Access via CEEOL NL Germany ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIV, numer 2 2006 ANNA LATAWIEC * WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY Ksidz Profesor Zygmunt Hajduk uwaa, e mona wymieni cały szereg problemów natury filozoficznej rozpatrywanych z obrbu nauk biologicznych, z teorii wzgldnoci czy z teorii mikrowiata 1. Warto te wspomnie o intensywnym rozwoju techniki, szczególnie komputerowej, która, wywierajc ogromny wpływ na rozwój nauk przyrodniczych, przyczynia si do nowego, szerszego spojrzenia na rzeczywisto. Cho w klasycznej filozofii przyrody podkrela si przedmiotowe odniesienia jedynie do rzeczywistoci materialnej, to wspomniany rozwój nauk przyrodniczych i techniki wymusza refleksj nad rozszerzeniem obszaru bada podejmowanych w ramach współczesnej filozofii przyrody. Nadto, skoro filozofi przyrody traktuje si jako refleksj filozoficzn nad rzeczywistoci przyrodnicz otaczajc człowieka i konsekwentnie za jej przedmiot uznaje si przyrod, Kosmos, czyli wszystko, co moemy poznawa za pomoc naszych zmysłów porednio lub bezporednio 2, to w tym kontekcie zasadne jest zauwaenie rzeczywistoci, jak jest wiat wirtualny, i włczenie go do bada podejmowanych przez filozofa przyrody. Dr hab. ANNA LATAWIEC, prof. UKSW Katedra Metodologii Nauk Systemowo-Informacyjnych, Instytut Filozofii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyskiego; adres do korespondencji: 01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5; e-mail: latawann@poczta.onet.pl 1 Z. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: Metakosmologia, Lublin 2004, s. 18-19. 2 A. L e m aska, Filozofia przyrody, Episteme 22 (2002) Od kosmologii do ekofilozofii, Acta Universitas Masuriensis, Olecko, s. 15.
120 ANNA LATAWIEC 1. OKRELENIE WIATA WIRTUALNEGO Pierwszego argumentu na rzecz nowego przedmiotu bada dla filozofa przyrody warto szuka w samym okreleniu wiata wirtualnego. Wirtualno jest pojciem wystpujcym w literaturze w rónych kontekstach: potocznym, technicznym, psychologicznym i filozoficznym 3. To, co łczy wspomniane ujcia, zawarte jest w angielskich słowach virtual i virtuality, wyraajcych to, co jest potencjalne, pozorne, nierzeczywiste, potencjalnie istniejce, a take skuteczne. Taki te sens czsto nadawany jest nie tylko takim pojciom jak wirtualno, ale take rzeczywisto wirtualna, wiat wirtualny, cyberprzestrze, a nawet cybersie. Kiedy mówimy rzeczywisto wirtualna, to nie tylko podkrelamy istnienie rzeczywistoci potencjalnej, ale take istnienie jakiej innej rzeczywistoci ni empiryczna, dostpna w poznaniu zmysłowym. Jeli tak, to warto przeledzi relacje zachodzce midzy rónymi rodzajami rzeczywistoci. W tym celu pomocne moe by wyrónienie ich trzech rodzajów: rzeczywisto sama w sobie, rzeczywisto empiryczna i potencjalna. Przyjmuje si, e rzeczywisto sama w sobie której pojcie wprowadzono na terenie filozofii istnieje poza zasigiem obserwatora 4. Stanowi ona ogół rzeczy istniejcych obiektywnie, niezalenie od podmiotu poznajcego i niezalenie od prób jej opisu. Jest wic to rzeczywisto obiektywna. Tymczasem rzeczywisto empiryczna jest dostpna w ograniczonym zakresie obserwatorowi, poznawalna zmysłami, obserwowalna dziki instrumentom stosowanym na danym etapie rozwoju nauki i dostarczajca nam wiedzy, stanowic podstaw do tworzenia teorii i odkrywania praw ni rzdzcych. I wreszcie rzeczywisto potencjalna to ta, co do której jestemy przekonani, e moe zaistnie, moe si zaktualizowa. Jej podstawowa cecha, czyli potencjalno, przyblia nas do idei wiata wirtualnego. Z powyszego wida, e rzeczywisto to nie zwykła arytmetyczna suma wspomnianych rodzajów rzeczywistoci. Tak przyjte rozszerzenie rozumienia rzeczywistoci uwalnia nas od ogranicze poznawczych i otwiera na obszary niedostpne jeszcze przy dzisiejszym stanie nauki i techniki. 3 Na ten temat szerzej pisałam w pracy: A. L a t a w i e c, Uwagi w sprawie wirtualnoci, Studia Philosophiae Christianae 40 (2004), nr 2, s. 279-291. 4 I. K a n t, Krytyka praktycznego rozumu, Warszawa 1984, s. 168-169 warto w tym miejscu odwoła si do pojcia rzeczy samej w sobie.
WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY 121 W tym miejscu warto jeszcze przypomnie propozycj R. Ingardena, który sugeruje wprowadzenie okrelenia quasi-rzeczywisto. Mianem tym obejmuje on ten obszar rzeczywistoci, który jest wytworzony przez człowieka, stanowic znamienny składnik wiata otaczajcego człowieka 5. Jednoczenie autor podkrela, e cho niekoniecznie wytwory działalnoci człowieka (chodzi głównie o dzieła sztuki) s rzeczywiste w takim samym sensie, jak otaczajcy człowieka wiat przyrody, to jednak w jaki sposób istniej, wchodzc w skład wiata, w którym człowiek yje 6. A zatem, mówic o rzeczywistoci jakkolwiek pojtej, a wic o wiecie człowieka, nie mona pomija obszaru jego działalnoci i wytworów (głównie kultury i techniki). Nadto autor ten uczula czytelników, e mówic o wytworach ludzkiej działalnoci, nie mona pozostawa jedynie pod wpływem psychologizmu czy relatywizmu psychologicznego, prowadzcego do przekonania, e wytwory takie to jedynie wyobraenia czy co psychicznego. Jest to uproszczenie o tyle, e wszelkie przedmioty traktowane jako co psychicznego, byłyby w nas samych, a nie w wiecie dookoła nas 7. Pojawiaj si one człowiekowi jako element wiata otaczajcego, wiata materialno-psychicznego, cho istnienie tego elementu nie jest tak oczywiste, jak istnienie bytów materialnych czy psychicznych 8. A zatem, pominicie tej quasi-rzeczywistoci jest niedopatrzeniem równie z tej racji, e pod jej wpływem si zmieniamy, jestemy przez ni kształtowani. Analiza uj kontekstowych pojcia wirtualnoci, rzeczywistoci wirtualnej i wiata wirtualnego oraz przyblienie istoty wspomnianych typów rzeczywistoci, umoliwia usunicie szeregu niejednoznacznoci i wskazanie na rónice interpretacyjne prowadzce do szeregu zafałszowa. Powysze uwagi pozwalaj mi sformułowa nastpujce okrelenie: wiat wirtualny 9 to obraz rzeczywistoci kreowany lub odkrywany przez człowieka na drodze symulacji intelektualnej lub technicznej. Tak pojty wiat wirtualny (obraz) jest efektem działania człowieka. Ów wiat (obraz) powstaje w procesie symulacji intelektualnej, czyli w mózgu człowieka, bd technicznej, czyli np. w komputerze. Nadto w procesie symulacji (naladowania) zawsze zakłada si odniesienie do jakiego oryginału 5 R. I n g a r d e n, Ksieczka o człowieku, Kraków 1987, s. 30. 6 Tame, s. 31-32. 7 Tame, s. 34. 8 Tame. 9 Pojcie wiat wirtualny, zdaniem autorki, znosi sprzeczno kryjc si pod terminem rzeczywisto wirtualna, czyli rzeczywisto nierzeczywista.
122 ANNA LATAWIEC za porednictwem modelu. Swoje ródło ma on w rzeczywistoci. Jest oczywiste, e ów obraz nie dotyczy rzeczywistoci samej w sobie (gdy nie istnieje moliwo jej poznania, a wic tym bardziej jej odwzorowania), ani rzeczywistoci potencjalnej (gdy to ona jest wiatem wirtualnym, chyba e w sensie ródła wtórnego dla owego obrazu). Przy czym, mówic o kreowaniu, mamy na myli proces, w wyniku którego powstaje nowy byt, podczas gdy odkrywanie oznacza przywołanie bytu wczeniej istniejcego 10. Dotychczasowe rozwaania prowadz nas do kilku wstpnych konstatacji: Kiedy mówimy o wiecie, mamy na uwadze wiat zewntrzny (materialny, empiryczny) i wewntrzny (wiat psychiczny, wiat myli); wiat wirtualny ma swoje odniesienie do wiata zewntrznego np. w realizacjach komputerowych jako noniki jak i w odniesieniu do wiata wewntrznego w realizacjach umysłowych, intelektualnych; Ingardenowskie pojcie quasi-rzeczywistoci przyblia nas do uchwycenia istoty wiata wirtualnego, szczególnie w obszarze realizacji umysłowych. 2. OBIEKTY WIATA WIRTUALNEGO Kolejnego argumentu na rzecz uznania wiata wirtualnego za przedmiot współczesnej filozofii przyrody naley szuka wród jego obiektów. Takimi, w tradycyjnym rozumieniu filozofii przyrody, obiektami zdaj si by czstki wirtualne, lecz stanowi one jedynie cz omawianego zbioru. Naley podkreli, e zbiór obiektów wiata wirtualnego nie ma jednolitego charakteru. Konsekwentnie i sam wiat wirtualny nie jest jednorodny. I tak, kontekstowe ujcia kieruj nas przede wszystkim w stron informatycznych realizacji, czyli do Internetu, a w szczególnoci do blogów, czatów, forów dyskusyjnych, internetowych sklepów, banków, bibliotek czy gier komputerowych. Wirtualno XXI wieku kojarzona jest włanie z tym obszarem z technik, umoliwiajc przekraczanie barier czasowych i geograficznych, oraz z interaktywnoci. wiat wirtualny jest tu rozumiany jako przybliajcy rzeczywisto w tym sensie, e daje ułud przebywania w rzeczywistoci empirycznej, dostpnej zmysłom, a dziki interaktywnoci pozwala na wpływanie na jego kształt. 10 Dokładne analizy dotyczce metody symulacji, a wic i moliwoci odkrywania lub tworzenia nowych obiektów por. A. L a t a w i e c, Pojcie symulacji i jej uyteczno naukowa, Warszawa 1993.
WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY 123 Wszelkie realizacje internetowe to efekty symulacji rzeczywistoci. Blogi, czyli internetowe pamitniki, udostpniane w swoistej cyberprzestrzeni, pojawiaj si w rónorodnej formie ilustrowanych tekstów literackich, fotografii, spontanicznych wypowiedzi. Poniewa ich autorzy reprezentuj rónorodne rodowiska, poziom intelektualny i wykształcenie, to i ich poziom jest bardzo zrónicowany. To, co je łczy, to poczucie swoistej anonimowoci (jest to bardzo istotna cecha w tym obszarze wiata wirtualnego), zmienno, dynamika, podobnie jak zmienne i dynamiczne s inspirujce je pragnienia, myli, dowiadczenia czy nastroje. Warto podkreli, e podobnie, cho nie identycznie przedstawia si sytuacja z klasycznymi dziełami literackimi. Rónica dotyczy trwałoci, sposobu dostpu do nich oraz narzdzi realizacji. Klasyczne dzieła literackie pozbawione s cechy wirtualnoci. Cecha wirtualnoci pojawia si bardzo wyranie w czatach i forach dyskusyjnych. S to wirtualne spotkania, rozmowy i dyskusje. wiat wirtualny jest tu kreowany w konkretnym momencie. Jest to symulacja sytuacji, które mogłyby si zdarzy w rzeczywistoci. Mogłyby, gdy czsto s wyrazem skrywanych potrzeb, marze. Czaty i blogi umoliwiaj odgrywanie ról trudnych do zrealizowania w rzeczywistoci, stwarzajc zarazem fałszywe poczucie wolnoci od jakichkolwiek ogranicze. Fałszywe poczucie wolnoci wynika z przekonania o braku moliwoci weryfikacji tworzonych sytuacji, przyjmowanych ról. Weryfikacja taka, cho trudna, to jednak jest moliwa przede wszystkim w ramach logicznej spójnoci formułowanych wypowiedzi oraz dziki dostpowi do archiwum przechowywanego przez adresata. Kolejnymi realizacjami wirtualnymi zwizanymi z technik komputerow s informatyczne symulacje sklepów, banków i bibliotek. Naley mocno podkreli, e chodzi o symulacje, a wic naladowanie obiektów istniejcych w rzeczywistoci. Oznacza to, e funkcjonuj one zgodnie z zasadami obowizujcymi w wiecie rzeczywistym, tyle e charakteryzuj si łatwiejszym do nich dostpem. Umoliwiaj one pokonanie barier natury geograficznej i czasowej. Ich wirtualno przejawia si w nierzeczywistych okolicznociach czasowo-przestrzennych. Oznacza to, e przekraczajc granic ku wirtualnemu sklepowi, bankowi czy bibliotece, nie przekraczamy tej granicy w sensie fizycznym. Nadto dostp do tego obszaru wiata wirtualnego wymaga odpowiednich rozwiza technicznych (Internet, komputer). Omówiony zbiór obiektów realizowany jest w płaszczynie informacyjno-komunikacyjnej. Nieco odmienny jest kolejny obszar obiektów wiata wirtualnego, czyli wiat kreowany w sferze umysłu. Chodzi o sztuk, muzyk, projekty badawcze, a wic o wiat myli. Obiekty te ujawniaj si na drodze wizualizacji.
