Procesy wydawnicze. Wykładowca: mgr inż. Bernard Jóźwiak. Wykład 3

Procesy wydawnicze Wykładowca: mgr inż. Bernard Jóźwiak Wykład 3 19-03-2011 1

Sposób wydania książki format publikacji format kolumny i marginesy kompozycja stronic układ typograficzny technika drukowania rodzaj papieru rodzaj oprawy 2

Format publikacji Formatem publikacji nazywamy wymiary określające szerokość i wysokość książki 3

Format publikacji powstaje on poprzez złamywanie (falcowanie) arkusza papieru o określonej wielkości, przy czym liczba złożeń zależy od zaplanowanej dla publikacji wymiarów stronic przy określaniu wymiarów publikacji zawsze najpierw podaje się szerokość, a potem wysokość (najczęściej w mm) a = szerokość b = wysokość a a b b 4

Format publikacji 1. popularny: a + 20 mm < b < 2a 2. albumowy: b + 20 mm < a < 2b 3. kwadratowy: b = a 20 mm 4. wąski: b 2a 5. akcydensowy: a 2b a b a b a b a b a b 5

Format publikacji 6. Formaty częściowe uzyskuje się przez podział arkusza znormalizowanego w inny sposób niż przy otrzymywaniu formatów pochodnych, oznaczone ułamkiem zwykłym (1/x), którego mianownik oznacza podział prostopadle do jednego z boków arkusza na x równych części; gdy x jest parzyste podział na x części prostopadle do boku krótszego; gdy x jest nieparzyste podział na x części prostopadle do boku dłuższego; 6

Format publikacji 1 / 2 A4 1 / 3 B5 1 / 4 (82x104/8) 1 / 5 B3 105x297 mm 175x83,3 mm 65x410 mm 350x100 mm 7

Format publikacji 1 / 6 A4 1 / 2 ( 1 / 3 A4) 1 / 3 ( 1 / 2 A4) 35x297 mm 210x49,5 mm 105x99 mm 8

Format publikacji 7. Formaty wielokrotne powstają w wyniku połączenia 2 lub większej liczby formatów pochodnych w inny sposób niż przy tworzeniu formatów pochodnych wyższego rzędu formatów częściowych 2 B6 3 A6 2 / 3 A4 1 / 2 B4 A6+A5 9

Format publikacji 8. Formaty łączone można otrzymać dwoma sposobami: przez połączenie dwóch różnych formatów pochodnych, wyższego i niższego rzędu, wzdłuż linii krótszego boku formatu większego, np. A5 + A6 przez połączenie arkusza formatu pochodnego z odpowiadającym mu arkuszem formatu częściowego wzdłuż linii ich dłuższych boków, np. A4 + 1 / 2 A4 10

Czynniki wyboru formatu publikacji charakter publikacji i jej przeznaczenie np. album, poradnik, słownik, podręcznik, beletrystyka, bajki, poezja itp. odbiorca i jego wiek (dzieci, młodzież, dorośli) sposób użytkowania (czytane trzymane w ręku oraz czytane oglądane położone na płaskiej powierzchni np. stole) ilość tekstu i jego charakter 11

Czynniki wyboru formatu publikacji ilość, rodzaj i format ilustracji przewidywanych do zamieszczenia czynnik estetyczny wpływający m.in. na czytelność i odbiór informacji zawartych w książce czynnik ekonomiczny decydujący o kosztach wydania publikacji rodzaj maszyny, na której drukowana będzie dana publikacja (arkuszowa lub zwojowa), format zadrukowywanego podłoża (ekonomiczne wykorzystanie papieru) 12

Formaty znormalizowane (PN-P-50018:1985) normalizacja formatów papieru pozwoliła na uporządkowanie wymiarów arkuszy oraz nadanie wyrobom papierniczym jednolitego kształtu w arkuszu znormalizowanym stosunek boków równa się stosunkowi boku kwadratu do jego przekątnej i wynosi: 1: 2 = 1:1,414, czyli w przybliżeniu 5:7 kolejne formaty, powstające przez podział formatu większego na 2 równe części prostopadle do dłuższego boku, mają zawsze jednakowy stosunek szerokości do wysokości i nazywane są formatami pochodnymi 13

Formaty znormalizowane (PN-P-50018:1985) PN-P-50018:1985 określa wymiary boków formatów szeregu A, B i C podstawowe formaty arkuszy papieru: szereg A, A0 = 841 x 1189 mm (powierzchnia 1 m 2 ) szereg B, B0 = 1000 x 1414* mm (B0 = 1000 x 1400 mm) szereg C, C0 = 917 x 1297 mm formaty szeregu B są większe o około 40% od formatów szeregu A wymiary boków formatów szeregu C stanowią średnią arytmetyczną między wymiarami odpowiednich boków formatów A i B 14

