. PLN, Polska 1999 33
34
Wpływ szarej strefy i czarnego rynku na PKB w latach 1995-2013 [mln zł] GUS, Notatka informacyjna, Wdrożenie Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych w Unii Europejskiej (ESA2010 do polskich rachunków narodowych, Warszawa, 29.09.2014, s. 17.
Statystycy z ONZ publikują informacje o PKB w różnych krajach, przeliczając ich waluty na dolary nie według oficjalnego kursu wymiennego ale według kursu odzwierciedlającego różnice wszystkich cen, czyli parytet siły nabywczej (ang. purchasing power parity PPP) waluty danego kraju i waluty amerykańskiej. 36
W gospodarce otwartej efekt pracy społeczeństwa jest inny niż w gospodarce zamkniętej ponieważ: Część PKB powstaje dzięki zaangażowaniu czynników produkcji z zagranicy, np. Kapitał amerykańskich właścicieli. Efekt ich pracy należy pominąć. Nasze czynniki produkcji mogą pracować za granicą. Wynik ich pracy należy wliczyć do wyniku rocznej pracy społeczeństwa. 37
Produkt Krajowy Brutto uzupełniony o saldo przepływu dochodów z własności czynników produkcji między krajem a zagranicą nazywamy produktem narodowym brutto (PNB). Produkt Krajowy Brutto (PKB) związany jest z terytorium danego kraju, natomiast Produkt Narodowy Brutto (PNB) dotyczy obywateli danego kraju. GNP Gross national product 38
Dobra kapitałowe zużywają się podczas produkcji dóbr finalnych. Ceną za wytworzenie PNB jest zmniejszenie się wartości wyposażenia kapitałowego. Do obliczenia czystego efektu całorocznej pracy obywateli należy od wartości dóbr finalnych wytworzonych przez krajowe czynniki produkcji odjąć amortyzacje, czyli wielkość zużycia czynników produkcji. PNB pomniejszony o amortyzację nosi nazwę produktu narodowego netto (PNN) w cenach rynkowych. 39
Amortyzacja wartość zużytych w danym okresie środków trwałych, której wyrazem jest suma pieniężna konieczna do utrzymania ich sprawności techniczno-ekonomicznej w kolejnym okresie eksploatacji oraz do odtworzenia tych środków trwałych po ich zużyciu. PNN pomniejszony o wartość podatków pośrednich daje w wyniku PNN w cenach czynników produkcji czyli dochód narodowy 40
41
Przykład 1: Niemieckie przedsiębiorstwo Siemens działające w Polsce Zyski przedsiębiorstwa Siemens działającego w Polsce są zaliczane do polskiego PKB, ale ta część z nich, która zostanie przekazana do Niemiec - zasili PNB Niemiec. Przykład 2: Polak pracujący w Niemczech Jeżeli Jasiu jest Polakiem i pracuje w Niemczech (legalnie) to jego dochody wliczane są do Produktu Narodowego Brutto Polski oraz Produktu Krajowego Brutto Niemiec. 42
Czego nie uwzględnia PKB? Pominięcie transakcji finansowych, płatności transferowych, dóbr używanych. Liczne transakcje nie mają nic wspólnego z wytwarzaniem dóbr finalnych lub usług. Transakcje finansowe Akcje i obligacje Płatności transferowe Ubezpieczenie społeczne Zasiłki dla bezrobotnych Prywatne transfery płatności Prezenty prywatne Podarunki firmowe Transfer dóbr używanych Dlaczego nie liczymy sprzedaży używanych samochodów jako część PKB? Inne nieuwzględniane transakcje (Uwaga zmiana w ESA2010) Produkcja gospodarstw domowych Legalne podziemne transakcje Nielegalne podziemne transakcje
44 Ograniczenia PKB Nie uwzględnia się produkcji nie rynkowej Poszczególne kraje mają różne regulacje co jest działalnością legalną i nielegalną Jakość życia jest niemierzona Nie uwzględnia czasu wolnego Nie wycenia wartości zmian w środowisku spowodowanych działalnością gospodarczą marnie mierzy dobrobyt społeczny
Wartości nominalne a realne Korekta PKB ze względu na zmiany indeksu cen Nominaly PKB Realny PKB Nominalny PKB Realny PKB = x 100 Poziom cen* * Poziom cen mierzony jest deflatorem PKB (wskaźnik cen PKB) 45
Wartości nominalne a realne Rok bazowy = 1996 Indeks cen = 100 nominalny PKB Realny PKB (1996) = x 100 Poziom cen 7813,2 [mln$] Realny PKB 1996 = x 100 = 7813,2 mln $ 100 Realny PKB = nominalny PKB w cenach z roku bazowego 46
Wartości nominalne a realne 1997 Indeks cen = 101,9 Realny PKB z 1997 = x 100 = 8159,5 [mln $] 8 313,4 [mln $] 101,9 47
Wartości nominalne a realne 1993 Indeks cen = 94,1 Realny PKB 1993= x 100 = 7062,6 [mln $] 6642,3 94,1 48
PKB POLSKI W LATACH 1995-2003 [w mln PLN] lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 PKB (c.b.) 329567,1 414424,7 504133 589361,3 652517,1 723886,3 760595,3 781112,4 815980,6 PKB (r.p=100) 329567,1 349430,6 442610,2 528575,2 613844,9 679067,8 730639,1 771088,3 810308,4 PKB (1995 =100) 329567,1 349430,6 373195,8 391289,6 407544,8 424127,7 428084,2 433989,9 450211,3 Wsk. Cen PKB (r.p. = 100) 100 118,6 113,9 111,5 106,3 106,6 104,1 101,3 100,7 PKB PKB 2000(1995 100) 1995(2000 100) 723886,2 424127,7 1,066 1,063 1,115 1,139 1,186 329567,1 1,066 1,063 1,115 1,139 1,186 49 562493,6
PKB Polski w latach 1995-2013 [w mln PLN] Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych publikowanych przez GUS