124 ANNA LATAWIEC Zdaniem R. Ingardena nale one do quasi-rzeczywistoci. Wydaje si, e ta quasi-rzeczywisto to włanie wiat wirtualny. Jego ródłem jest rzeczywisto empiryczna. wiat fikcji, którego ródłem jest rzeczywisto empiryczna, jest nieweryfikowalnym obszarem ułudy. Sztuka, muzyka, projekt badawczy s tworzone przez człowieka, ich weryfikacja za nastpuje w chwili realizacji. Owa weryfikacja przebiega wówczas bd to na drodze konfrontacji z uznanymi kanonami estetyki, etyki (dzieła sztuki), bd te oceny rodowiska (prace naukowe). Omawiany zbiór obiektów jest zbieny z proponowanym przez Poppera wiatem 2 (tj. ze wiadomymi przeyciami) oraz ze wiatem 3 (tj. z wytworami umysłu) 11. Naley podkreli, e przejcie ze stanu wirtualnego (z fazy projektu) do realizacji jest przekroczeniem monoci w kierunku aktualnoci, a tym samym wyjcie poza wiat wirtualny. Omówiony drugi zbiór obiektów wirtualnych realizowany jest w płaszczynie biologicznej. Podstaw jego istnienia jest bowiem mózg. Ostatni grup obiektów nalecych do wiata wirtualnego stanowi czstki wirtualne. Wydaj si one najblisze rzeczywistoci materialnej i powinny najsilniej przemawia na rzecz rozszerzenia przedmiotu badania dla filozofii przyrody. Tymczasem wydaje si, e z wirtualnoci wie je jedynie nazwa. S to czstki grawitony, fotony, glony, bozony czy kwarki faktycznie istniejce w rzeczywistoci empirycznej (znane fizykom), które pojawiaj si i trwaj w nietypowy dla obiektów rzeczywistoci empirycznej sposób. Przenosz one oddziaływania midzy czstkami materii 12. I tak np. fotony mog pojawi si bez przyczyny nagle w próni z niczego, lecz po krótkiej chwili najwyej po jednej tryliardowej sekundy musz znikn. Istniej tak krótko, gdy w chwili powstania wykorzystuj poyczon energi, której rednia warto musi by zachowana. Czas ich istnienia jest tak krótki, e trudno je zaobserwowa. Czstki te nosz nazw wirtualnych w odrónieniu od rzeczywistych i dla podkrelenia ich krótkiego czasu istnienia. Jeli uzyskaj z zewntrz energi, tak by w odpowiednim czasie j (energi poyczon) odda, staj si czstkami rzeczywistymi i nie musz znika. O ich istnieniu dowiadujemy si z dowiadczenia, gdy pozostawiaj eksperymentalnie wykrywalne lady swej obecnoci w akceleratorach. lady 11 Por. np. K. R. P o p p e r, Wiedza obiektywna, Warszawa 1992; t e ne, Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu, Warszawa 1998. 12 S. W. H a w k i n g, Krótka historia czasu. Od wielkiego wybuchu do czarnych dziur, Warszawa 1990, s. 68-82.
WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY 125 te mona mierzy metodami spektroskopowymi 13. Czstki wirtualne wykazuj podwójny sposób istnienia: raz jako obiekty porednio obserwowalne, drugi raz jako twory teoretyczne. Z tej te racji uznamy, e zbiór tych obiektów realizowany jest w płaszczynie teoretycznej. Z powyszego przegldu wida, e obiekty wiata wirtualnego ujawniaj si w trzech obszarach: informacyjno-komunikacyjnym, biologicznym i teoretycznym. Jak wykazano, ich charakter nie jest jednorodny. Proponuj, by podzieli je na obiekty: pozornie wirtualne, faktycznie wirtualne. Pierwsze z nich to te, które mona własn (tj. człowieka) aktywnoci powoła ze stanu potencjalnoci do aktualnoci, drugie za (czstki wirtualne) pojawiaj si i znikaj w sposób naturalny w przyrodzie. Dziki tej klasyfikacji wyraniejszy staje si problem czstek wirtualnych. Rozwaania podjte w tej czci artykułu prowadz nas do kolejnych konstatacji: obiekty wiata wirtualnego nie maj jednorodnego charakteru, sama wirtualno obiektów wiata wirtualnego nie ma jednorodnego charakteru, a zatem wiat wirtualny nie jest jednorodny. 3. GENEZA WIATA WIRTUALNEGO Nastpnego argumentu na rzecz postulowanej modyfikacji przedmiotu bada podejmowanych w ramach filozofii przyrody naley, moim zdaniem, szuka w obszarze problemu genezy wiata wirtualnego. W szczególnoci chodzi o prób odpowiedzi na pytanie: Czy zgodnie z przyjtym sposobem pojmowania wiata wirtualnego i zaproponowanej klasyfikacji jego obiektów moemy mówi o kreowaniu czy raczej o jego odkrywaniu? 14 13 Z. J a c y n a - O n y s z k i e w i c z, Metakosmologia, Pozna 1999, s. 25. 14 Na tak postawione pytanie podjłam prób odpowiedzi w artykule Rzeczywisto a wiat wirtualny, (Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocławskiej, Seria: Studia i Materiały, nr 15), Wrocław 2003, s. 128-131.
