CZY WIELKOTOWAROWE GOSPODARSTWA ROLNE MOG PRODUKOWAà ZDROW ÝYWNOÚÃ? Istnieje doœã powszechne przekonanie, e tradycyjne, chùopskie, maùe gospodarstwa rolne stanowi¹ w obecnych czasach jedyn¹ gwarancjê produkcji Przekonanie to bierze siê w znacznej czêœci z niewiedzy o tym, co stanowi zdrow¹ ywnoœã, ale te podtrzymywane jest przez pewien rodzaj propagandy, wedle którego produkcja ywnoœci w gospodarstwach wielkotowarowych odbywa siê w sposób intensywny ukierunkowany na wydajnoœã osi¹gan¹ kosztem jakoœci wytwarzanego produktu. O tym, e tak nie jest mo na siê bardzo ùatwo przekonaã poddaj¹c badaniom laboratoryjnym produkty uzyskiwane w obu typach gospodarstw. Najùatwiej mo na to stwierdziã w przypadku zbó chlebowych yta i pszenicy poddawanych badaniom laboratoryjnym na podstawowe parametry jakoœciowe: zawartoœã glutenu, rozpùywalnoœã, liczbê opadania i wskaênik sedymentacji. Zbo a pochodz¹ce z upraw w gospodarstwach wielkotowarowych objêtych kompleksowymi technologiami uwzglêdniaj¹cymi racjonalne nawo enie mineralne, zintegrowan¹ ochronê chemiczn¹, a tak e dostosowanie odmian do warunków siedliskowych oraz kierunków wykorzystania, zawsze bêd¹ uzyskiwaã przewagê jakoœciow¹ nad niewùaœciwie nawo onymi i w niepeùnym stopniu chronionymi odmianami dobieranymi przypadkowo najczêœciej wedùug kryterium ceny materiaùu siewnego. Wykorzystywanie kwalifikowanego materiaùu siewnego w chùopskich gospodarstwach rolnych jest wci¹ niedostateczne. Podobnie przedstawia siê sprawa z wykorzystaniem nawo enia mineralnego i ochron¹ chemiczn¹. Nie znaj¹cym siê na rolnictwie mo na tùumaczyã, e niskie nawo enie mineralne czy te brak stosowania kosztownych œrodków ochrony roœlin przes¹dza o produkcji Wystarczy jednak przytoczyã proste uzasadnienie, e niewùaœciwe od ywianie roœlin, a wiêc niepeùne nawo enie gleby w makro i mikroelementy, powoduje w konsekwencji niedobór tych skùadników w nasionach i owocach, a zatem równie ich brak w po ywieniu. Niepeùna ochrona chemiczna plantacji powoduje rozwój chorób i szkodników, które w znacz¹cy sposób obni aj¹ wartoœã pokarmow¹ produktów stanowi¹c czêsto zagro enie dla zdrowia ludzi i zwierz¹t. Znane s¹ przypadki zatruã spowodowanych naturalnymi toksynami wystêpuj¹cymi w roœlinach pora onych przez niektóre rodzaje grzybów. Nie podlegaj¹ce wùaœciwej ochronie fungicydowej zbo a mog¹ byã pora one przez grzyby z rodzaju fusarium, które wytwarzaj¹ rakotwórcze mykotoksyny. Zasada kontroli produkcji ywnoœci z pola do stoùu zakùada, e bez znajomoœci zasad prawidùowej agrotechniki oraz praktycznego ich wdro enia w 1
dùugim procesie produkcji z wykorzystaniem przyrodniczych czynników plonotwórczych, nie mo na osi¹gn¹ã ju obecnie gwarancji uzyskania w peùni Gospodarstwa wielkotowarowe rzeczywiœcie prowadz¹ intensywn¹ produkcjê, ale oparta jest ona z koniecznoœci na ekonomicznych zasadach d¹ enia do minimalnych kosztów maj¹cych zapewniã maksymalny zysk. W celu jego osi¹gniêcia wprowadzane s¹ metody uprawy roli i roœlin okreœlane obecnie mianem precyzyjnego rolnictwa. Zakùad siê w nim zapewnienie roœlinom uprawnym najbardziej optymalnych warunków do prawidùowego wzrostu i rozwoju, a zwierzêtom hodowlanym tzw. dobrostanu. Warunki te