PRZEDMIOT SOCJOLOGII I PSYCHOLOGII PRACY Charakterystyka podstawowych pojęć Początki: - XVIII w C. H. Saint Simon wyodrębnia nową naukę fizjologię społeczną będącą nauką o społeczeństwie rozumianym jako wewnętrznie spójna, rządząca się własnymi prawami całość - 1864 wyodrębnienie socjologii przez A. Comte a w ramach nowej klasyfikacji nauk szczegółowych, jako autonomicznej dyscypliny naukowej. -Comte wyodrębnia też psychologię jako odrębną dziedzinę naukową. 1
ETYMOLOGIA SOCJOLOGIA SOCIETAS (społeczeństwo) + LOGOS (nauka, wiedza) ETYMOLOGIA PSYCHOLOGIA PSYCHE (dusza, psychika) + LOGOS (nauka, wiedza) 2
RODZAJE PSYCHOLOGII I SOCJOLOGII PSYCHOLOGIA/SOCJOLOGIA PRZEDNAUKOWA NAUKOWA NIENAUKOWA Klasyfikacja nauk szczegółowych oraz miejsce psychologii i socjologii NAUKI FORMALNE EMPIRYCZNE Logika matematyka fizyka Przyrodnicze biologia Społeczne: - psychologia - socjologia - ekonomia - historia - prawo - filozofia 3
Schemat poznania naukowego w naukach empirycznych TEORIE dedukcja PRZEWIDYWANIA Świat konstrukcji teoret Świat faktów empirycznych Budowanie teorii Sprawdzanie FAKTY FAKTY Funkcje nauk empirycznych: Deskryptywna (opisowa) polegająca na względnie dokładnym opisie cech badanej rzeczywistości (gromadzenie faktów); Eksplanacyjna (wyjaśniająca) polegająca na wyjaśnieniu mechanizmu funkcjonowania badanego zjawiska (budowa teorii); Predyktywna (prognostyczna) polegająca na przewidywaniu przyszłych zjawisk z określonym prawdopodobieństwem, na podstawie dotychczasowej wiedzy o badanym zjawisku. 4
SOCJOLOGIA rozumienie współczesne nauka o zbiorowościach społecznych, a jej przedmiotem są: zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktura tych zbiorowości, zjawiska i procesy w nich zachodzące a wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące. Podział subdyscyplin socjologicznych SOCJOLOGIA OGÓLNA (teoretyczna) SZCZEGÓŁOWA/E Rozwija 4 podstawowe teorie Struktur społecznych Zmian lub rozwoju społecznego Zachowania społecznego zbiorowości Zachowania społecznego jednostki Grup społecznych Wsi Miasta Subkultur młodzieżowych Wojska Ludzi starych... Związane z poszczególnymi sferami ludzkiej aktywności: Polityki Medycyny Oświaty Wiedzy Kultury Pracy Religii Gospodarki... 5
Socjologia pracy jest działem socjologii zajmującym się opisem i wyjaśnianiem zachowań społecznych ludzi w procesie pracy, podczas produkcji dóbr i usług. Zagadnienia szczegółowe: 1. Ogólne zagadnienia definicji pracy, klasyfikacja różnych form i rodzajów pracy występujących w zbiorowościach ludzkich oraz ogólne zagadnienia sprawnego 2. Badania społecznych konsekwencji pracy, skutków społecznego podziału pracy i rozwoju narzędzi pracy. 3. Badanie czynników wpływających na motywację pracowników, na intensywność ich wysiłków, a więc na wydajność pracy. 4. Badanie czynników wpływających na identyfikowanie interesów załogi z interesem zakładu pracy oraz utożsamianie celów osobistych z celami i wartościami zakładu pracy. Określenie co sprzyja tej identyfikacji ma duży walor praktyczny. Sytuacja taka jest bowiem bardzo pożądana. Zagadnienia szczegółowe cd: 5. Badanie zjawisk i procesów dezorganizacji systemu społecznego zakładu pracy i wpływ tych procesów na wykonywanie pracy. 6. Badanie stosunków między załogą a kierownictwem oraz cech jakie powinien posiadać kierownik i co powinien wiedzieć o pracownikach, aby skutecznie nimi zarządzać. 7. Badanie biurokracji pracy jako zracjonalizowanej i zdepersonalizowanej postaci zarządzania i kierowania. 8. Badanie wpływu pracy na tworzenie się różnych typów osobowości, typów zawodowych. 6