126 ANNA LATAWIEC 3.1. Kreowanie wiata wirtualnego Wszystkie dotychczas przeprowadzone analizy prowadz nas do przekonania, e wiat wirtualny jest dziełem człowieka. Warunkiem jego zaistnienia jest zgromadzona wiedza na temat materialnej, zmysłowo poznawalnej rzeczywistoci materialnej, a take własne dowiadczenia. Dziki stałemu postpowi zachodzcemu w nauce i w technice wiedza człowieka rozszerza si i zmienia, co wpływa take na zmiany w kreowanym wiecie wirtualnym. Takie zjawisko obserwujemy, gdy symulujemy przebieg zjawisk fizycznych, biologicznych czy neurofizjologicznych. W pojawianiu si obiektów pozornie wirtualnych szczególn rol odgrywaj marzenia, czyli szczególny rodzaj aktywnoci wyobraeniowo-mylowej, której celem jest zaspokajanie pragnie, de, zamierze zwizanych z własnym yciem osobistym bd z yciem społecznym 15. Nie sposób w podjtych rozwaaniach pomin marzenia senne. Ich miejscem powstania jest mózg, lecz pracujcy przy ograniczonej aktywnoci. Róny stopie ich wyrazistoci zwizany jest zachwianym poczuciem rzeczywistoci. Std ocena ich realnoci bywa take zachwiana, lecz zazwyczaj mona doszuka si w nich ródeł w realnych przeyciach, oczekiwaniach, pragnieniach 16. Powstajc w mózgu (nawet przy obnionej jego aktywnoci), nale do obiektów wiata realnego istniejcych w płaszczynie biologicznej. Obok marze i snów istotnym ródłem dla kreowania wiata wirtualnego jest wyobrania. Jest to sprawno oparta na wczeniejszym zmysłowym do- wiadczeniu stanów, zjawisk czy przedmiotów, a uaktywniona samoczynnie pod wpływem odpowiednich bodców spostrzeeniowych, słownych lub te wyobraeniowych bd wiadomie pod wpływem aktywnoci człowieka 17. Wyobraenia stanowi wic rodzaj symulacji dokonujcej si w mózgu, której efektem jest tworzenie podanych modeli zjawisk, stanów. Na modele te nie s nakładane adne ograniczenia czasowe, przestrzenne, etyczne czy racjonalne. A zatem twierdzenie o moliwoci kreowania wiata wirtualnego jest zwizane przede wszystkim z przekonaniem o kreowaniu obiektów płaszczyzny biologicznej. W wykreowanym wiecie wirtualnym człowiek moe si zrealizowa, moe działa według własnego scenariusza, moe te prze- 15 W. S z e w c z u k (red.), Słownik psychologiczny, Warszawa 1979, s. 136. 16 Tame. 17 Tame, s. 327.
WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY 127 ywa sytuacje, do których z rónych powodów nie dopuszcza egzystujc w rzeczywistoci empirycznej. W tym to wykreowanym przez siebie wiecie człowiek moe symulowa osiganie sukcesów zawodowych, zmian własnego wizerunku, miło, zabijanie kogo nawet wielokrotnie co nie jest moliwe w rzeczywistoci empirycznej. Z powyszego wida, e pierwotnym ródłem wiata wirtualnego jest rzeczywisto empiryczna lub wiat obiektów abstrakcyjnych (pojcia ogólne, idee Platona itp.), a wtórnym wiat myli. Sygnalizowane przykłady realizacji wiata wirtualnego jawi si jako potencjalno lub fikcja. W pierwszym przypadku (np. projekt badawczy, dzieło sztuki itp.) podlegaj weryfikacji w ramach metodologii nauk np. empirycznych, uznanych kanonów pikna. wiat wirtualny w sensie fikcji jest dostpny w biernym odbiorze (dzieło literackie, obraz) i wówczas jego weryfikacja w zasadzie nie jest moliwa, chyba e w konfrontacji z obowizujcymi kanonami, bd współkreowany (czaty, blogi, Internet), a wówczas weryfikacja polega na sprawdzeniu zgodnoci z obiektywna prawd. wiat wirtualny moe by i czsto jest zafałszowaniem realnego. Im wikszy jest stopie fikcyjnoci wykreowanego wiata, tym mniejsze szanse na jego weryfikacj. Fikcje s trudne do weryfikacji. Skoro przeprowadzenie weryfikacji wiata wirtualnego jest tak trudne, to nasuwa si pytanie: Czy jest on krzywym zwierciadłem rzeczywistoci empirycznej? Warto podkreli, e cho pierwotne ródło wiata wirtualnego znajduje si w rzeczywistoci, to wiat wirtualny t rzeczywisto fałszuje. A zatem wiat wirtualny rozumiany jako obraz rzeczywistoci naley traktowa jako krzywe jej zwierciadło. Dzieje si tak dlatego, e jego ródła s trudne do uchwycenia i wyraenia (zwłaszcza wtórne), nadto jego weryfikacja nie zawsze jest moliwa do przeprowadzenia. Równie dlatego, e obraz rzeczywistoci ma subiektywny charakter. 3.2. Odkrywanie wiata wirtualnego W jakim sensie i w jakim zakresie mona twierdzi o moliwoci odkrywania wiata wirtualnego? Wydaje si, e odpowiedzi na to pytanie naley szuka przede wszystkim w płaszczynie komunikacyjno-informacyjnej i w płaszczynie teoretycznej. W pierwszym przypadku dziki technice komputerowej odkrywamy subiektywny wiat innych ludzi (blogi, czaty), a take zaktualizowane projekty (gry, Internet czy wirtualne banki, szpitale itp.). Komputer staje si tu narzdziem do komunikacji.