osi¹gane s¹ m.in. na drodze: - systematycznego badania zasobnoœci gleb w skùadniki pokarmowe i okreœlanie na tej podstawie wymaganego nawo enia mineralnego; - prowadzenie analiz materiaùu roœlinnego w trakcie wegetacji dla okreœlenia niedoborów mikroelementów, których brak wpùywa ujemnie na wartoœã biologiczn¹ produktów roœlinnych wykorzystywanych do wytwarzania pasz dla zwierz¹t oraz ywnoœci dla ludzi; - stosowania szeregu nowatorskich pod wzglêdem metod zabiegów maj¹cych na celu utrzymanie yznoœci gleby, a tak e jej zwiêkszanie ; - stwarzania roœlinom najkorzystniejszych warunków rozwoju poprzez zapewnienie wùaœciwej wilgotnoœci gleby, jej temperatury i œrodowiska po ytecznej mikroflory i mikrofauny uzyskiwanych w wyniku wùaœciwej uprawy gleby; - eliminowania konkurencji chwastów oraz zagro eñ innymi patogenami w caùym okresie wegetacji; - prawidùowego magazynowania produktów zabezpieczaj¹cego przed ska eniami i zepsuciem. - stosowaniem w ywieniu zwierz¹t zbilansowanych dawek pokarmowych (wykorzystywanie w tym celu coraz powszechniej programów komputerowych); - coraz szersze wykorzystywanie efektów hodowli odpornoœciowej w produkcji roœlinnej i zwierzêcej; - wysokiego zmechanizowania prac polowych oraz produkcji zwierzêcej eliminuj¹cych w praktyce bùêdy popeùniane w tradycyjnych metodach opartych na pracy rêcznej; Gospodarstwo wielkotowarowe posiada obecnie wiêksze mo liwoœci wprowadzania bioró norodnoœci produkcji rolnej ani eli tradycyjne gospodarstwo chùopskie o maùym areale, który z natury rzeczy 2
zagospodarowywany jest bardziej intensywnie i gdzie trudno o zró nicowanie przyrodnicze w ograniczonej przestrzeni produkcyjnej. Produkcja w wielkotowarowym gospodarstwie oparta jest o pola o du ych powierzchniach, z których ka de niejednokrotnie przekracza wielkoœã tradycyjnego gospodarstwa chùopskiego. Pola te mo na ponadto podzieliã pod wzglêdem klas bonitacyjnych, uksztaùtowania terenu, zadrzewieñ, remiz œródpolnych, oczek wodnych, a tak e innych elementów krajobrazowych. Istnieje zatem mo liwoœã wyodrêbnienia obszaru do intensywnej produkcji rolnej oraz przeznaczonego na produkcjê ekologiczn¹, a tak e na caùkowite wyodrêbnienie jego czêœci jako nieprodukcyjnej utrzymywanej wyù¹cznie z zysków pochodz¹cych z intensywnie u ytkowanej czêœci gospodarstwa. Wprowadzenie takiej ró norodnoœci jest tym bardziej uzasadnione, gdy gospodarstwo to posiada dziaù produkcji zwierzêcej, którego wymagania odnoœnie bazy paszowej skùaniaj¹ do utrzymywania znacznego areaùu trwaùych u ytków zielonych (TUZ) b¹dê wprowadzenia do pùodozmianu uprawy roœlin pastewnych na gruntach ornych. Na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, okreœlanych od czasu wst¹pienia Polski do UE ONW (ang. LFA) - jedynie gospodarstwa wielkotowarowe maj¹ realn¹ szansê efektywnego zagospodarowania przestrzeni rolniczej. Maùe gospodarstwa chùopskie skazane s¹ tam z góry na przyspieszon¹ likwidacjê, pomimo stosowania rekompensuj¹cych straty dodatkowych dopùat. Rentownoœã produkcji rolnej na tych obszarach jest na ogóù tak niska, e ju w podstawowych zaùo eniach i zastosowanym do nich rachunku ekonomicznym czyni j¹ nieopùacaln¹. Jedynie gospodarstwa rolne o bardzo du ych