NAUKI EKONOMICZNE ECONOMIC NOTES tom XXI

Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku NAUKI EKONOMICZNE ECONOMIC NOTES tom XXI Wybrane problemy gospodarki europejskiej Selected problems of the European economy Redakcja naukowa Jacek Grzywacz i Sławomir Kowalski Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku PŁOCK 2015

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWA PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ W PŁOCKU REDAKTOR NACZELNY dr Anna Nowacka SEKRETARZ REDAKCJI mgr Katarzyna Atemborska REDAKCJA NAUKOWA TOMU prof. dr hab. Jacek Grzywacz doc. dr inż. Sławomir Kowalski REDAKTOR STATYSTYCZNY dr Agnieszka Krzętowska REDAKTORZY JĘZYKOWI język angielski mgr Adrianna Nowakowska język polski mgr Bożena Piórkowska język rosyjski mgr Elżbieta Wiśniewska-Przybyła RECENZENT prof. dr hab. Krzysztof Marecki Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana ISSN 1644-888X Zgodnie z Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 grudnia 2014 roku Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne otrzymały 3 punkty w wykazie czasopism naukowych (lista B, poz. 2503). Czasopismo zostało też zindeksowane w bazie Index Copernicus ICV 2013: 3.59 oraz BazEkon. Skład, druk i oprawa: Białystok, ul. Zwycięstwa 10 tel. 85 653-78-04 e-mail: biuro@partnerpoligrafia.pl

SPIS TREŚCI CZĘŚĆ I EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE Jacek Grzywacz Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi prania brudnych pieniędzy...7 Jacek Grzywacz, Wioleta Dąbrowska Weryfikacja kontrahentów jako sposób ograniczania ryzyka transakcyjnego w handlu zagranicznym...19 Mariola Szewczyk Jarocka Kreatywna rachunkowość...29 Walentyna Łozowiecka Uwarunkowania ekonomiczne efektywnej pracy zawodowej współczesnego pracownika...39 Agnieszka Krzętowska, Andrzej Jagodziński Pozapłacowe elementy motywowania pracowników w świetle badań...49 Barbara A. Sypniewska Istota, błędy i bariery w komunikowaniu się w organizacji...65 Andrzej Jagodziński Formy prawno organizacyjne przedsiębiorstw...79 Elżbieta Gąsiorowska Sposoby finansowania grupy MSP a cykl życia organizacji na rynku...89 Joanna Cecelak Rynek aniołów biznesu w Europie...99 Katarzyna Nagraba Zarządzanie wartością klienta na rynku usług medycznych w Polsce...115 Anna Nowacka Bancassurance - alternatywny kanał dystrybucji usług ubezpieczeniowych...129 Katarzyna Racka Metody eksploracji danych i ich zastosowanie...143 CZĘŚĆ II POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO Sławomir Kowalski Dopłaty bezpośrednie w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014-2020...153 Lech Bylicki Nieruchomość rolna i gruntowa w polskim porządku prawnym...165

4 Spis treści Ludmiła Będzikowska Tendencje rozwojowe chowu bydła mlecznego w aspekcie opłacalności produkcji mleka...183 CZĘŚĆ III WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA Курмаев П.Ю. Практические аспекты информационного обеспечения процесса государственного регулирования...195 Рыбчак Е. С. Направления совершенствования государственного регулирования рынка финансовых услуг в Украине...203 Гузар Б.С., Цыкалюк А.С. Управление конкурентоспособностью продукции...209 Рыбчак В.И. Актуальные проблемы государственного регулирования предпринимательской деятельности...221 Eric Garland Reflections on the Balcerowicz Plan...227

CZĘŚĆ I EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE

Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku Nauki Ekonomiczne, t. XXI, 2015. Jacek Grzywacz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku SKUTECZNOŚĆ INSTRUMENTÓW PRZECIWDZIAŁAJĄCYCH W POLSCE PROCEDEROWI PRANIA BRUDNYCH PIENIĘDZY Wstęp Pranie pieniędzy jest procederem integralnie związanym z różnego rodzaju przestępczością, prowadzoną zwłaszcza przez zorganizowane grupy przestępcze. Nie jest to zjawisko nowe, jednak dzisiejsze jego rozmiary stymulowane przez wzrost gospodarczy, a także przez sytuacje kryzysowe wskazują wprost na konieczność ciągłych intensywnych działań przeciwstawiających się tym groźnym procesom. Świat przestępczy dysponuje obecnie świetnie zorganizowaną i funkcjonującą machiną umożliwiającą legalizowanie ogromnych kwot uzyskiwanych z różnorodnych przestępstw. Sama skala prania pieniędzy, nie jest oczywiście łatwa do oszacowania, przyjmuje się jednak, że może sięgać nawet 5% światowego PKB. Jest to zatem równowartość wielu miliardów dolarów, poddanych wszechstronnej obróbce pralniczej, trafiających później do systemu gospodarczego. Wiadomo przy tym, że podstawowym narzędziem wykorzystywanym przez przestępców jest rynek finansowy, w szczególności zaś banki, gdzie inicjuje się cały proces legalizowania brudnych pieniędzy. Jednocześnie sektor ten jest pierwszym kluczowym ogniwem walki z praniem pieniędzy i działania podejmowane w tym obszarze mają praktycznie decydujące znaczenie w skutecznej walce z opisywanym procederem. Działania te mają zarówno charakter formalny, w postaci różnorodnych regulacji prawnych, a także organizacyjny na szczeblu państwowym oraz w ramach poszczególnych instytucji, których działalność związana jest z tym problemem. Nie są to oczywiście jedynie banki. Trudno wreszcie jednoznacznie określić, który rodzaj regulacji (międzynarodowych czy krajowych) ma tu większe znaczenie, nie ulega jednak wątpliwości, że sprawnie funkcjonujący w ramach danego państwa system walki z pralnią ma decydujące znaczenie. Z drugiej strony, umiędzynarodowienie instytucji finansowych, globalizacja, deregulacja czy rozwój rynków europejskich, jak również rozkwit technik internetowych znacznie upraszczają operacje finansowe, w tym o charakterze przestępczym. Konieczna jest zatem intensywna współpraca międzynarodowa, kreowana w istotnym stopniu przez odpowiednie akty prawne.