128 ANNA LATAWIEC W płaszczynie teoretycznej odkrywamy obiekty (czstki wirtualne) zgodnie z t sam zasad poznawcz, jaka obowizuje w we wszelkich odkryciach naukowych. Warto doda, e owo odkrywanie wiata wirtualnego ma głbszy sens poznawczy prowadzi bowiem do odkrywania take rzeczywistoci. Jak ju było wspomniane, ródłem wiata wirtualnego jest rzeczywisto poznawalna zmysłowo, rzeczywisto materialna. I tak np. dziki czatom, blogom moemy odkry natur człowieka, jego pragnienia, potrzeby. Dziki modelom symulacyjnym docieramy do niedostpnych obiektów oryginałów (np. mózg). Dziki czstkom wirtualnym docieramy do zjawisk zachodzcych w mikrowiecie. Nadto warto przypomnie, e w opisie rzeczywistoci mog ujawnia si subiektywne elementy interpretacyjne, a to moe oznacza, e obrazy rzeczywistoci malowane przez naukowców odkrywamy i sami na ich podstawie kreujemy nasz własny wiat. Podobnie jak to ma miejsce w przypadku wiata wirtualnego zostajemy jego kreatorami. W procesie odkrywania wiata wirtualnego due znaczenie zdaje si mie ustalenie relacji zachodzcych midzy obiektami realnymi i wirtualnymi. Obiekty wirtualne, z racji ich symulacyjnego pochodzenia, s pewnymi modelami obiektów realnych. Pojawia si pytanie: Czy i w jakim stopniu obiekty wirtualne s tosame ze swymi realnymi oryginałami? Innymi słowy: w czym tkwi istota wirtualnoci np. wirtualnego banku, szpitala, rozmowy na czacie? Jest to pytanie, które powinno si pojawi w kontekcie odkrywania wiata wirtualnego. Rozwaania dotyczce genezy wiata wirtualnego prowadz nas do kolejnych wniosków: obiekty wiata wirtualnego s kreowane lub odtwarzane, kreowane obiekty wiata wirtualnego znajduj swe ródło w realnej rzeczywistoci materialnej, odkrywane obiekty wiata wirtualnego prowadz do poznania realnej rzeczywistoci materialnej. 4. PROBLEM ISTNIENIA WIATA WIRTUALNEGO Ostatniego argumentu na rzecz zmodyfikowanego przedmiotu filozofii przyrody poszukiwa bd, próbujc znale odpowied na pytanie o sposób istnienia wiata wirtualnego. wiat wirtualny i jego obiekty zwizane s z istnieniem w czasie i w przestrzeni. Jednake to sama cecha wirtualnoci
WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY 129 sugeruje nietypowy sposób istnienia. Pojawia si nawet pytanie: Czy wiat wirtualny istnieje, a jeli tak, to w jakim sensie? Istot wiata wirtualnego jest jego potencjalno, głównie w sposobie istnienia. Obiekty z wymienionych trzech obszarów wiata wirtualnego istniej dziki swoistym nonikom. I tak np. obiekty zwizane z technik komputerow istniej dziki komputerom, co oznacza, e ich istnienie jest uzalenione od aktywnoci sprztu. W momencie wyłczenia komputera obiekty wiata wirtualnego przestaj istnie dla konkretnego ich odbiorcy. Natomiast obiekty z obszaru funkcjonowania umysłu maj cech intencjonalnoci, czyli istniej jako przedmioty myli, wyobrae, marze. Zwizane s ze sfer przeyciow, ze wiadomoci. Aby odpowiedzie na pytanie dotyczce sposobu istnienia wiata wirtualnego, naley podkreli relacj zachodzc midzy nim a jego czasoprzestrzennym umiejscowieniem. Jak wiadomo, funkcjonuj róne koncepcje czasu i przestrzeni: od fizykalnych, przez psychologiczne, po filozoficzne. Czas i przestrze wystpuj obok siebie, a to dlatego, e odległo przestrzenna jest adekwatna do odległoci w czasie. Innymi słowy: mówic, e znajduj si w tym samym miejscu, mog powiedzie, e zdarzyło si w tym samym czasie, a zatem istnieje jakie przed i po odnoszone zarówno do odległoci, jak i do czasu 18. Zgodnie z sugesti Platona wiat idei jest ponadczasowy, co oznacza, e jego istnienie jest niezalene od czasu i konsekwentnie przestrze nie ma umiejscowienia 19. Ale w kontekcie wiata wirtualnego pytanie o sposób jego istnienia jest niezwykle wane, gdy owa potencjalno narzuca jakie ograniczenia: wiat wirtualny istnieje tak długo, jak długo istniej jego noniki: włczone komputery, myli nakierowane na projekt badawczy czy warunki fizyczne dla czstek wirtualnych. wiat wirtualny, bdc potencjalnym, moe, ale nie musi zaistnie. 