Współczesne idee filozofii i etyki wykład III Tomasz Zarębski t.zarebski@dswe.pl
LIBERTARIANIZM Libertarianizm głosi, że rynek jest ze swej natury sprawiedliwy. Nieskrępowany kapitalizm najefektywniej pomnaża społeczne bogactwo. Umożliwia zaspokojenie preferencji w najwyższym stopniu. Kapitalizm minimalizuje niebezpieczeństwo tyranii rynkowej, moralnej etc. (Hayek)
Libertarianizm uznaje redystrybucyjne opodatkowanie za zło (pogwałcenie indywidualnych uprawnień). Ludzie mają prawo swobodnie dysponować swoimi dobrami i usługami (bez względu na efektywność), a państwo nie ma prawa interweniować.
Koncepcja uprawnień Nozicka Jak powiązać sprawiedliwość z rynkiem? Jeśli każdy jest uprawniony do posiadania dóbr, którymi aktualnie dysponuje, to sprawiedliwą dystrybucją będzie po prostu każdy rezultat swobodnej wymiany między jednostkami. Podatki są uzasadnione tylko w takim przypadku, kiedy są przeznaczone na niezbędne instytucje służące ochronie systemu wolnej wymiany np. policja i sądy.
Trzy główne z-dy koncepcji Nozicka 1) Zasada transferu wszystko, co zostało sprawiedliwie nabyte, może być przedmiotem wolnego transferu. 2) Zasada pierwszego, sprawiedliwego uwłaszczenia się opis pierwotnego nabywania rzeczy, które można przekazywać w zgodzie z 1) 3) Zasada naprawiania krzywd jak należy traktować udziały, które zostały niesprawiedliwie nabyte lub przekazane.
Konkluzja: usprawiedliwione jest pewnego rodzaju państwo minimalne, ograniczone do wąskich funkcji ochrony przeciwko gwałtowi, kradzieży, oszustwu, narzucaniu zobowiązań itd.; jakiekolwiek bardziej rozbudowane państwo musi naruszać prawa jednostek do niezmuszania ich do robienia pewnych rzeczy i jest nieusprawiedliwione (Nozick) W państwie minimalnym nie ma publicznego systemu edukacji, opieki zdrowotnej, komunikacji, dróg, ani parków (opodatkowanie)
Naczelna zasada: Od każdego według tego, co wybiera, każdemu według tego, jak jego wybierają. Mam absolutne prawo do swobodnego dysponowania swoimi udziałami, jeśli tylko nie wiąże się to z przymusem lub oszustwem. Nikt nie ma prawa odbierać mi moich pieniędzy, nawet gdyby miałyby one ocalić upośledzonych od głodu. Nie wyklucza to prywatnej filantropii.
ARGUMENTACJA INTUICYJNA Przypadek koszykarza Wilta Chamberlaina Nie wolno nam opodatkować Chamberlaina, żeby zrekompensować czyjeś upośledzenia, ponieważ Chamberlain ma absolutne prawo do swoich dochodów Z jednej strony mamy wolę rekompensowania nierówności, z drugiej absolutne prawo ludzi do swoich dochodów. Nozick kładzie nacisk na to drugie.
2. Dowód z posiadania samego siebie. Z-da posiadania samego siebie jako Kantowska z-da traktowania każdego jako celu samego w sobie. Nozick: Jednostki mają prawa i są rzeczy, których żadna osoba, ani żadna grupa nie może nikomu zrobić (bez naruszania jego praw) Społeczeństwo musi szanować te prawa, ponieważ odzwierciedlają one leżącą u ich podstaw Kantowską zasadę, że człowiek jest celem, a nie jedynie środkiem; bez jego zgody nie można poświęcać go lub wykorzystywać dla osiągnięcia innych celów.
Prawa, jakie mamy, stanowią o odrębności naszych egzystencji. Ponieważ każdy jest odrębną jednostką o odmiennych interesach, istnieją granice poświęcenia na rzecz innych, jakiego można wymagać granice wyznaczone przez koncepcję uprawnień. Szanowanie kogoś polega na szanowaniu jego praw (godność = bycie celem samym w sobie).
Sami decydujemy o sobie, a ewentualne wsparcie ze strony innych ma charakter dobrowolny. Różnica między Rawlsem a Nozickiem: Rawls: podstawowym prawem jest prawo do określonego udziału w zasobach społecznych. Nozick: podstawowe prawo to prawo posiadania samego siebie, samoposiadanie.
Samoposiadanie oznacza, iż to, co posiada, i to, co posiadane jest tym samym, a mianowicie całym sobą. Analogia do niewolnictwa: posiadać samego siebie to mieć takie same prawa do własnej osoby, jakie ma właściciel w stosunku do swojego niewolnika. Posiadam swoje uzdolnienia wraz z zyskiem, jaki mi one przyniosą. Nie muszę się nim dzielić.
Rawls: skoro talenty są kwestią przypadku, to prawo do dysponowania nimi nie obejmuje prawa do czerpnia z nich nierównych korzyści. Nozick - podsumowanie: 1) Rawlsowska redystrybucja (interwencjonizm państwowy w wolny rynek) jest sprzeczna z traktowaniem jednostek jako swoich właściciwli. Jedynie nieskrępowany kapitalizm uznaje posiadanie samego siebie. 2) uznanie samego siebie jest kluczowym warunkiem traktowania jednostek jako równych.
a) Posiadanie samego siebie i prawa własności Wymiany rynkowe polegają nie tylko na dysponowaniu władzami (zdolnościami) należącymi do jednostek, ale również z prawnym tytułem do pewnych rzeczy (np. ziemi). Nozick: mój tytuł do ziemi jest wynikiem transferu. Prawnie nabywam ziemię, o ile poprzedni właściciel był do niej uprawniony itd. Pytanie o ostatnie ogniwo łańcucha.
