SPIS TREŚCI W S T Ę P Przedsteziając niniejszy program nauczania etyki w liceum ogólnokształcącym, autor zdaje sobie sprawę z trudności na jakie może natknąć się nauczyciel etyki, Szczególnie obecnie, kiedy mamy do czynienia z kryzysem wartości i coraz powszechniejszym utrwalaniem się wartości negatywnych. Dotyczy to szczególnie młodego pokolenia, któremu brakuje wzorców osobowych i trwałego systemu wartości, do którego można się w każdej chwili i przy każdej wątpliwości odwołać. Brak temu poko- leniu także autorytetów, które,mogły by stanowić wzorzec i wskazać odpowiednią drogę postępowania. I choć wątpienie i negacja są dzisiaj bardzo ważnym problemem nie jest to jednak tylko problem dzisiejszego świata. Dzieje filozofii liczą sobie bowiem już ponad dwa i pół tysiąca lat. I tak samo długo trwa szukanie odpowiedzi na pytania: co jest dobrem?, jak-żyć?, w co wierzyć?, jak postepować?. Te pytania można mnożyć. I właśnie przedstawiony program ma pomóc nauczycielowi we wspólnej z uczniami wędrówce w poszukiwaniu tych i innych odpowiedzi. Od tego, jak będziemy kształtować młode umysły, ich postawy etyczne, zależy jak oni będą postępować w dorosłym życiu, jaki świat zbudują. Aby ułatwić prowadzącemu-zajęcia niniejszy program został ułożony według pewnego klucza. Ujmuje on teorie etyki normatywnej, przedstawione w historycznym rozwoju, od starożytności po czasy współczesne - nie jak w tradycyjnych podejściach, poprzez wskazywanie na szkoły /kierunki/ etyczne i ich reprezentantów, ale w sposób problemowy, poprzez analizę kategorii dobra i zła, szczęścia i cnoty jako głównych pojęć etyki naormatywnej w przeszłości i jako odgrywających równie ważną rolę w dyskusji aksjologiczno-etycznej współcześnie. 1 / 9
Podane ilości godzin są czasem orientacyjnym. Jeśli etyka będzie uczona jako samodzielny przedmiot, to czas wskazany w programie jest czasem minimum. Jeśli natomiast etyka będzie uczona wraz z filozofią, to podane godziny mogą ulec zmniejsze- niu, ponieważ pewne tematy z programu filozofii powtarzają się w niniejszym programie. Pozytywny skutek osiągnięty przez autora tego programu we wdrążaniu przedstawionych w nim treści stanowi gwarancję znalezienia wspólnego Języka z uczniami. DZIAŁ I. HISTORIA ETYKI. - 30 godzin Część I. Dobro i zło TEMATY: - Dobro samo w sobie - idea dobra / Platon/ - Dobro jako cel ludzkiego dążenia / Arystoteles / - Przyjemność jako najwyższe dobro - mądrość jako początek wszelkiego dobra / Epikur / - Doskonałe dobro - życie zgodne z naturą / Zenon z Kitionu / - Dobro powstaje przez połączenie się z cnotą / Seneka / - Czy istnieje rzeczywiste dobro i zło? / Sekstus Empir / - Najwyższym dobrem jest Bóg / Augustyn / - Dobro jako działanie zgodne z dobrą intencją / P. Abelard / - Dobro jako związek człowieka z Bogiem / Tomasz z Akwinu / - Dobro jako dobra wola / Kant / - Etyczność jako wiedza o tym, co dobre samo w sobie i dla siebie / Hegel / - Dobro jako użyteczność / J. Bentham / - Przyjemność a dobro / J.S. Mill / - Najwyższy dobrem "ludzki" człowiek / K. Marks / - Dobro jako twórcza wola życia / Nietzsche / - Dobro jako cześć dla życia w ogóle / Schweitzer / - Dobro jako odpowiedzialność za siebie i ludzkość / Sartre / - Dobro obiektywne, dobro własnego bytu, dobro świata, dobro Boga / K. Wojtyła/ - Dobro jako pojęcie proste, niedefiniowalne / Moore / 2 / 9
Część II. Szczęście TEMATY: - Szczęście jako najwyższe dobro i to, co moralnie najpiękniejsze / Arystoteles / - Życie szczęśliwe to życie zgodne z naturą człowieka / Seneka / - Szczęście jako radowanie się Bogiem / św. Augustyn / - Jak najwięcej szczęścia dla jak największej liczby ludzi / J.S. Mili / - Doznaje szcęścia ten, który sam je daje / Russell / Część III. Jak żyć? Rola Cnoty TEMATY: - Co wybrać / Ksenofont / - Cnota jako odmiana mądrości, występek-głupoty / Ksenofont / - Wiedzieć, to wybierać dobro? / Platon / - Cnoty jako trwałe dyspozycje do czynienia dobra - dobrego postępowania /Arystoteles / - Przyjaźń jako dla ludzi coś najkonieczniejszego /Arystoteles/ - Cnota jako dobro