PRACA 1. W rozumieniu fizyki: iloczyn siły i drogi; 2. W rozumieniu biologii: ruch w żywym organizmie; 3. W koncepcjach ekonomicznych: towar sprzedawany na rynku pracy w postaci sił fizycznych i moralnych, kwalifikacji i umiejętności w celu produkowania dóbr i usług zaspokajających potrzeby materialne i duchowe człowieka; 4. Rozumienie ekonomiczno społeczne: różnego typu czynności mające na celu wytworzenie jakichś dóbr lub świadczenie usług. Dobra te lub usługi mogą być przeznaczone dla innych lub do własnej konsumpcji. Charakter czynności: Autoteliczne czynności same w sobie. Ich wykonywanie jest źródłem przyjemności, satysfakcji. Często wykonywane w czasie wolnym, hobby. Wykonywane z motywów społecznych ich wykonywanie to rezultat presji społecznej nakłaniającej jednostkę do podjęcia określonych działań. Zdolność rozpoznawania oczekiwań społecznych często prowadzi do ukształtowania czegoś, co jest określane mianem przymusu wewnętrznego. Czynności są podejmowane przez jednostkę nie dlatego, że je lubi, ale dlatego, że powinien je podjąć, jest do tego zobowiązana. Praca przymusowa przymus może mieć charakter fizyczny (np. praca niewolnicza) lub ekonomiczny związany z koniecznością zapewnienia sobie podstaw egzystencji. 7
ZŁOŻONOŚĆ PRACY Substantywna Organizacyjna Substantywna - stopień skomplikowania wykonywanych czynności. Bierze się tu pod uwagę pracę z ludźmi, symbolami (ideami) i przedmiotami. Organizacyjna złożoność w tym wymiarze wiąże się z koniecznością kooperacji z innymi pracownikami, grupami lub instytucjami. Praca jest złożona pod względem organizacyjnym, jeśli wymaga ścisłej koordynacji działań wielu podmiotów. Praca ujęcie stricte socjologiczne: każda celowa czynność społecznie użyteczna lub społecznie doniosła, zapewniająca określoną pozycję w społeczeństwie. W ujęciu socjologicznym podkreśla się iż: 1. Praca jest czynnością społeczną; 2. Praca prowadzona jest w celu zaspokajania różnego rodzaju potrzeb, które są określane przez strukturę i kulturę grup, do których jednostka należy; 3. Środki realizacji celów pracy i metody posługiwania się nimi są wyznaczone przez strukturę i kulturę grup, do których jednostka należy; 4. Aby większość prac została zrealizowana, niezbędna jest współpraca wielu jednostek i grup rozproszonych w czasie i przestrzeni. 8
PSYCHOLOGIA Przedmiotem zainteresowania psychologów jest człowiek i jego zachowanie; Człowiek postrzegany jest jako jednostka posiadająca określoną psychikę. Innymi słowy przedmiotem psychologii jest, rozmaicie definiowana w różnych teoriach psychologicznych, psychika człowieka. PODZIAŁ SUBDYSCYPLIN PSYCHOLOGICZNYCH PSYCHOLOGIA TEORETYCZNA STOSOWANA (praktyczna) Eksperymentalna Poznawcza Rozwojowa Społeczna Osobowości Różnic indywidualnych Fizjologiczna Kliniczna Wychowawcza Pracy Defektologiczna Penitencjarna Sądowa Wojskowa Sportu i rekreacji 9
Psychologia pracy Zajmuje się mechanizmami psychologicznymi efektywności i niezawodności człowieka w procesie pracy a zwłaszcza w układzie: człowiek-maszyna (psychologia przemysłowa, lotnicza, kosmiczna) oraz człowiek-człowiek (psychologia organizacji pracy i zarządzania, psychologia reklamy itd.). Odrębnym działem psychologii pracy jest psychologia bezrobocia zajmująca się stanem psychicznym ludzi pozbawionych pracy z przyczyn wymuszonych (bezrobotni) lub naturalnych (emeryci, renciści) Rozwój psychologii pracy podstawowe paradygmaty 1. Paradygmat przystosowania człowieka do pracy. Najstarszy, jego źródeł należy się dopatrywać w początkach epoki przemysłowej. Przedmiotem analizy jest pojedynczy pracownik, którego motywacja ma przede wszystkim ekonomiczny charakter. Pracownik - czynnik wzrostu produkcji niewiele różniący się od maszyny. Jego niedoskonałość można ulepszyć, poprzez odpowiednie narzędzia i środki. Aby dopasować człowieka do pracy, trzeba dokonać diagnozy: - właściwości, zdolności, możliwości i kwalifikacje kandydatów do pracy -dokonać pomiaru i oceny wymagań pracy (zdiagnozować miejsce pracy). Zadaniem psychologa pracy jest pomaganie ludziom w: poznawaniu ich możliwości i preferencji w odniesieniu do określonych prac, środowisk zawodowych, pomaganie w wyborze optymalnej kariery, nabywaniu niezbędnych kompetencji zawodowych. 10