8 Jacek Grzywacz 1. Regulacje polskie Należy zauważyć, że strategia walki z praniem pieniędzy ma w Polsce o wiele krótszą historię, w porównaniu z państwami rozwiniętymi, wśród których szczególną rolę odgrywa tu USA i Wielka Brytania. Problem ten dotknął bowiem nasz kraj zdecydowanie później, samo zjawisko jest również mniejsze niż w przypadku państw zachodnich. Ponadto, w Polsce długo nie doceniano zagrożeń, jakie niesie za sobą ten proceder. Sama strategia walki z omawianym procederem powinna określać następujące elementy: 1 jej zakres w obszarze prawnym, instytucjonalnym oraz prewencyjnym, niezbędne ustawy, typy instytucji, ich uprawnienia oraz obowiązki w zakresie rozpoznawania zjawiska i zapobiegania temu procederowi, wymogi określające pułapy operacji finansowych, powyżej których będzie istniał obowiązek ich rejestracji, regulacje dotyczące raportowania podejmowanych transakcji, wszelkiego rodzaju procedury z zakresu weryfikacji klientów, rozpoznawania podejrzanych operacji, zachowań, itp. tworzenie organu odpowiedzialnego za analizę raportów otrzymywanych od instytucji obowiązanych, 2 zasady działania organów ścigania, regulacje w zakresie współpracy poszczególnych instytucji oraz organów zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Pomijając szczegółową charakterystykę polskich uregulowań prawnych warto wspomnieć, że polski system walki z pralnią zaczął się tworzyć na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia i obejmował głównie przepisy dotyczące funkcjonowania systemu bankowego. Nieco później doszły przepisy regulujące obrót gospodarczy oraz z zakresu prawa karnego. 3 Trudno jest jednoznacznie ocenić skuteczność tych przepisów, bez wątpienia jednak podążały one za potrzebą dostosowywania się do zmieniających się uwarunkowań, głównie o charakterze gospodarczym Zdecydowanie jednak najważniejszym uregulowaniem, obok kodeksu karnego z 1997r. jest Ustawa z dnia 16 listopada 2000r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł. Jej celem było wypełnienie postanowień zawartych w dyrektywie Rady Wspólnot Europejskich z 1991r. oraz konwencji wiedeńskiej z 1998r., a także organizacji zajmujących się tym procederem, a w szczególności FATF 4. 1 J. Grzywacz, Pranie pieniędzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 173-174. 2 Są to wszystkie podmioty, które mają obowiązek raportowania odpowiednich transakcji do Generalnego Inspektora Informacji Finansowej. 3 Ustawa z dnia 12 października 1994r. o ochronie obrotu gospodarczego oraz zmianie niektórych przepisów prawa karnego ( Dz. U. 1994, nr 126, poz. 615) 4 FATF (Financial Action Task Force), czyli Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy uznawana jest za najważniejszą organizację zajmującą się tematyką przeciwdziałania praniu pieniędzy. Opracowała ona stosowne rekomendacje w postaci tzw. 40 Zaleceń Grupy FATF, będące wytycznymi o charakterze międzynarodowym, dotyczące przeciwdziałania opisywanemu procederowi.

Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi... 9 Ustawa ta wprowadziła zasady zbliżone do przyjętych w systemach innych państw, np. w USA. Powołała dodatkowo do życia instytucję Generalnego Inspektora Informacji Finansowej, czyli polska jednostkę wywiady finansowego, zadaniem której jest pośredniczenie pomiędzy organami ścigania, a instytucjami finansowymi. Ustawa nastawiona była na ujawnianie dochodów pochodzących nie tylko z przestępczości, ale także z szarej strefy gospodarki. Jest to nader istotne zważywszy na fakt, że udział tej strefy w kreowaniu polskiego PKB szacuje się na ok. 25-30%(!). Niestety, nadal problem ten jest mało doceniany, zaś miliardy szarych pieniędzy nadal dosyć swobodnie funkcjonują w naszej gospodarce i trudno spodziewać się poprawy sytuacji wobec tak niskiej skuteczności w ograniczeniu tej strefy gospodarowania. Do najważniejszych postanowień wspomnianej ustawy należy zaliczyć: 5 zwiększenie zbioru instytucji obowiązanych, powołanie GIIF, ustalenie zasad w zakresie rejestracji transakcji powyżej 10 000 EUR (obecnie powyżej 150 000 EUR), a także operacji podejrzanych, określenie zasad ujawniania danych klientów oraz poszczególnych transakcji za żądanie GIIF bądź innego uprawnionego organu, regulacje dotyczące identyfikacji klientów, określenie zasad w zakresie kontroli instytucji obowiązanych, obowiązek posiadania szkoleń w zakresie przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy oraz wypracowania procedur w tym obszarze. Wprowadzone regulacje określiły kształt polskiego systemu organizacji walki z pralnią. Ilustruje to rysunek 1. Rysunek 1. Polski system zwalczania prania brudnych pieniędzy Źródło: opracowanie własne. 6 stycznia 2009 roku została zatwierdzona przez Radę Ministrów nowelizacja w/w ustawy. Wynikało to z konieczności: 5 Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z 15 lipca 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu, Dz. U. 2003, nr 153, poz. 1505.

10 Jacek Grzywacz dostosowania obowiązujących przepisów do dyrektyw unijnych i aktów prawa międzynarodowego, dostosowania przepisów do potrzeb bardziej skutecznej walki z procederem, dostosowanie tytułu ustawy i ujednolicenie w zakresie odnoszącym się do zagadnienia prania pieniędzy oraz terminologii stosowanej w obszarze międzynarodowym, wprowadzenie przedmiotowych regulacji wspólnotowych do polskiego porządku prawnego. W związku z powyższym zaproponowano, aby tytuł ustawy otrzymał nowe brzmienie: o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Nowe przepisy szczegółowo regulują m. in. obowiązki instytucji finansowych w zakresie przestrzegania stosownych procedur. Przewidują również kary za uchylanie się od tych obowiązków. Na przykład, kara finansowa za naruszenie przepisów ustawy sięga 750 000 PLN. Jak zwykle, w sytuacji wprowadzania zmian o charakterze ustawowym pojawiają się krytyczne poglądy, wśród których wyraźna była opinia, że zmiany te mają w dużym stopniu jedynie kosmetyczny charakter. Nie jest to oczywiście w pełni obiektywna ocena, problemem jednak nadal pozostaje gotowość banków do przestrzegania obowiązujących przepisów. Jak się bowiem okazuje, bankowcy dosyć często wskazują na gotowość ponoszenia konsekwencji finansowych, w świetle wysokich kosztów wdrażania rozwiązań, o których jest mowa w ustawie. Praktycznie jedynie nieliczne baki w Polsce wdrożyły własne, autorskie systemy walki z pralnią, uwzględniające obowiązujące regulacje. 2. Metody walki z pralnią Opierając się na rekomendacji grupy FATF każda instytucja finansowa powinna wprowadzać w swojej jednostce specjalne techniki przeciwdziałania praniu pieniędzy, które oprócz tego, że będą skuteczne, powinny również być stale udoskonalane. Wskazuje się również, aby każda taka jednostka posiadała w swojej strukturze organ kontrolny, umożliwiający weryfikację poprawności i skuteczności działania systemów, którymi posługuje się instytucja. 6 Sam system walki z pralnią ma nader rozbudowany charakter, bez względu jednak na szczegółowe rozwiązania w poszczególnych instytucjach składa się z dwóch fundamentalnych obszarów działań: 1. Identyfikowanie klienta, poprzez gromadzenie odpowiednich informacji. 2. Analiza transakcji o podejrzanym charakterze. 2.1. Informacja dotycząca klientów Jakość tego rodzaju informacji przesądza praktycznie o skutecznym wyłapywaniu osób wzbudzających podejrzenia wobec rodzaju i legalności przeprowadzonych transakcji. Procedura dotycząca samych zasad przeprowadzania tych czynności jest dosyć zbliżona zarówno w przypadku osób indywidualnych, 6 FATF, 40 Recommendations, w:.//www.fatf-gafi.org, 18.06.2014.

Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi... 11 jak i instytucji. Oczywiste jest przy tym, że w przypadku przedsiębiorstw gromadzenie informacji ma zdecydowanie bardziej złożony i rozbudowany charakter. W tym wypadku można wyróżnić pewne rodzaje podmiotów, które najczęściej wykorzystywane są do realizowania transakcji związanych z praniem pieniędzy. Należą do nich: instytucje świadczące usługi finansowe poza kontrolą obejmującą sektor finansowy, np. kantory, podmioty zajmujące się obrotem towarami o wysokiej wartości jednostkowej (np. nieruchomości, biżuteria, dzieła sztuki), wszelkiego rodzaju pośrednicy finansowi. Poza kryterium dotyczącym rodzaju prowadzonej działalności istotne znaczenie mają również inne aspekty brane pod uwagę podczas identyfikacji klienta, a mianowicie: kryterium geograficzne, przy którym zwraca się uwagę na klientów prowadzących działalność z tzw. strefami ryzyka (np. tam, gdzie produkowane są narkotyki, gdzie obowiązują łagodne przepisy podatkowe), kryterium ekonomiczne dotyczy nieracjonalnych zachowań klientów, np. zlecanie transakcji odbiegających swoim rodzajem od charakteru prowadzonej działalności gospodarczej, szybkie i częste wycofywanie z konta wpływających środków, kryterium szczególnego rodzaju działalności klienta, np. handel z zagranicą towarami masowymi łatwo zbywalnymi (no. Zboża, cukier), transakcje z domami jubilerskimi, kryterium klienta przypadkowego, który np. przypadkowo dokonuje wielokrotnych wpłat poniżej kwoty podlegającej rejestracji. W wykrywaniu przestępstw przeprowadzanych przez nowych klientów wykorzystuje się procedurę Poznaj swojego klienta (Know Your Customer KYC). Dostarcza ona informacji niezbędnych przy ocenie zarówno danego klienta, jak i dokonywanych przez niego transakcji. pozyskanie informacji o kliencie która umożliwia jego prawidłową identyfikację - przed założeniem konta każdorazowa weryfikacja tożsamości klienta przed i po założeniu konta tworzenie i zachowanie rejestru informacji związanych ze sprawdzaniem tożsamości klienta ustalanie, czy klient figuruje na wydanej przez ministerstwo skarbu liście znanych lub podejrzanych organizacji terrorystycznych poinformowanie klienta przed otworzeniem konta, że wymagana będzie informacja dotycząca jego tożsamości Różnorodność dociekań w ramach omawianej polityki uzależniona Jest głównie od rodzaju klienta i formy jego działalności. Inne będzie postępowanie w stosunku do klienta krajowego czy zagranicznego detalicznego, inne wobec klienta inwestycyjnego, jeszcze inne zaś wobec klienta korporacyjnego. Jednak podstawowe pytania, na które powinno się jednoznacznie odpowiedzieć w trakcie współpracy z klientem, a jeśli to możliwe - jeszcze przed nawiązaniem

12 Jacek Grzywacz współpracy, powinny być oparte na rozmowach z nim, sprawdzaniu adekwatnym do potrzeb oraz obserwacji przebiegu współpracy. Do najważniejszych z nich należą: Czy klient wyróżnia się spośród innych tego typu klientów? Na czym polegają różnice między konkretnymi klientami? Czy klient należy do grupy podwyższonego ryzyka? Można stwierdzić, że realizacja programu Poznaj swojego klienta jest w pewnej mierze ekwiwalentem weryfikacji kryteriów typowania transakcji podejrzanych. Obecnie program ten jest coraz powszechniej stosowany, głównie za sprawą standardów wprowadzonych przez Unię Europejską. Banki, a także inne instytucje finansowe są zobligowane do przeprowadzania tego typu procedur i przechowywania zgromadzonych informacji. Ponadto muszą one niemalże przez cały czas aktualizować dane i potwierdzać ich wiarygodność, co z ich punktu widzenia jest czynnością niewątpliwie czasochłonną, a przez to i kosztowną. Dlatego też wiele instytucji finansowych nie przykłada zbyt dużej wagi do realizacji programu i traktuje go jako zło konieczne. Ponadto warto podkreślić trudności, jakich dostarcza sama ocena klientów. Nie ma bowiem jednoznacznej listy cech czy też zawodów, które automatycznie kwalifikują daną osobę do grupy podwyższonego ryzyka. Również eksperci grupy FATF wskazują na trudności oraz niemożliwość sporządzenia wyczerpującego spisu cech. W przypadku niektórych klientów dana cecha może bowiem nic nie znaczyć, a w przypadku innych może świadczyć o próbie dokonania przestępstwa. Program Poznaj swojego klienta jest skupiony przede wszystkim wokół identyfikacji oraz gromadzenia dokumentacji określającej rzeczywistą tożsamość klienta i prowadzoną przez niego działalność. Nie chodzi przy tym wyłącznie o zbieranie dokumentów, lecz przede wszystkim o zagłębianie się, głównie przez doradców klientów czy też ich opiekunów, w działalność prowadzoną przez klientów,. zdobywanie wiedzy na temat właścicieli danych podmiotów gospodarczych, zadanie sobie oraz klientom właściwych pytań i szukanie na nie odpowiedzi. Konieczne jest stałe monitorowanie klienta oraz prowadzonej przez niego działalności. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, czy dokonywane transakcje są takie, jakich bank się spodziewał, zarówno pod względem charakteru jak i wielkości, czy są zgodne z charakterem prowadzonej działalności oraz czy klient nie dokonuje operacji innych niż do tej pory. Istotne jest zdobywanie wiedzy, skąd pochodzą środki pieniężne, dokąd zostają przetransferowane, w jakim celu, jak wygląda struktura organizacyjna i własnościowa danego podmiotu (klienta) w przypadku osób prawnych itp. Wszystko to podlega należytej dokumentacji i powinno stanowić wiedzę ułatwiającą wykrycie osób podejrzanych o przeprowadzanie transakcji prania brudnych pieniędzy, a także przyczyniać się do skuteczniejszego ścigania takich osób.

Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi... 13 2.2. Transakcje podejrzane Z oczywistych względów niemożliwe jest stworzenie pełnej listy czy wykazu operacji i transakcji budzących podejrzenie. W związku z tym podczas ich typowania należy postępować elastycznie, pamiętając o konieczności ciągłego analizowania zmieniających się warunków i metod działania przestępców. Można jednak wymienić tu kilka istotnych definicji. Transakcje niejasne to te transakcje, których okoliczności są niejednoznaczne w kontekście ekonomiczno-finansowym, tzn. ich charakterystyki finansowe są niepełne albo cel ich realizacji jest nieokreślony. Transakcje nietypowe to te transakcje, które nie są podobne do innych realizowanych przez danego klienta, tzn. nie mają związku z zakresem działalności zleceniodawcy. Transakcje nadzwyczajne to te transakcje, które są na zapotrzebowanie klienta realizowane w kosztowny sposób, dotyczą wielkich kwot i pod względem gospodarczym są nieuzasadnione. Wyjaśnienia wymaga także termin transakcje powiązane. Transakcje powiązane można zaliczyć do typu transakcji podejrzanych, kiedy to transakcja na zlecenie klienta jest prowadzona w ramach kilku operacji, niejednokrotnie przez różne instytucje czy ich oddziały, a ujawnione okoliczności wskazują, że wspomniane operacje są lub mogą być ze sobą połączone przez zleceniodawcę, jego pełnomocnika lub beneficjenta. Transakcją powiązaną może być np. zarówno przedstawienie trzech czeków na sumę 5000 EUR, bez względu na wysokość jednostkowej wypłaty. W 2000 roku 11 największych banków na świecie założyło tzw. Grupę Wolfsberg, która opracowała dwa standardy tworzące ramy budowy systemu monitorowania transakcji: przegląd transakcji w czasie rzeczywistym, monitorowanie transakcji. Pierwsze rozwiązanie polega na przeglądzie instrukcji płatności (np. przelewów bankowych) jeszcze przed ich wykonaniem. Głównym zadaniem tego rodzaju monitoringu jest respektowanie międzynarodowych sankcji i embarg. W wyniku tego procesu identyfikowane są płatności na lub z kont osób bądź podmiotów, na które zostały nałożone przez władze ograniczenia w transferze środków. Listy zawierające te podmioty są regularnie dostarczane i aktualizowane przez odpowiednie władze. 7 Istotne jest, aby proces ten przeprowadzony był w czasie rzeczywistym, gdyż jedynie wtedy istnieje możliwość skutecznego blokowania transakcji przed ich dokonaniem. W odniesieniu do monitorowania transakcji instytucje finansowe mają obowiązek informowania o transakcjach powyżej określonej kwoty (np. w Unii Europejskiej jest to jak wiadomo kwota powyżej 15000 EUR). Poza tym podmioty sektora finansowego informowane są o embargach i sankcjach, które muszą być respektowane. Poza podejściem kwotowym konieczne jest również 7 Wolfsberg Statement on AML Screening, Monitoring and Searching 2009, Grupa Wolfsberg 2009.

14 Jacek Grzywacz wyszukiwanie nietypowych transakcji na podstawie znanych już oraz przewidywanych zachowań klienta. Należy również wspomnieć, że zdaniem Grupy Wolfsberg monitorowanie transakcji powinno uwzględniać również ryzyko danego transferu. Przegląd transakcji powinien być ściśle połączony z procesem zbierania informacji na temat klientów. Należy przy tym zauważyć, że zarówno identyfikacja klienta i przegląd transakcji są ze sobą ściśle powiązane. Procedury opracowane przez Grupę przewidują, że standardy monitorowania transakcji powinny być dostosowane do typu działalności prowadzonej przez instytucję finansową. Ramy systemu przeglądu transakcji powinny uwzględniać narażenie konkretnego podmiotu na określone działania przestępcze. Przykładowo system monitorowania powinien inaczej wyglądać w biurze maklerskim, a inaczej w banku. Co więcej Grupa proponuje dywersyfikację standardów wewnątrz tej samej instytucji - inne transakcje budzą podejrzenia w sektorze klientów indywidualnych, korporacyjnych, czy private banking. 8 Zdaniem Grupy, najbardziej efektywny system monitorowania transakcji powinien zawierać przynajmniej jeden lub więcej z niżej wymienionych elementów. dedykowany, automatyczny system przeglądu transakcji i generujący raporty o nietypowej aktywności, manualne raportowanie podejrzanej aktywności przez pracowników oraz przegląd raportów generowanych systemowo wsteczna analiza uprzednio wygenerowanych raportów. We wszystkich wymienionych wyżej elementach instytucje finansowe powinny skupić się na najbardziej nieprzewidywalnych i potencjalnie podejrzanych zachowaniach klientów, aby zredukować liczbę wygenerowanych raportów, które po dalszej analizie okazały się fałszywymi alarmami. 3. Praktyczne aspekty walki z pralnią Nie jest łatwo jednoznacznie ocenić skuteczność działań podejmowanych w Polsce zarówno przez organy ścigania, jak też instytucje finansowe (głównie banki) mających na celu przeciwdziałanie procederowi prania pieniędzy. Różnorodne statystyki potwierdzają, że problem ten zajmuje istotne miejsce w strukturze przestępstw gospodarczych, co potwierdza tabela 1. 8 Tamże.

Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi... 15 Tabela 1. Przestępczość dotycząca prania pieniędzy w Polsce ROK Liczba postępowań wszczętych Lista przestępstw stwierdzonych 2013 155 278 2012 122 369 2011 90 277 2010 116 300 2009 159 277 2008 180 251 2007 167 255 2006 202 151 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestępstwa-przeciwko-17/63924, Pranie pieniędzy-art.-229.html, aktualne na dzień 18.06.2014 Należy zauważyć, że statystyki policyjne wskazują, że pralnia jest problemem ważnym. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że skala tego zagadnienia, której wyrazem jest m.in. fakt funkcjonującego, rozbudowanego i kosztownego systemu zapobiegawczego mimo wszystko nie znajduje odzwierciedlenia w danych empirycznych. Z jednej strony twierdzi się, że ten niebezpieczny proceder stale się nasila, z drugiej natomiast przytacza się dane policyjne wskazujące, że ilość stwierdzonych tego rodzaju przestępstw istotnie spadła w 2013 roku w porównaniu do roku ubiegłego. Wynika to z faktu, że grupy przestępcze stosują coraz bardziej wyrafinowane techniki pralnicze, które w wielu wypadkach są po prostu niewykrywalne. Poza tym okazuje się, że funkcjonujące w bankach systemy przeciwdziałania pralni charakteryzują się różnym stopniem zaawansowania oraz mają różna skuteczność. Zgodnie np. z wynikami autorskich badań przeprowadzonych w 2014 roku wśród 15 największych banków w Polsce większość pracowników deklaruje posiadanie wiedzy na temat polityki służącej przeciwdziałaniu pralni. Wydaje się jednak, że tego rodzaju deklaracje należy przyjmować dosyć ostrożnie zwłaszcza, że we wszystkich badanych bankach częstotliwość udziału pracowników w specjalistycznych szkoleniach dotyczących tej problematyki wynosi najczęściej co najwyżej jeden raz w roku. Znamienne jest również, że najczęściej wykorzystywanymi sposobami realizowania polityki przeciwdziałania pralni są rejestr transakcji oraz ich analiza. Warto przy tym zauważyć, że poziom zaawansowania tej polityki jest w niektórych bankach znacznie wyższy w stosunku do ogólnej sytuacji na rynku bankowym. Na przykład, Citybank zatrudnia ponad 300 pracowników odpowiedzialnych za zgodność procedur wewnętrznych z krajowymi oraz międzynarodowymi regulacjami dotyczącymi przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz stale rewiduje procedury pod katem ich skuteczności w wykrywaniu nadużyć i przestępstw. Zadania w tym zakresie bank ten realizuje poprzez następujące rozwiązania: stałe rewizje i aktualizacje wewnętrznych procedur i regulacji,