(I) Początkowe uwłaszczenie się Kwestia użycia siły. Przemoc odbiera mocy prawnej pierwotnemu zawłaszczeniu. Gdyby nie odbierało mocy prawnej, wówczas zasadne byłoby stosowanie przemocy dzisiaj i ponowna redystrybucja. Najlepiej byłoby usunąć skutki bezprawnego zawłaszczenia, a zasoby przywrócić prawowitym właścicielom. Niektórzy proponują zapomnieć o grzechach pierworodnych przy nabywaniu własności, a skupić się na stanie obecnym, liczy się cel końcowy.
Nozick odrzuca teleologię (utylitaryzm - przyrost użyteczności; socjalizm - zaspokojenie potrzeb). Nazywa swą koncepcję historystyczną. ERGO: należy próbować odtworzyć stan pierwotnego uwłaszczenia. Trzeba więc najpierw wiedzieć, jak ma wyglądać prawomocne uwłaszczenie się zgodne z ideą traktowania ludzi jako równych.
J. Locke, XVII wieczna Anglia, ogradzanie (prywatne uwłaszczanie się ziemi), grunty gromadzkie, nierówności powstałe w wyniku uwłaszczania się. Locke: mamy prawo zawłaszczać fragmenty świata zewnętrznego, jeśli tylko pozostawimy dosyć i nie gorszych dóbr tego samego rodzaju dla innych. Taki akt uwłaszczenia nie dokonuje się z krzywdą innych, respektuje więc równość.
Locke: uwłaszczenie się jest również dopuszczalne, jeżeli ogólne położenie pozostałych osób nie pogorszy się albo się polepszy. Uwłaszczenie się rzeczywiście przyniesie ogólną korzyść nawet tym, dla których nie zostanie już ziemi. Jest ono konieczne. Przy wspólnej ziemi brak zachęt, żeby o nią dbać. Kwestia free-riders (cwaniaków). Kwestia gospodarki rabunkowej.
Pierwotne uwłaszczenie się jest prawomocne, jeżeli położenie innych się nie pogorszy (w porównaniu ze stanem, kiedy ziemia była wspólna). Uwłaszczenie się może się odbyć bez zgody innych.
II) Klauzula Locke a 1) Jednostki posiadają siebie. 2) Świat jest pierwotnie bezpański. 3) Można nabyć absolutne prawa do ponadproporcjonalnej części globalnych zasobów, jeśli sytuacja innych się nie pogorszy 4) Nabycie absolutnych praw do ponadproporcjonalnej części zasobów nie jest zbyt trudne Zatem 5) Kiedy jednostki nabędą prywatną własność, wolny rynek kapitału i siły roboczej będzie moralną potrzebą.
Nozick definiuje pogarszanie się sytuacji innych tylko w kategoriach materialnego dobrobytu. Nie uwzględnia utraty autonomii, wolności wybory, wpływu na dalszy los zysków itd. Nozick przyjmuje zasadę kto pierwszy, ten lepszy przy uwłaszczaniu się.
Kwestia pierwotnego stanu ziemskich zasobów. Nozick twierdzi, że świat jest pierwotnie bezpański; tymczasem można by przyjąć, że świat jest pierwotnie wspólny wszystkim ludziom. Dlatego przy uwłaszczaniu się winno każdemu zwłaszcza upośledzonym przysługiwać prawo weta.
b) Posiadanie samego siebie a równość. Formalne a materialne posiadanie samego siebie. Niemajętny robotnik, który musi sprzedawać swą siłę roboczą na warunkach narzuconych przez kapitalistę, jest w pełni posiadaczem samego siebie, choć może być zmuszony do przyjęcia dowolnych warunków zaproponowanych przez kapitalistę. W rezultacie porozumienie między stronami może się sprowadzać do zniewolenia robotnika. Formalne prawo do posiadania samego siebie oznacza jedynie, że nikt nie może być prawną własnością drugiego, ale życiowa konieczność może zmusić robotnika do drastycznych warunków.
J.S. Mill: Choć zdecydowana większość nie jest już zniewolona ani uzależniona mocą prawa, to jest w niewoli mocą ubóstwa; ubodzy są nadal przykuci do miejsca zamieszkania i miejsca pracy, są podporządkowani woli pracodawcy i pozbawieni przez przypadkowość narodzin zarówno przyjemności, jak i umysłowych oraz moralnych korzyści, które inni dziedziczą bez żadnego wysiłku i bez żadnej zasługi. Ubodzy nie mylą się sądząc, iż jest to zło równe niemal każdemu z tych, z którymi walczyła dotąd ludzkość.
Libertarianizm sprowadza robotników do roli zasobów dla innych. Uczestnicy rynku, którzy pojawili się po zawłaszczeniu wszystkich dóbr mają dostęp jedynie do posad i darów, które inni zechcą im podarować. Ponadto będą musieli pracować dla cudzej korzyści.
Argument feministyczny (Susan Okin): Z-da samoposiadania oznacza powrót do formy niewolnictwa kobiet. Nozick mówi, że ludzie mają prawo do owoców swojej pracy, a zapomina, że same jednostki są owocem czyjejś pracy, tzn. własnych matek. Matki wykluczone są z obszaru z-dy samoposiadania.