powierzchniach, przekraczaj¹cych najczêœciej 1000 ha GO, s¹ w stanie ograniczyã koszty jednostkowe produkcji i uzyskiwaã minimalne dochody. Jest to jednak e mo liwe pod warunkiem wyboru wùaœciwych kierunków produkcji oraz nisko nakùadowych technologii przy ograniczeniu wydatków na inwestycje, zwùaszcza o charakterze socjalnym. W tym przypadku mo emy równie mówiã o wiêkszych mo liwoœciach osi¹gniêcia bioró norodnoœci produkcji, wykorzystywaniu poplonów jako nawozów zielonych, nawozów organicznych, w tym zwùaszcza obornika pochodz¹cego z hodowli bydùa mlecznego i opasowego utrzymywanego w oborach na tzw. gùêbokiej œcióùce. Specyfika wspóùczesnych polskich gospodarstw wielkotowarowych wynika z warunków ich powstawania w ostatnich co najmniej 15 latach, gdy w tym okresie nastêpowaùa likwidacja pañstwowego i spóùdzielczego sektora rolnictwa, a tak e ewolucja gospodarstw indywidualnych w rodzinne oparte na du ej wùasnoœci ziemskiej. W strukturze wielkotowarowych gospodarstw rolnych tworzonych w tym okresie wyodrêbniã te nale y przedsiêbiorstwa z kapitaùem zagranicznym i zarz¹dzane wedùug zasad rolnictwa zachodniego. 3
Wspóùczesne wielkotowarowe polskie gospodarstwo rolne stanowi pod wzglêdem organizacyjno-prawnym wùasnoœã indywidualn¹, spóùkê cywiln¹, spóùkê jawn¹ b¹dê te spóùkê z ograniczon¹ odpowiedzialnoœci¹ i obejmuje na ogóù powierzchniê ponad 500 ha UR. W woj. dolnoœl¹skim - uwzglêdniaj¹c gospodarstwa Czùonków Dolnoœl¹skiego Zwi¹zku Dzier awców i Wùaœcicieli Nieruchomoœci Rolnych - œrednia wielkoœã takiego gospodarstwa wynosi ok. 800 ha UR. Zdarzaj¹ siê jednak i gospodarstwa licz¹ce ponad 3.000 ha UR. Wspólnymi cechami tych gospodarstw wyraênie wyró niaj¹cymi je od podobnych w krajach zachodnioeuropejskich s¹ m.in.: - mniejsze uprzemysùowienie metod produkcji roœlinnej i zwierzêcej; - ni sze zu ycie nawozów mineralnych i œrodków ochrony roœlin; - utrzymywanie równowagi pomiêdzy gospodark¹ roln¹ a ochron¹ œrodowiska (np. w Polsce nie stwierdza siê dotychczas ska enia gleb uprawnych metalami ciê kimi); - dostosowanie rodzaju i skali produkcji zwierzêcej do posiadanej powierzchni UR; - tworzenie w otoczeniu tych gospodarstw sfery produkcyjno-usùugowej wykorzystuj¹cej naturalne warunki do przetwórstwa produktów rolnych; Równoczeœnie z powstawaniem na bazie byùych pañstwowych gospodarstw rolnych nowych podmiotów gospodarczych, jakimi s¹ obecne wielkotowarowe gospodarstwa, odbywaùa siê ewolucja gospodarstw chùopskich, które na drodze powiêkszania swojego areaùu tworzyùy silne gospodarstwa rodzinne stwarzaj¹ce konkurencjê dla pozostaùych w obrêbie poszczególnych wsi i przejmuj¹ce rozwi¹zania funkcjonuj¹ce dotychczas w obszarze rolnictwa uprzemysùowionego. W oficjalnych statystykach wykazywane s¹ one nadal jako gospodarstwa indywidualne, lecz pod wzglêdem areaùu winny byã ju klasyfikowane jako wielkoobszarowe. Przeciwnicy gospodarstw wielkoobszarowych twierdz¹, e zdrow¹, ekologiczn¹ ywnoœã mo na wytwarzaã jedynie w maùych gospodarstwach chùopskich oraz e ywnoœã ta winna staã siê podstaw¹ polskiego eksportu. Twierdzi siê równie, e widoczny ju i postêpuj¹cy proces latyfundyzacji polskiego rolnictwa niszczy tradycyjne formy rolnictwa oparte