18 A. v a n M e l s e n, Filozofia przyrody, Warszawa 1968, s. 220. 19 Dla Arystotelesa nie ma sensu mówienie o czasie i o przestrzeni w oderwaniu od ruchu. Podobnie twierdz fizycy klasyczni, cho ju Einstein mówił o wzgldnoci czasu. Tak jak nie ma jednej koncepcji czasu, tak i brak jest jednej koncepcji przestrzeni: od przekonania, e jest ona rzeczywistoci sam w sobie, zbiornikiem na byty; przez stanowisko przeciwne zaprzeczajce, by przestrze stanowiła rzeczywisto sam w sobie, a raczej form porzdkujca nasze wraenia (Kant); po zblion do matematycznego ujcia, zaproponowan przez Arystotelesa jako miejsce.
130 ANNA LATAWIEC Jeli uznamy, e wiat wirtualny jest obrazem rzeczywistoci, to pojawiaj si kolejne pytania: W jakim sensie jest to obraz rzeczywistoci fizycznej oraz w jaki sposób ten obraz powstaje? Skoro wiat wirtualny jest potencjalny, to znaczy, e moe zaistnie. Pojawia si w komputerze, w mózgu człowieka a wic w konkretnej przestrzeni fizycznej jako myl, w sferze wyobrani, projektu w konkretnym przedziale czasu fizycznego. Myl, wyobraenie istnieje tak długo, jak długo uwaga człowieka jest skierowana na dany przedmiot. Nie ma mylenia bezprzedmiotowego. Wystarczy jednak odwróci uwag od konkretnego przedmiotu, a ta konkretna myl przemija, znika. wiat wirtualny jest obiektem trudno dostpnym w badaniach empirycznych. Oznacza to, e z chwil wyłczenia mylenia o projekcie, wyłczenia komputera, opuszczenia blogu przestaje istnie. Potencjalno wiata wirtualnego nie wyklucza take moliwoci istnienia wikszej liczby wiatów, tyle, e nie istniej one aktualnie. Z chwil zaktualizowania trac atrybut wirtualnoci w sensie potencjalnoci. A zatem faktycznie wiat (lub nawet wiaty) wirtualny istnieje 20. W zalenoci od tego, z jakimi obiektami wiata wirtualnego si spotykamy, moemy mówi, moim zdaniem, o subiektywnym lub obiektywnym sposobie istnienia wiata wirtualnego. Subiektywnie istniejcy wiat wirtualny zawiera te obiekty, które powstaj w umyle człowieka, a wic myli, wyobraenia, projekty. Ich subiektywny charakter wynika z faktu, e s one dostpne w danym momencie jedynie ich kreatorowi. Natomiast obiektywnie istniejcy wiat wirtualny to ten, którego obiekty wirtualne mog by dowiadczane przez wicej ni jedn osob. Oznacza to w szczególnoci dostp do Internetu, czatów, blogów, a take do czstek wirtualnych, których obserwatorami mog by nawet grupy naukowców. Owo subiektywne lub obiektywne istnienie wiata wirtualnego decyduje o stopniu lub sposobie jego weryfikacji. wiat myli, fantazji z trudem poddaje si weryfikacji, za efekty przemyle nad projektem naukowym lub dziełem sztuki weryfikowane s z chwil utraty atrybutu potencjalnoci, czyli z chwil ich aktualizacji. Natomiast obiektywnie istniejcy wiat wirtualny podlega weryfikacji na drodze ustalenia spójnoci logicznej (np. w czatach), w kontekcie wybranej koncepcji prawdy itp. 20 A. L a t a w i e c, wiat wirtualny krzywym zwierciadłem rzeczywistoci, (Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocławskiej, Seria: Studia i Materiały nr 19), Wrocław 2005, s. 263-270.