16 Jacek Grzywacz korzystanie z niezależnych opinii audytorów i specjalistów w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy, ciągłe szkolenie pracowników, szczególne zaangażowanie w proces przeciwdziałania praniu pieniędzy pracowników mających bezpośredni kontakt z klientem, inwestycje w technologie wspierające monitoring transakcji, członkostwo w międzynarodowych organizacjach takich jak Grupa Wolfsberg. Specjalnie wyszkoleni pracownicy analizują sygnały przekazywane przez system, na podstawie określonych scenariuszy zachowań transakcyjnych. Pracownik analizuje dane na temat transakcji oraz podmiotów dokonujących płatności pod kątem ich nietypowości, czy możliwości powiązania z przestępstwem. Na podstawie zebranych informacji pracownik banku decyduje, czy badana aktywność jest podejrzana, z czym wiąże się konieczność przygotowania odpowiedniego raportu. Podsumowując, praktyka bankowa potwierdza, że niektóre banki nader aktywnie realizują zadania z zakresu przeciwdziałania pralni. Niestety w wielu tych instytucjach funkcjonujące rozwiązania mają jedynie ogólny wręcz kosmetyczny charakter. Trudno zatem spodziewać się pozytywnych efektów takich działań. Problem pralni dotyczy zarówno aktywności instytucji nadzorujących cała politykę mającą na celu przeciwdziałanie procederowi. Wśród najpilniejszych, niezbędnych do rozwiązania problemów należy wyróżnić kilka, wydaje się kluczowych zagadnień. 1. Konieczność podniesieni poziomu współpracy instytucji obowiązanych (głównie banków) z jednostkami wywiadu finansowego. Pracownicy banków nadal podkreślają, że brakuje informacji zwrotnych dotyczących jakości wysyłanych raportów. Trudno jest zatem ulepszać kolejne dokumenty, zaś zagrożenie karami powoduje, że banki często powiadamiają o każdej, nawet wątpliwej aktywności przestępczej, bez szczególnego uzasadnienia podejrzeń. 2. Wskazuje się, że instytucje nadzorcze, głównie GIIF powinny być bardziej aktywne w dostarczaniu informacji na temat aktualnych trendów i metod przestępczości finansowej. Dotyczy to również informacji o przypadkach skutecznego udaremniania przestępstw finansowych. 3. Nadal zauważa się luki w zakresie skutecznych przepisów lub porozumień pomiędzy organami nadzoru a instytucjami finansowymi. Dotyczy to np. identyfikacji klienta, a szczególnie braku obowiązku weryfikacji rachunku bankowego w przypadku wątpliwości, czy klient działa we własnym imieniu. 4. Przeszkody natury prawnej bądź praktycznej, w dostępie władz administracyjnych oraz sądowniczych do informacji dotyczących tożsamości posiadaczy, bądź rzeczywistych właścicieli rachunków oraz informacji na temat odnotowanych transakcji. 5. Nadmierne rozbudowane regulacje w zakresie poufności, dotyczące instytucji finansowych.

Skuteczność instrumentów przeciwdziałających w Polsce procederowi... 17 6. Nadal raporty z kontroli przeprowadzonych w instytucjach obowiązanych wskazują na niedostateczny poziom realizacji przepisów ustawy, szczególnie w zakresie wykonywania obowiązku rejestracji transakcji, identyfikacji podmiotów uczestniczących w transakcji, typowania transakcji i zawiadamiania o nich. Skuteczna walka z pralnią nie jest możliwa bez faktycznego zadbania o sprawnie funkcjonujący cały system, w skład którego wchodzą głównie instytucje finansowe oraz nadzorcze. Bez tej współpracy organy ścigania nie będą miały wiele do powiedzenia, zwłaszcza biorąc pod uwagę stały rozwój metod i technik pralniczych wykorzystywanych przez zorganizowane grupy przestępcze. Należy przy tym stale mieć na uwadze, że członkiem takiej grupy nie są tylko pospolici przestępcy, ale również całe zespoły informatyków, prawników, inżynierów różnych specjalności, itd. Podsumowanie Śledząc polską historie walki z pralnia trudno oprzeć się wrażeniu, że jej skuteczność jest coraz wyższa. Wprawdzie statystyki policyjne nie napawają szczególnym optymizmem widać jednak, że ostatnie dziesięć lat istotnie uaktywniło w tym zakresie banki, a także instytucje nadzorujące politykę przeciwdziałania temu procederowi. Podkreśla się mimo to, że nadal występuje szereg niedociągnięć i zaniedbań, m. in. formalnych i organizacyjnych. Bankowcy wskazują często, że koszty wdrażania odpowiednich rozwiązań, w tym informatycznych są niewspółmiernie wyższe, w stosunku do kar, jakie mogą ewentualnie ponosić banki za zaniedbania wobec obowiązujących przepisów. Jak zatem nakłonić sektor bankowy do zdecydowanie większej aktywności w walce z pralnią, zastępującej jedynie pozorne rozwiązania, które często nadal dominują. W wielu przypadkach w zbyt wąskim stopniu dostrzega się konsekwencje procederu prania pieniędzy w działalności banków. Warto zatem przypomnieć chociażby takie, jak: naruszenie stabilności finansowej banku i groźba utraty jego reputacji, straty finansowe powodowane przez skorumpowanych pracowników, podejmujących świadomie decyzje niekorzystne dla instytucji, spadek zaufania do systemu bankowego, również na arenie międzynarodowej; wiąże się to m. in. z realną groźbą obniżenia aktywności ze strony inwestorów zagranicznych. Lista realnych zagrożeń jest oczywiście znacznie szersza i obejmuje, poza bankami i rynkiem finansowym praktycznie całą gospodarkę. Przykładowo można chociażby wymienić groźbę naruszania zasad prowadzenia uczciwej konkurencji, przejęcie kontroli nad niektórymi sektorami gospodarki przez zorganizowane grupy przestępcze, zakłócenie systemu podatkowego i walutowego, czy też wreszcie wzrost poziomu korupcji poprzez korumpowanie pracowników administracji mających wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki.

18 Jacek Grzywacz Wydaje się, że funkcjonujące przepisy, w tym o charakterze o międzynarodowym spełniają w zasadzie podstawowe wymogi skutecznej walki z pralnią. Pozostaje jedynie problem właściwego ich wdrażania i przestrzegania, co w istotnym stopniu dotyczy instytucji finansowych, głównie banków. Bez aktywnego i rzetelnego działania tych instytucji trudno będzie spodziewać się wymiernych efektów w tym zakresie. Bibliografia FATF, 40 Recommendations, w:.//www.fatf-gafi.org, 18.06.2014. Grzywacz J., Pranie pieniędzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestępstwa-przeciwko-17/63924, Pranie pieniędzy-art.-229.html, aktualne na dzień 18.06.2014 Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z 15 lipca 2003r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu, Dz. U. 2003, nr 153, poz. 1505. Ustawa z dnia 12 października 1994r. o ochronie obrotu gospodarczego oraz zmianie niektórych przepisów prawa karnego, Dz. U. 1994, nr 126, poz. 615 Wolfsberg Statement on AML Screening, Monitoring and Searching 2009, Grupa Wolfsberg 2009. THE EFFECTIVENESS OF THE INSTRUMENTS IN POLAND TO COUNTER MONEY LAUDERING Summary The money laundering is involving the organized crime, having the international character today definitely inseparably. Therefore the fight against this practice in one state is unusually difficult and practically impossible what the necessity of functioning of relevant regulation causes on the international arena. In the article they fixed their attention around solutions opposing the phenomenon of the money laundering, as well as international organizations, participating in the fight against the organized crime. Key words: laundering money, organized crime, regulations, European Council

Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku Nauki Ekonomiczne, t. XXI, 2015. Jacek Grzywacz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku Wioleta Dąbrowska Szkoła Główna Handlowa w Warszawie WERYFIKACJA KONTRAHENTÓW JAKO SPOSÓB OGRANICZANIA RYZYKA TRANSAKCYJNEGO W HANDLU ZAGRANICZNYM Wstęp Ocena wiarygodności i wypłacalności partnera biznesowego w transakcjach handlu zagranicznego jest jednym z najważniejszych elementów decydujących o powodzeniu transakcji, w tym wywiązaniu się stron z postanowień zawartych w kontrakcie i otrzymaniu zapłaty. Związane to jest z występowaniem ryzyka transakcyjnego, w tym m.in. zagrożenia niedotrzymania postanowień umowy ze strony zamawiającego (np. odmowa zapłaty), pomimo należytego wykonania zlecenia. Dochodzenie roszczeń na drodze sądownej i windykacja należności jest procesem długotrwałym i kosztownym, a przede wszystkim destabilizującym działalność przedsiębiorstwa i zakłócającym jego finansom. Ograniczeniu ryzyka transakcyjnego sprzyja wzrost liczby pomyślnie przeprowadzonych transakcji pomiędzy tymi samymi kontrahentami, którzy przez to nabierają względem siebie coraz większego zaufania. Jednakże budowanie zaufania jest procesem czasochłonnym, zaś z drugiej strony oczekiwania względem realizacji zamówień, czy też dynamicznie zmieniające się warunki otoczenia, silna konkurencja wymuszają na przedsiębiorcach działanie pod presją czasu i podejmowanie szybkich decyzji obciążonych wysokim ryzykiem. Niezbędne zatem jest wykorzystanie innych źródeł dostępu do rzetelnej i obiektywnej informacji na temat wiarygodności i wypłacalności kontrahenta, które jednocześnie wpływają na usprawnienie współpracy pomiędzy podmiotami. 1. Ryzyko transakcyjne w handlu zagranicznym Ryzyko transakcyjne uważane jest za jedno z wielu zagrożeń towarzyszących wymianie handlowej na rynkach zagranicznych. Nawiązuje do realizacji kontraktu i wskazuje na istnienie zagrożenia nie wywiązania się z zobowiązań

20 Jacek Grzywacz, Wioleta Dąbrowska umownych pomiędzy uczestnikami transakcji. 1 W odróżnieniu od specyfiki współpracy podmiotów na jednolitym rynku krajowym, na rynku zagranicznym przebiegają one w warunkach zwiększonej niepewności, w tym także względem kontrahentów. O ile na rynku krajowym uzyskanie informacji o podmiotach gospodarczych w tym profilu działalności, miejscu siedziby, formy własności 2 czy też danych finansowych przedsiębiorstw 3 nie stanowi większych problemów, o tyle poszukiwanie rzetelnych informacji na temat podmiotów zagranicznych na tzw. własną rękę i ich prawidłowe odczytanie wydaje się być zadaniem bardziej skomplikowanym. Trudność stanowi umiejętność oszacowania udostępnianych treści według hierarchii cech jakościowych True and Fair View tj. zrozumiałości, prawdziwości, przejrzystości, przydatności czy istotności. Za słowem W. Bienia decyzje dotyczące sposobu i terminu rozliczeń związanych z realizacją kontraktu ustalane są w rezultacie negocjacji między partnerami i zależą od wzajemnego ich zaufania. 4 Na wzrost zaufania oddziałują takie czynniki jak m.in. znajomość kontrahenta, w tym także dostęp do informacji umożliwiających weryfikację jego wypłacalności, historia przeprowadzanych transakcji i ich pomyślność realizacji. S. J. Newell i R.E. Goldsmith odnosząc się do wiarygodności partnerów biznesowych podkreślają znaczenie osobistych kontaktów oraz znajomość przedstawicieli podmiotów zagranicznych, pomiędzy którymi zawierana jest współpraca. 5 Wagę znaczenia licznych kontaktów pomiędzy kontrahentami podkreślają również D. Malhorta i J. K. Murnighan, wskazując potrzebę kształtowania wzajemnego zaufania, która korzystnie oddziałuje na postrzeganie kontrahenta przez pryzmat jego wiarygodności. 6 Biorąc pod uwagę czasochłonność procesu budowania relacji z kontrahentem, dynamikę zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa czy też globalną konkurencję rozwiązanie to wydaje się sprawdzać jedynie w przypadku podmiotów mających bogate doświadczenie we wzajemnej współpracy. Wiarygodność kontrahentów to jeden z kluczowych czynników decydujących o powodzeniu transakcji zarówno dla początkujących jak i doświadczonych przedsiębiorców. Założenie to potwierdzają wyniki badań Bibby MSP Index z kwietnia 2014 r. wskazujące, iż w opinii co piątego polskiego eksportera należącego do sektora MSP najistotniejszym czynnikiem motywującym do podjęcia 1 J. Grzywacz, Rozliczenia finansowe przedsiębiorstw w obrotach z zagranicą, Wyd. Difin, Warszawa 2003 2 Możliwość zweryfikowania danych o podmiotach gospodarczych przy użyciu wyszukiwarki Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej CEIDG, https://prod.ceidg.gov.pl/ CEIDG/ceidg.public.ui/search.aspx z dnia 22.IX.2014 r. oraz wyszukiwarki podmiotów w Krajowym Rejestrze Sądowym, Ministerstwo Sprawiedliwości, https://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu z dnia 22.IX.2014 r. 3 Publikowane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym sprawozdania finansowe podmiotów zobowiązanych do ich sporządzania. Obowiązek sporządzania rocznych sprawozdań finansowych wynika z zapisów Ustawy z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 2013 r. poz. 330). 4 W. Bień, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 318 5 S. J. Newell, R.E. Goldsmith, The Development of a Scale to MeasurePerceived Corporate Credibility, Journal of Business Research 2001, Nr. 52. 6 D. Malhotra, J. K. Murnighan, The Effects of Contracts on Interperso-nal Trust, Administrative Science Quarterly 2002, No. 3. Cyt. za: L. Canning, S. Hanmer-Lloyd, Trust in Buyer-Seller Relationships. The Challenge of Environmental (Green) Adaptation, European Journal ofmarketing 2007, Nr. 9/10.