o maùe i œrednie gospodarstwa chùopskie. Nie uwzglêdnia siê zmian, jakie niesie ze sob¹ globalizacja wymuszaj¹ca na Unii Europejskiej wolny handel produktami rolno-spo ywczymi. W Polsce w ci¹gu chocia by dwóch ostatnich lat rolnictwo odczuùo to wyraênie na rynku zbo owym, gdzie ceny spadùy do poziomu nie gwarantuj¹cego opùacalnoœci produkcji pomimo pewnego rodzaju wsparcia w postaci dopùat bezpoœrednich do powierzchni uprawy. W najbli szych latach czeka nas podobny problem na rynku cukru. 4
Unia Europejska prowadzi intensywne rozmowy z takimi krajami jak Brazylia, Indie, Chiny, a tak e krajami Trzeciego Úwiata, które naciskaj¹ na zwiêkszenie wymiany handlowej towarów rolno-spo ywczych. W sytuacji zwiêkszaj¹cej siê konkurencji na rynkach œwiatowych realn¹ szansê uczestnictwa maj¹ jedynie wielkotowarowe gospodarstwa rolne zorganizowane wg modeli przemysùowych, które potrafi¹ sprostaã wymogom zarówno ekologii jak i ekonomii. W programach rozwojowych polskich gospodarstw wielkotowarowych jest poù¹czenie wysoko uprzemysùowionego nowoczesnego rolnictwa z tradycj¹ polskiej wsi oraz odbudowanie otoczenia w postaci przemysùu rolnospo ywczego obejmuj¹cego takie dziedziny, jak: przetwórstwo owoców i warzyw, przetwórstwo zbó, produkcjê gotowych pasz i koncentratów dla zwierz¹t, przetwórstwo miêsa, usùugi mechanizacyjne, stolarstwo, kowalstwo artystyczne, a tak e usùugi gastronomiczne. Rozwijaã siê tak e bêdzie wszelkie formy wspóùpracy du ych gospodarstw z mniejszymi w takim zakresie, jaki wynikaã bêdzie z widocznych obopólnych korzyœci. Formy te mog¹ wypeùniaã wci¹ nie do koñca zagospodarowan¹ przestrzeñ kooperacji rolników zlikwidowan¹ w procesie przemian ustrojowych. Odbudowa ich w poprzednim ksztaùcie wydaje siê jednak e w perspektywie najbli szego 10-lecia niemo liwa, dlatego te nale y wykorzystaã realnie istniej¹ce mo liwoœci i oprzeã je na nowych wzorach wynikaj¹cych z potrzeb. Zasadnicz¹ potrzeb¹ jest przyjêcie zasady, e adna z form gospodarowania ziemi¹ rolnicz¹ nie mo e stanowiã przeszkody w produkcji Paradoksem byùoby natomiast twierdzenie, e wybór którejkolwiek z nich sam z siebie mo e generowaã produkcjê niezdrowej ywnoœci, poniewa wówczas takie rolnictwo przestaùoby peùniã swoj¹ zasadnicz¹ funkcjê, do której na caùym œwiecie w sposób szczególny jest powoùane. Dlatego tak istotn¹ spraw¹ jest zwalczanie szkodliwych pogl¹dów wedle których du e gospodarstwa rolne nie s¹ w stanie zagwarantowaã produkcji Stosowane obecnie techniki badania jakoœci produktów spo ywczych s¹ w stanie udowodniã, e tak nie jest, a wrêcz przeciwnie zdrowa ywnoœã mo e pochodziã jedynie z czystego ekologicznie œrodowiska, które potrzebuje du ej przestrzeni, aby ksztaùtuj¹cy siê w niej mikroklimat byù w du ym stopniu wynikiem oddziaùywania roœlin uprawianych wùaœnie na du ych powierzchniach. Na zakoñczenie warto przytoczyã jedn¹ przekonywuj¹c¹ chyba wszystkich wartoœã, e kukurydza dziêki wyj¹tkowemu procesowi fotosyntezy, uprawiana na powierzchni 1 hektara wydziela tyle tlenu do atmosfery, co 4 hektary lasu. Czy zatem tam, gdzie brak jest lasów, nie warto zastanowiã siê nad upraw¹ 5
kukurydzy, która w dodatku mo e rosn¹ã nawet na sùabszych kompleksach gleb? 6