Formaty znormalizowane (PN-P-50018:1985) Do drukowania stosuje się najczęściej formaty szeregu A i B maszyny pełnoformatowe: AB1 maszyny półformatowe: AB2 15

Formaty znormalizowane (PN-P-50018:1985) A B C A0 841 x 1189 mm B0 1000 x 1400 mm C0 917 x 1297 mm A1 594 x 841 mm B1 700 x 1000 mm C1 648 x 917 mm A2 420 x 594 mm B2 500 x 700 mm C2 458 x 648 mm A3 297 x 420 mm B3 350 x 500 mm C3 324 x 458 mm A4 210 x 297 mm B4 250 x 350 mm C4 229 x 324 mm A5 148 x 210 mm B5 175 x 250 mm C5 162 x 229 mm A6 105 x 148 mm B6 125 x 175 mm C6 114 x 162 mm A7 74 x 105 mm B7 87 x 125 mm C7 81 x 114 mm 16

Formaty znormalizowane (PN-P-50018:1985) typowymi formatami fabrycznymi są tzw. formaty brutto dostosowane do przycinania publikacji do formatów znormalizowanych: A0+ 860 x 1220 mm (AR0) A1+ 610 x 860 mm (AR1) surowy * :630x880 mm B0+ 1030 x 1440 mm (BR0) B1+ 720 x 1030 mm (BR1) 17

Formaty nie znormalizowane oprócz formatów znormalizowanych otrzymywanych z szeregów A i B, do produkcji książek używa się również: arkuszy nie znormalizowanych o wymiarach (ozn. S): brutto 840x1080 mm, netto 820x1040 mm, do drukowania na maszynach rotacyjnych (zwojowych) role o szerokości: 630, 750, 840, 940, 1050, 1260, 1420 i 1580 mm drugim wymiarem jest długość odcięcia wstęgi papieru, wynosząca dla danej maszyny drukującej pełny obwód cylindra lub ½ obwodu 18

Formaty nie znormalizowane Sposób uzyskania Wymiary [mm] Proporcje boków Podstawowy brutto 840 x 1080 mm 1 : 1,29 Podstawowy netto 820 x 1040 mm 1 : 1,27 Złożony 1-krotnie 520 x 820 mm 1 : 1,58 Złożony 2-krotnie 410 x 520 mm 1 : 1,27 Złożony 3-krotnie 260 x 410 mm 1 : 1,58 Złożony 4-krotnie 205 x 260 mm 1 : 1,27 Złożony 5-krotnie 130 x 205 mm 1 : 1,58 Złożony 6-krotnie 102 x 130 mm 1 : 1,27 19

Zastosowanie formatów Formaty szeregu A stosowane są do prac biurowych, akcydensów manipulacyjnych oraz do drukowania broszur i książek Formaty szeregu B podstawowe formaty do większości prac drukarskich, do drukowania broszur, książek i czasopism Formaty szeregu C stosowane są do produkcji kopert, teczek, skoroszytów, obwolut i opakowań papierów szeregu A 20

Zastosowanie formatów Formaty nie znormalizowane: smukłe (nieparzysta liczba złamów, np. 5x) stosowane są do drukowania literatury pięknej szersze (parzysta liczba złamów, np. 4x) do drukowania książek zawierających materiał ilustracyjny 21

Zastosowanie formatów A4 publikacje o dużej objętości tekstu lub takie, w których główną rolę odgrywa ilustracja albumy, atlasy, encyklopedie, leksykony, literatura dziecięca, a także publikacje naukowe, książki telefoniczne, formularze biurowe B4 duże atlasy, albumy z reprodukcjami malarskimi 22

Zastosowanie formatów A6/B6 małe słowniki (wydania kieszonkowe), tomiki poezji, kalendarze, informatory, przewodniki turystyczne, literatura sensacyjna A7/B7 tomiki poezji, książeczki do nabożeństwa, kalendarzyki kieszonkowe 23

Zastosowanie formatów A5 książki o umiarkowanej objętości, popularnonaukowe, podręczniki szkolne, beletrystyka B5 publikacje o dużej objętości ze skomplikowanym tekstem i materiałem ilustracyjnym, publikacje naukowe, podręczniki szkolne i akademickie, słowniki i encyklopedie 24