Weryfikacja kontrahentów jako sposób ograniczania ryzyka... 21 współpracy handlowej z zagranicą jest pomoc w sprawdzeniu wiarygodności i wypłacalności kontrahenta. 7 Ryzyko niewypłacalności grozi bowiem utratą przez dany podmiot zdolności do terminowego regulowania zobowiązań finansowych, 8 pogorszenia się sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, utratą płynności, a w skrajnych przypadkach bankructwem. 2. Przyczyny opóźnień w regulowaniu płatności przez kontrahentów zagranicznych Rozważania na temat nieterminowych płatności w handlu zagranicznym skłaniają do podjęcia dyskusji na temat przyczyn ich powstawania. Problem ten ma zasadnicze znaczenie z gospodarczego punktu widzenia, szczególnie w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw, których aktywność odgrywa wielkie znaczenie na wzrost gospodarczy oraz zatrudnienie. 9 Odpowiedzi na to pytanie dostarczają nam wyniki badań przeprowadzonych w czerwcu 2014r. przez Atradius, których efektem jest raport Peyment Practices Barometer. Tabela 1. Główne powody opóźnień w płatnościach ze strony zagranicznych kontrahentów Przyczyny opóźnień w płatnościach Niewystarczająca dostępność funduszy Spór nad jakością dostarczonych towarów / usług Niezgodność parametrów dostarczonego towaru / usługi z zamówieniem Skomplikowane procedury dotyczące rozliczeń płatności Nieefektywny system bankowy Europa Wschodnia 37,5% 15,2% 11,8% 24,8% 18,6% Europa Zachodnia 35,2% 19,9% 17,1% 23,7% 25,0% Polska 31,5% 13,7% 8,9% 41,9% 37,1% 7 http://m.onet.pl/biznes/branze/handel-i-uslugi,sd6q5 z dnia 22.IX.2014 r. 8 A. Bień, W. Bień, Słownik finansów, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 114 9 Wypowiedź Dyrektor Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce Ewy Synowiec, http:// www.bankier.pl/wiadomosc/ke-z-powodu-opoznien-platnosci-polskie-firmy-traca-4-procobrotow-3091773.html z dnia 25.IX.2014 r.

22 Jacek Grzywacz, Wioleta Dąbrowska Przyczyny opóźnień w płatnościach Nieprawidłowe informacje na fakturze Kredytowanie działalności nabywcy kosztem wykonawcy zlecenia Ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa nabywcy Wysłanie faktury do niewłaściwego odbiorcy Inne Europa Wschodnia 15,8% 22,5% 17,2% 14,1% 10,1% Europa Zachodnia 18,0% 23,9% 18,6% 14,4% 8,1% Polska 18,6% 25,8% 19,4% 16,1% 1,6% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań pod nazwą Barometr Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of B2B payment behaviour, czerwiec 2014 r., s.10 10 Na przykładzie Polski, najczęściej wymienianym przez respondentów powodem braku zapłaty była zawiłość procedur związanych z rozliczeniem płatności (41,9%). W przypadku ogółu krajów Europy Wschodniej oraz Europy Zachodniej odsetek ten był o niespełna połowę mniejszy. Na podstawie niniejszych danych można wnioskować o istnieniu trudności w rozumieniu konstrukcji i przebiegu procesu rozliczeń transakcji handlu zagranicznego przez przedsiębiorców, a zatem potrzebie podniesienia poziomu ich wiedzy na ten temat. Znaczenie miała także efektywność działania systemu bankowego, który określony został jako mało skuteczny (37,1%). Zagraniczni kontrahenci opóźniali się z regulowaniem płatności także z powodu braku odpowiednich środków finansowych pozwalających na pełne pokrycie zobowiązań. Odpowiedź taką udzieliło 31.5% badanych respondentów. Co czwarty zagraniczny kontrahent wykorzystywał opóźnienia płatności jako sposób na finansowanie własnej działalności, inaczej mówiąc udzielał sobie pewnego rodzaju kredytu zwlekając z przekazaniem pieniędzy na konto wykonawcy zlecenia. W tym przypadku wyniki były zbliżone do właściwych dla krajów Europy Wschodniej i Europy Zachodniej. W opinii co piątego kontrahenta zagranicznego brak zapłaty wynikał z faktu ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa (19,4%). Pozostałe czynniki argumentujące nieterminowość regulowania płatności można określić jako wynikające z przyczyn czysto technicznych w tym: umieszczenie nieprawidłowych danych na fakturze (18,6%), wysłanie faktury do niewłaściwego odbiorcy (16,1%), powstanie sporu nad jakością dostarczonych towarów (13,7%) oraz niezgodność parametrów dostarczonego towaru ze specyfikacją zawartą w umowie (8,9%). Pozostałe (1,6%) odpowiedzi odnosiły się do działania innych czynników o różnorodnym charakterze. 10 Barometr Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of B2B payment behaviour, czerwiec 2014r. Badania kwestionariuszowe, wywiady pogłębione, przeprowadzone na próbie 828 respondentów, przedsiębiorców z czterech krajów objętych badaniem (Czechy, Węgry, Polska, Słowacja), w Polsce badanie przeprowadzono na próbie 200 przedsiębiorców. http://global.atradius.com/images/stories/publications/payment_pratices/ Round13/ppb14_ee_june_2014_final.pdf z dnia 24.IX.2014 r.

Weryfikacja kontrahentów jako sposób ograniczania ryzyka... 23 3. Praktyki przedsiębiorstw w zakresie zabezpieczania transakcji handlu zagranicznego przed ryzykiem opóźnień w płatnościach W przypadku powstania opóźnień w płatnościach ze strony zagranicznych kontrahentów przedsiębiorcy stają przed wyzwaniem podjęcia odpowiednich działań mających na celu odzyskanie należności. Wielu z nich jeszcze przed podpisaniem umowy współpracy decyduje się na rozwiązania zabezpieczające ich finanse przed utratą. Z punktu widzenia dobra interesów wykonawcy zamówienia, najlepszą i najbardziej bezpieczną formą rozliczeń jest płatność z góry. Jednakże z pozycji nabywcy ryzyko nienależytego wykonania zlecenia, a nawet zaniechanie jego realizacji ze strony wykonawcy, jest na tyle wysokie, iż mogłoby poważnie zagrozić jego interesom i narazić nabywcę na straty. Niezbędne jest zatem odnalezienie konsensusu w drodze negocjacji między podmiotami. Jednym ze sposobów ograniczenia ryzyka jest np. wybór odpowiednich form rozliczeń, w których zapłata uzależniona jest od spełnienia określonych warunków przez każdą ze stron. Innym sposobem jest ubezpieczenie należności, skorzystanie z gwarancji lub poręczeń. W Polsce funkcjonuje rozbudowany system oficjalnych i komercyjnych instrumentów finansowego wsparcia współpracy handlowej z podmiotami zagranicznymi. Stanowi on zarówno źródło pozyskania środków na finansowanie transakcji, jak i formę zabezpieczenia przed ryzykiem utraty należności. Ich konstrukcja łączy zatem w sobie dwie najważniejsze kwestie związane z finansowaniem działalności i ubezpieczeniem transakcji. Innym rozwiązaniem jest zlecenie dokonania weryfikacji konkretnego kontrahenta przez wyspecjalizowane krajowe i zagraniczne instytucje. Różnorodność dostępnych form zabezpieczeń nie daje jednak całkowitej pewności ochrony przed ryzykiem transakcyjnym. Tabela prezentuje praktyki polskich przedsiębiorstw stosowane w przypadku wystąpienia opóźnień w płatnościach. Tabela 2. Sposoby zabezpieczania finansów przedsiębiorstw przed następstwami działania ryzyka opóźnień w płatnościach ze strony zagranicznych kontrahentów Wykorzystywanie rezerw na złe długi Ubezpieczenia należności Wysyłanie monitów Korzystanie z usług firm windykacyjnych Rozliczenie gotówkowe Europa wschodnia 29,1% 15,7% 72,6% 19,6% 34,6% Europa zachodnia 30,5% 22,1% 46,2% 31,0% 31,0% Polska 34,0% 29,3% 53,8% 35,9% 41,5%