Rozwój psychologii pracy podstawowe paradygmaty c.d. 2. Paradygmat psychologii stosunków międzyludzkich. Związany z ruchem human relations (stosunków międzyludzkich). Teza: motywacja ekonomiczna nie dla wszystkich pracowników jest jedynym lub najważniejszym źródłem zadowolenia. Płaca nie jest jedynym wyznacznikiem wydajności i rozmiarów produkcji. W osiąganiu sukcesu w pracy duże znaczenie mają stosunki międzyludzkie panujące w środowisku pracy. Ludzie z reguły pracują w otoczeniu innych ludzi i dlatego ulegają wpływom innych. Muszą więc też przystosować się do innych. Jest to konieczne dla uzyskania pełnej harmonii między człowiekiem i pracą. Przedmiotem badania psychologii pracy winny być takie zagadnienia jak: atmosfera pracy, metody kierowania jednych ludzi pracą innych ludzi, powiązania między kolegami w pracy, gdyż może to mieć wpływ na efektywność działania zawodowego. Rozwój psychologii pracy podstawowe paradygmaty c.d. 3. Paradygmat przystosowania pracy do człowieka. Wiąże się z takimi subdyscyplinami jak psychologia inżynieryjna i ergonomia. Idea tego podejścia zakłada, że pracownik nawet bardzo zdolny, wysoce motywowany i wykształcony nie jest w stanie efektywnie pracować jeśli narzędzia oraz materialne środowisko pracy nie będą uwzględniać wymagań i ograniczeń organizmu człowieka. Możliwości adaptacyjne jednostki są ograniczone i muszą być uwzględnione już na etapie wstępnego projektowania. Tak więc prawa fizjologiczne i psychologiczne wyznaczają zachowanie w pracy i jest to podstawą efektywności, bezpieczeństwa pracy, a także osiąganego w niej zadowolenia. 11
Rozwój psychologii pracy podstawowe paradygmaty c.d. 4. Trend rozwojowy, wiązany z globalizacją, czyli dążeniem do unifikacji, do ujednolicenia sposobów produkcji, rynków pracy i systemów organizacyjnych. Psychologia pracy musi ujmować pracę nie tylko w aspektach psychicznym, biologicznym ale także ekonomicznym i kulturowym. Podkreśla się, że prawie wszystkie uzdolnienia człowieka są wynikiem zdolności uczenia się, a podstawową cechą organizmu ludzkiego jest przystosowywanie się, elastyczność, zdolność do modyfikacji. Zadaniem psychologii jest odkrywanie zależności pomiędzy tak rozumianym zachowaniem a właściwościami pracy. Rozwój psychologii pracy podstawowe paradygmaty c.d. 5. Nowoczesne podejście do psychologii pracy. Poszerzenie pojęcia zachowania o transakcyjny punkt widzenia istnieje złożona zależność pomiędzy właściwościami organizmu człowieka a określonymi cechami otoczenia. Pracownik jest nie tylko biernym odbiorcą bodźców płynących ze środowiska, nie jest też całkowicie niezależny od środowiska. Zachowanie pracownika odbywa się w określonym środowisku i jest wypadkową indywidualnych cech pracownika i środowiska. Transakcje mają charakter adaptacyjny (indywidualny człowiek indywidualna sytuacja) i odzwierciedlają sposób, w jaki jednostka nauczyła się w trakcie działania radzić sobie z wymaganiami pracy. Zachowania pracownicze rozpatrywane są jako złożony efekt serii zdarzeń, poprzez które jednostka uczy się radzić sobie z wymaganiami poszczególnych elementów środowiska pracy. Podejście to pozwoliło na rozstrzygnięcie np. tzw. hipotezy Marbego : czy wypadki przy pracy są spowodowane stałą w czasie indywidualną skłonnością, czy czynnikami niezależnymi od jednostki? Zgodnie z podejściem transakcyjnym, wypadki przy pracy są efektem interakcji między czynnikami środowiskowymi a czynnikami osobowościowymi. 12
Bezpieczeństwo i wypadki w pracy jako efekt interakcji możliwości jednostki oraz wymagań środowiska pracy UWAGA!!! Poziom wymagań w punkcie b, mimo, iż jest taki sam jak w punkcie a, przekraczając możliwości adaptacyjne jednostki, stwarza niebezpieczeństwo wypadku. Socjologia pracy Psychologia pracy Cechy wspólne ujęć Cechy swoiste ujęć Praca jest działaniem: a) świadomym, b) celowym, c) jej celem jest zaspokojenie potrzeb ludzkich - potrzeby te mają charakter społeczny - praca zapewnia jednostkom i grupom określoną pozycję w społeczeństwie - praca jest formą zachowania się człowieka Dyscyplina zwraca szczególną uwagę na - wpływ warunków społecznych na proces pracy - wpływ procesu pracy na społeczeństwo - wpływ psychiki jednostki na proces pracy - wpływ procesu pracy na psychikę jednostki 13