Sposób wydania książki format publikacji format kolumny i marginesy kompozycja stronic układ typograficzny technika drukowania rodzaj papieru rodzaj oprawy 25

Format kolumny Kolumna powierzchnia zadrukowana na stronicy publikacji skład drukarski lub komputerowy uformowany wg ustalonego formatu jedno- lub wielołamowy odpowiadający stronicy publikacji 26

Format kolumny Łam wiersze tekstu (wraz z ilustracjami, tabelami, wzorami) złożone na jednakową szerokość dostosowaną do długości kolumny, stanowiące kolumnę (układ jednołamowy) lub jej część (układ wielołamowy) 27

Format kolumny Wymiary kolumny są znormalizowane PN-75/P-55022 Formaty kolumn książek, broszur i czasopism Zgodnie z normą PN-75/P-55022 stopień zadrukowania powierzchni stronicy publikacji powinien wynosić: około 60% dla wydawnictw nieperiodycznych około 70% dla wydawnictw periodycznych 28

Format kolumny format kolumny podawany jest z uwzględnieniem paginy żywej Pagina żywa 243 natomiast w przypadku występowania paginy zwykłej nie uwzględnia jej 243 29

Format kolumny Proporcje boków stronicy publikacji i kolumny powinny być zgodne Marginesy powinny zwiększać się w następującej kolejności: M grz margines grzbietowy (wewnętrzny), M g margines górny (główkowy), M p margines przedni (zewnętrzny), M d margines dolny M grz < M g M p < M d 2 x M grz M p Przy właściwych wymiarach marginesów, przekątna stronicy publikacji powinna być jednocześnie przekątną kolumny 30

Czynniki wyboru formatu kolumny Wymiary kolumny pozostają w ścisłym związku z formatem projektowanej publikacji, a na wielkość kolumny wpływają te same czynniki, które decydują o wyborze formatu publikacji: przeznaczenie publikacji, odbiorca, czynnik ekonomiczny, czynnik estetyczny 31

Czynniki wyboru formatu kolumny Przeznaczenie i długotrwałość czytania książki przeznaczone do długotrwałego czytania (np. beletrystyka) wymagają lepszej czytelności tekstu projektuje się mniejszy format kolumny książki przeznaczone do czytania krótkotrwałego, w których jednorazowo czytany jest tylko mały fragment tekstu (np. encyklopedie i słowniki), mogą mieć mniejsze marginesy 32

Czynniki wyboru formatu kolumny Odbiorca i jego wiek książki przeznaczone dla mało wprawnego czytelnika (np. książki dla dzieci, podręczniki dla szkół podstawowych) wymagają zaprojektowania mniejszego formatu kolumny 33

Czynniki wyboru formatu kolumny Estetyka dla publikacji wymagających wyższej estetyki wydania (np. albumy) projektuje się szersze marginesy zmniejszając format kolumny w wydaniach masowych, nie wymagających znacznej estetyki, projektuje się mniejsze marginesy i większy format kolumny 34

Czynniki wyboru formatu kolumny Czynnik ekonomiczny w publikacjach wydawanych oszczędnie stosuje się większy wymiar kolumny kosztem zmniejszenia marginesów 35

Czynniki wyboru formatu kolumny Należy ustalić odpowiednie proporcje pomiędzy czynnikiem ekonomicznym i estetycznym! 36

Czynniki wyboru formatu kolumny Duży format kolumny, ale zbyt małe marginesy: + spowodują obniżenie czytelności tekstu i spadek estetyki wydania publikacji, zmniejszą objętość publikacji, a więc będzie mniejsze zużycie papieru i niższy koszt wydania Mały format kolumny i szersze marginesy: + poprawią czytelność tekstu i wpłyną pozytywnie na estetykę wydania publikacji, zwiększą objętość publikacji, a tym samym zwiększą zużycie papieru i koszty wydania 37

Wielołamowy układ kolumny do formatu publikacji B5 stosuje się jednołamowy układ kolumny dla dużych formatów publikacji (powyżej B5) lub w przypadku formatów kwadratowych i poprzecznych projektuje się kolumnę w układzie wielołamowym (2 lub 3 łamy) zasady obliczania wymiarów kolumny wielołamowej są takie same jak dla kolumny jednołamowej 38

Wielołamowy układ kolumny odstęp pomiędzy łamami powinien wyraźnie oddzielać łamy, aby nie utrudniać czytania, ale jednocześnie nie może być zbyt duży, aby nie rozbijał kolumny na oddzielne płaszczyzny przeważnie wystarcza odstęp 1 cycero dla optymalnych stopni pisma 8-12 p. oraz 2-punktowej interlinii 39