WIAT WIRTUALNY JAKO NOWY PRZEDMIOT FILOZOFII PRZYRODY 131 5. PRÓBA PODSUMOWANIA Za uzasadnieniem uznania wiata wirtualnego za nowy przedmiot filozofii przyrody przemawiaj, moim zdaniem, nastpujce fakty: wiat wirtualny jest obrazem rzeczywistoci, a ta z cał pewnoci, nawet w klasycznym rozumieniu, jest przedmiotem filozofii przyrody, zaproponowane okrelenie wiata wirtualnego swe ródło znajduje w starej dyskusji prowadzonej midzy zwolennikami platoskiego idealizmu i arystotelesowskiego realizmu, sposób powstawania wiata wirtualnego (jego kreowanie i odkrywanie) zawsze prowadzi do realnej rzeczywistoci materialnej, która jest przedmiotem klasycznie pojtej filozofii przyrody, sposób istnienia wiata wirtualnego musi by rozpatrywany w kontekcie uj czasoprzestrzennych, a to kieruje nas ku kluczowym problemom filozofii przyrody. BIBLIOGRAFIA H a j d u k Z.: Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: metakosmologia, TN KUL, Lublin 2004. H a w k i n g S. W.: Krótka historia czasu. Od wielkiego wybuchu do czarnych dziur, tł. P. Amsterdamski, Wyd. Alfa, Warszawa 1990. I n g a r d e n R.: Ksieczka o człowieku, Wyd. Literackie, Kraków 1987. J a c y n a - O n y s z k i e w i c z Z.: Metakosmologia, Wyd. Gazeta Handlowa, Pozna 1999. K a n t I.: Krytyka praktycznego rozumu, tł. z niem. J. Gałecki, PWN, Warszawa 1984. L a t a w i e c A.: Pojcie symulacji i jej uyteczno naukowa, Wyd. ATK, Warszawa 1993. Rzeczywisto a wiat wirtualny, (Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocławskiej, Seria: Studia i Materiały, nr 15), Wrocław 2003, s. 128-131. wiat wirtualny krzywym zwierciadłem rzeczywistoci, (Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocławskiej, Seria: Studia i Materiały, nr 19), Wrocław 2005, s. 263-270. Uwagi w sprawie wirtualnoci, Studia Philosophiae Christianae 40 (2004), nr 2, s. 279-291. L e m aska A.: Filozofia przyrody, Episteme 22 (2002) Od kosmologii do ekofilozofii, Acta Universitas Masuriensis, Olecko. M e l s e n A. van: Filozofia przyrody, PAX, Warszawa 1968. P o p p e r K. R.: Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu, przeł. T. Baszniak, KiW, Warszawa 1998. Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, przeł. A. Chmielewski, PWN, Warszawa 1992. S z e w c z u k W. (red.), Słownik psychologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979.
132 ANNA LATAWIEC THE VIRTUAL WORLD AS A NEW SUBJECT OF PHILOSOPHY OF NATURE S u m m a r y Fast and intensive development of natural science (especially quantitative physics) and computer science make us think about the philosophy of nature. In this article we would like to show that a new subject of the philosophy of nature is the virtual world. The first step was to analyse some words like the following: virtuality, potentiality, reality. In this context we propose a definition of the virtual world as a real view created or reconstructed by intellectual or technical simulation. The next step was analyzed the objects and levels of virtual world. We emphasise the technical-communicational level and computer technology associated with it (the Internet, chat, blog, virtual shops); the second level is the biological level which is connected with the objects produced by the brain (thinking, imagination, research projects); the third level is the theoretical level with the virtual elements. On the ground of this classification we have shown that the virtual world and the objects are not homogeneous. The last part of this paper presents the beginning of the virtual world (creation or reconstruction in the intellectual and technical simulation). Our analyses are connected with Plato and his idealism, Aristotle and his realism, and Popper s/penrose s proposition. Summarised by Author Słowa kluczowe: elementy wirtualne, idealizm, realizm, rzeczywisto, symulacja, wiat wirtualny, weryfikacja. Key words: virtual elements, idealism, realism, reality, simulation, virtual world, verification. Information about Author: Prof. Dr. ANNA LATAWIEC Chair of Methodology of Information and System Sciences, Institute of Philosophy, Cardinal Stefan Wyszynski University; address for correspondence: ul. Dewajtis 5, PL 01-815 Warszawa; e-mail: latawann@poczta. onet.pl