24 Jacek Grzywacz, Wioleta Dąbrowska Sprawdzenie wiarygodności kredytowej kupującego Systematyczne monitorowanie ryzyka kredytowego kupującego Stosowanie uwarunkowanych form płatności Rozpraszanie ryzyka kontrahenta dywersyfikacja kontrahentów Europa wschodnia 42,7% 36,0% 28,4% 19,9% Europa zachodnia 43,3% 35,9% 36,7% 23,7% Polska 45,3% 37,7% 36,8% 24,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Barometru Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of B2B payment behaviour, czerwiec 2014 r., s.11 11 Zabezpieczenia finansów przedsiębiorstw krajowych przed skutkiem braku zapłaty z tytułu transakcji handlowych z podmiotami zagranicznymi przybierają różnorodną formę. Pozytywną przesłanką jest istnienie wśród przedsiębiorców świadomości występowania zagrożenia w postaci ryzyka transakcyjnego oraz jego konsekwencjach wpływających na całokształt prowadzenia działalności, czego dowodem jest fakt korzystania z rozwiązań ograniczających jego występowanie. Wyniki badania wskazują, że niespełna połowa respondentów sprawdza wiarygodność kredytową kontrahentów (45,3%). 37,7% przedsiębiorców odpowiedziało, iż systematycznie monitoruje ryzyka kredytowe kontrahenta. Popularnym rozwiązaniem było także wykorzystywanie uwarunkowanych form płatności. Dzięki tej metodzie w przypadku 36,8% krajowych respondentów biorących udział w badaniu łatwiejsze było dochodzenie zapłaty. Choć jak wynika z raportu badań ubezpieczenie należności było skutecznym sposobem tylko w 29,3% przypadków, to i tak był to lepszy wynik w porównaniu z praktykami krajów Europy Wschodniej i Europy Zachodniej. Prawie co czwarty polski przedsiębiorca ograniczał ryzyko transakcyjne dokonując dywersyfikacji bazy kontrahentów, zawierając umowy współpracy z różnymi podmiotami (24,5%), zaś co drugi decydował się na wysyłanie monitów (53,8%). W przypadku 35,9% respondentów niezbędne było skorzystanie z usług firm windykacyjnych. Z powody braku zapłaty ze strony zagranicznych kontrahentów, do celu finansowania bieżącej działalności przedsiębiorstwa wykorzystywały przeznaczone rezerwy na złe długi (34,0%). Wśród respondentów 41,5% korzystało z gotówkowej formy rozliczeń. 11 Barometr Praktyk Płatniczych, Atradius Peyment Practices Barometer, International survey of B2B payment behaviour, czerwiec 2014r. Badania kwestionariuszowe, wywiady pogłębione, przeprowadzone na próbie 828 respondentów, przedsiębiorców z czterech krajów objętych badaniem (Czechy, Węgry, Polska, Słowacja), w Polsce badanie przeprowadzono na próbie 200 przedsiębiorców. http://global.atradius.com/images/stories/publications/payment_pratices/round13/ppb14_ee_ june_2014_final.pdf z dnia 24.IX.2014 r.

Weryfikacja kontrahentów jako sposób ograniczania ryzyka... 25 4. Źródła informacji o zagranicznych kontrahentach Na rynku krajowym i zagranicznym istnieje szereg instytucji świadczących usługi w zakresie weryfikacji wiarygodności i wypłacalności zagranicznych kontrahentów. Świadczą je m. in. międzynarodowe wywiadownie gospodarcze, zagraniczne izby handlowe, placówki konsularne jak również wyspecjalizowane firmy działające na zasadach komercyjnych, np. Coface, Euler Hermes czy Atradius. Dzięki tego rodzaju usługom przedsiębiorcy mają możliwość uzyskania niezbędnych informacji pozwalających na podjęcie współpracy z zagranicznymi kontrahentami. Jednakże decydując się na zamówienie danych przedsiębiorca powinien mieć świadomość poniesienia dodatkowych kosztów z tytułu wykonania zlecenia i uwzględnić je w ogólnych wydatkach związanych z realizacją zamówień. Do wyceny raportu brane są pod uwagę: kraj w którym funkcjonuje firma oraz czas przygotowania raportu. Dla przykładu zbadanie firmy, której siedziba znajduje się w Azji lub Afryce i udostępnienie raportu na temat jej wiarygodności i wypłacalności to wydatek rzędu kilkuset złotych, najniższa cena usługi to 130 złotych, np. w przypadku kontrahenta z Czech. (Coface). Przygotowanie raportu o rosyjskim kontrahencie zajmuje około 10 (Coface) 18 dni roboczych (wywiadownia gospodarcza Dun and Bradstreet Poland). W przypadku przedsiębiorstw z siedzibą w krajach UE realizacja trwa do 5 dni roboczych, a jej koszt kształtuje się w granicach kilkuset złotych (wywiadownia gospodarcza Dun and Bradstreet Poland). Podwójna stawka dotyczy raportów realizowanych w tzw. trybie ekspresowym. 12 Jak dowodzą badania Bibby MSP Index niespełna połowa polskich eksporterów z sektora MSP (47,5%) sięga do źródeł informacji na temat wiarygodności zagranicznych kontrahentów. 13 Służą także temu wszelkiego rodzaju konferencje, spotkania branżowe poświęcone tematyce handlu zagranicznego, targi, wystawy podczas których prezentowane są cenne informacje o zwyczajach, kulturze, formach rozliczeń oraz finansowych instrumentach wsparcia działalności przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej. Problem nieterminowych płatności w handlu zagranicznym poruszany jest także na szczeblu rządowym. W celu przeciwdziałania utracie płynności finansowej przedsiębiorstw oraz ich upadłości wywołanych brakiem zapłaty ze strony kontrahentów wprowadzone zostało narzędzie prawne tj. Dyrektywa UE z 16 lutego 2011 r. nr 2011/7/UE w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych. Reguluje ona zasady oraz terminy rozliczeń, które od 16 marca 2013 roku zostały inkorporowane do systemów prawnych krajów UE, w tym Polski. Podsumowanie Podejmując decyzję o współpracy z podmiotami zagranicznymi warto zapoznać się z uwarunkowaniami prowadzenia działalności gospodarczej na arenie 12 http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/168033,jak_sprawdzic_wiarygodnosc_zagranicznego_kontraheta.html z dn. 23.IX.2014 r. 13 Badanie Bibby MSP Index, http://biznes.nf.pl/eksporterzy-potrzebuja-wiarygodnych-kontrahentow,,48518,144 z dnia 23.IX.2014 r.