Wielołamowy układ kolumny wielkość odstępów między łamami zależy od: szerokości stronicy publikacji szerokości marginesów liczby i szerokości łamów im większa szerokość łamów, tym większy odstęp między łamami należy zastosować użytego stopnia pisma i interlinii większy stopień pisma i większa interlinia wymagają zastosowania większego odstępu między łamami; odstęp pomiędzy łamami powinien być większy od optycznego odstępu pomiędzy wierszami tekstu obecności linii rozdzielających łamy optycznie zmniejsza światło pomiędzy łamami należy zastosować większy odstęp 40

Wielołamowy układ kolumny minimalna szerokość łamu jest ściśle określona i zależy od stopnia pisma tekstu (ok. 25 znaków): 6 p. 6 cycer, 8 p. 8 cycer, 10 p. 10 cycer, 12 p. 12 cycer itd. optymalna szerokość łamu zawiera około 50-55 znaków: 6 p. 12-14 cycer, 8 p. 16-18 cycer, 9 p. 18-20 cycer, 10 p. 20-22 cycera 41

Metody wyznaczania formatu kolumny Graficzne wg złotego podziału, kanon Tschichold a, harmonijny kanon podziału Villarda de Honnecurt, metoda trójkątów Matematyczne metoda kolumny większej, metoda kolumny mniejszej 42

Złoty podział Odcinek AB jest podzielony na dwa mniejsze odcinki z zachowaniem złotego podziału, gdy odcinek mniejszy (a = BE) ma się tak do większego (b = AE), jak większy do całości (c = a + b = AB) a b b c b a b Przyjmując wartość odcinka mniejszego jako 1 proporcja pomiędzy odcinkiem mniejszym i większym uzyskanym z definicji złotego podziału wyniesie: 1:1,618 AE BE BE AB BE AE BE W wartościach liczbowych (dla liczb całkowitych) złoty podział odpowiada w przybliżeniu następującym proporcjom: 3:5, 5:8, 8:13, 13:21 itd., jednak ze względu na dokładność, w obliczeniach należy przyjmować proporcję 8:13 lub 13:21, gdyż stosunki te ściśle odpowiadają złotemu podziałowi (nie są zaokrąglone). 43

Złoty podział Złota proporcja znalazła praktyczne zastosowanie w produkcji poligraficznej m.in. przy: ustalaniu formatu kolumny w produkcji dziełowej, wyznaczaniu wielkości marginesów, wyznaczania miejsca tekstom stronic tytułowych, rozmieszczaniu ilustracji, planowaniu formatów i układów graficznych akcydensów itp. 44

Złoty podział 45

Złoty podział Zastosowanie złotej proporcji do wyznaczania szerokości kolumny przy znanej jej wysokości AB znana wysokość kolumny AC = ½ AB wykreślony zgodnie z zasadą złotego podziału odcinek BE można obliczyć wykorzystując twierdzenie Pitagorasa: BC BE BD BC AC BC BE AB 2 ( 1 2 5 1 AB 2 AB) 2 AB 2 1 2 1 4 AB AB 2 5 2 5 4 AB 1 2 AB 2 AB 5 2 AB odcinek BE jest szukaną szerokością kolumny 46

Złoty podział Zastosowanie złotej proporcji do wyznaczania wysokości kolumny przy znanej jej szerokości AB znana szerokość kolumny AC = ½ AB odcinek BE można obliczyć ze wzoru: 5 1 BE AB 2 zgodnie z zasadą złotego podziału: szer. AO BO AB wys. BO AB BO AB ponieważ BO = BD = BE to szukana wysokość kolumny (BF) wyniesie: BF BE AB 5 1 AB AB 2 5 1 AB 2 47

Kanon Tschicholda Szwajcarski typograf Jan Tschichold sformułował zasadę wyznaczania formatu kolumny na podstawie późnośredniowiecznych rękopisów Metoda oparta jest na następujących założeniach: stosunek boków kart publikacji wynosi 2:3, wysokość kolumny jest równa szer. publikacji Uzyskana tą metodą kolumna ma te same proporcje boków co publikacja Ustawienie kolumny tak, aby jej przekątna pokrywała się z przekątną karty publikacji pozwala uzyskać następujące proporcje marginesów: 2:3:4:6 48

Kanon Gutenberga Metoda graficznego wyznaczania formatu kolumny nazywana również kanonem Gutenberga, opiera się na regule Villarda de Honnecurt podziału odcinka przy pomocy wykresu na dowolną liczbę części Można ją stosować do formatów publikacji o różnych proporcjach boków, przy czym dla różnych formatów uzyska się inne proporcje marginesów Rzadko stosowana ze względu na niską ekonomiczność uzyskany format kolumny stanowi około 50% powierzchni stronicy publikacji Podobny sposób wyznaczania formatu kolumny odnalazł Van de Graaf 49

Metoda trójkątów Metoda opracowana przez Rosarivę polega na podzieleniu szerokości i wysokości stronicy publikacji na 12 części Otrzymuje się mniejsze marginesy i większy format kolumny Bardziej ekonomiczna metoda w stosunku do wcześniejszej pozwala uzyskać kolumnę stanowiącą około 60% powierzchni stronicy publikacji 50

Metoda matematyczna Metoda kolumny mniejszej szerokość karty publikacji zostaje podzielona na 3 równe części, 2/3 stanowi szerokość kolumny, a 1/3 na marginesy: grzbietowy i przedni, otrzymany format kolumny stanowi około 40-50% powierzchni stronicy publikacji 51

Metoda matematyczna Metoda kolumny większej szerokość karty publikacji zostaje podzielona na 4 równe części, 3/4 stanowi szerokość kolumny, a 1/4 na marginesy: grzbietowy i przedni, otrzymany format kolumny stanowi około 50-60% powierzchni stronicy publikacji Obie metody wymagają podania proporcji marginesów 52

Proporcja marginesów dla różnych formatów publikacji i różnych formatów kolumn zmianie ulegają również wzajemne proporcje wszystkich czterech marginesów zwykle zachowana jest zasada: M grz < M g M p < M d liczby wyrażające stosunek marginesów informują z ilu jednakowych części składają się poszczególne marginesy; wielkość tych części (y) w miarach metrycznych otrzymuje się przez podzielenie różnicy otrzymanej z odjęcia szerokości kolumny od szerokości stronicy publikacji przez liczbę części przypadających na margines grzbietowy i przedni: y szer. publ. szer. kol. Mgrz Mp 53

Proporcja marginesów M grz grzbiet. M g górny M p przedni M d dolny dla większości książek 2 3 4 6 2 3 4 5 skład z większą interlinią 2 3 5 6 skład bez interlinii 2 3 5 5 proporcje boków publikacji i kolumny 2:3 2 3 4 6 proporcje boków publikacji i kolumny 1: 2 1 2 2 2 2 proporcje boków publikacji i kolumny 3:4 3 4 6 8 proporcje boków publikacji i kolumny wg złotego podziału 3 5 5 8 proporcje boków publikacji 1:1,41 (np. szereg A) i zharmonizowany format kolumny 2 3 5 7 5 7 9 13 formaty wąskie o proporcjach boków 1:1,9 3 6 6 11 formaty kwadratowe 1 1 2 2 format poziomy o proporcjach boków 4:3 9 7 18 14 54

Margines grzbietowy, a rodzaj oprawy graficzne wyznaczanie marginesów zakłada idealne, całkowicie płaskie rozłożenie książki; w praktyce w miejscu złamu powstaje cień, natomiast ze względu na grubość wkładu książki margines wewnętrzny ulega optycznemu zwężeniu od rodzaju oprawy zależy otwieralność im mniejsza otwieralność książki, tym większy margines grzbietowy należy zaprojektować 55

Margines grzbietowy, a rodzaj oprawy szerokość marginesu grzbietowego zbyt mały powoduje deformacje kolumny tekstowej, a tym samym gorszą czytelność zwiększenia marginesu grzbietowego wymagają: oprawa klejona z frezowaniem o około 3 mm oprawa szyta bocznie drutem (tzw. sztych) o około 5 mm 56

Sposób wydania książki format publikacji format kolumny i marginesy kompozycja stronic układ typograficzny technika drukowania rodzaj papieru rodzaj oprawy 57

Przykłady kolumn na stronicy Format publikacji A5 (148x210 mm) Format wąski format kolumny 6¼ x 9 kw o proporcjach boków 1:1,9. 58

Przykłady kolumn na stronicy Format publikacji o proporcjach boków 3:4 Zmniejszenie kolumny tekstu ze zwiększeniem powierzchni przeznaczonej na ilustracje 59

Przykłady kolumn na stronicy Format kwadratowy o proporcjach boków 1:1 60

Przykłady kolumn na stronicy Format poprzeczny o proporcjach boków 4:3 61

Przykłady kolumn na stronicy Asymetryczne ustawienie kolumny na stronicy publikacji 62