najwyższe i doskonałe / Seneka / - Cztery cnoty kardynalne / Tomasz z Akwinu / - Cnota jako wartość autonomiczna, niezależna od nagród i kar / Pomponacjusz / - Niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie / Kant / - Cnota jako moralne dobre usposobienie / Kant / - Użyteczność jako zasada dobrego postępowania /Bentham/ - Wypaczenie hierarchii wartości i treści cnót w mentalności przemysłowej i kupieckiej / M. Scheler / - Miłość i sprawiedliwość jako podstawa systemu cnót w etyce chrześcijańskiej / K. Wojtyła / - Cnota jako etyczna sprawność, cnoty jako ucieleśniona etyka / Tischner / - Niebezpieczeństwo monizmu moralnego / Kołakowski / - Minimalny kodeks etyczny / Kołakowski / - Dwa style pojmowania świata i systemu ludzkich powinności: Zachodu i Wschodu. Rozmowa z Guru / L.Pawłowska / DZIAŁ II. ETYKA - 30 godzin 3 / 9
Część I - W świecie wartości Tematy: - Podział dziedziny tego co wiąże się z moralnością i etyką. Mo- ralność i etyka. Podział etyki. Metaetyka, etyka właściwa, etyka teoretyczna, etyka praktyczna, etyka opisowa. Spory wokół etyki. Metaetyka jako dziedzina klasyfikacji i próba systematyzacji systemów etycznych. - Przykładowe typy etyk: etyka wyrzeczenia, etyka sytuacyjna, pryncypializm, perfekcjonizm, utylitaryzm, etyka afirmacji. - Wartość jako pierwotny i fundamentalny obiekt dla etyki. Teoria wartości /aksjologia/ jako podstawa systemów etyki właściwej. Etyka wartości. Koncepcje wartości Schelera,Moore'a, Elzenberga. - Wsrtość a wartość moralna. Dobro jako podstawowa wartaść moralna. Różne rodzaje dóbr. Dobro a dobra i wartości. Kryterium dobra i zła. - Problem relatywności wartości i ich absolutności. Problem relatywizmu. Absolutność zasad preferencji i względność realizacji wartości. Subiektywność i Obiektywność. - Norma jako podstawa etyki normatywnej. Norma a wartość. Norma a ocena. Sąd wartościujący. Wartość a ocena. - Człowiek jako przedmiot działań moralnych. Motywacje działań moralnych. Pelacje podmiotu etycznego do wartości i norm moralnych. Poznawanie, tworzenie, realizacja wartości. Słażenie wartościom. Podporządkowanie normom. Uzasadnianie normy. - Spory i konflikty w etyce. Część II - Etyki alternatywne i pozaeuropejskie. TEMATY: - Etyka środowiskowa i narty w jej obrębie. Podstawowe tezy i ich odmienność w stosunku do etyk klasycznych. - Etyka buddyjska - Etyka indyjska - Etyka wegetariańska. Etyka czci dla życia. Etyka Gandhiego. Część III - Etyczne problemy współczesności TEMATY 4 / 9
- Aborcja i eutanazja - Śmierć, kara śmierci, samobójstwo. - Prawa zwierząt - Wojna i pacyfizm. Przemoc i terroryzm - Czy myślenie jest niemoralne? - Transplantacje, Transfuzje. Eksperymenty medyczne i genetyczne - Tolerancja - Etyczne i moralne problemy paidei DZIAŁ III. MORALNOŚĆ A SPOŁECZEŃSTWO TEMATY - Socjologia w poszukiwaniu źródeł dobra i zła - Działanie systemu moralnych norm i wartści - Typy moralności a zróżnicowanie społeczne - Konflikty i zmiany społeczne jako źródła przemian moralności - Moralność upolityczniona a polityczne funkcje moralistykii stereotypów moralnych - Proces socjalizacji moralnej - od naśladownictwa do atonomii - "Dobry nastrój i złe społeczeństwo, zły ustrój i dobre społeczeństwo" - dzieje 45-letniego eksperymentu. - Inteligencja w Polsce powojennej - między służebnością a klerykalizmem - Pluralizm ekonomiczny i polityczny a przewartościowania moralne w społeczeństwie III Rzeczypospolitej. - Młode pokolenie wobec kryzysu instytucji wychowania i kultury - Wzory osobowe i autorytety moralne współczesnej młodzieży PROPONOWANA LITERATURA DO POSZCZEGÓLNYCH DZIAŁÓW: DZIAŁ I, część I - III Przy poszczególnych tematach wskazano nazwisko filozofa, do którego należy się odwołać omawiając dany problem. Na końcu wykazu literatury i tekstów źródłowych wskazane zostaną pozycje do całości etyki. 5 / 9
DZIAŁ II. do części I: ad.1 J. Pawlica, Podstawowe pojęcia etyki, Kraków 1972 R. Ingarden, Wykłady z etyki, Warszawa 1989 M. Schlick, Zagadnienia etyki, Warszawa 1960 I. Lszari-Pawłowska, Metaetyka i jej główne kierunki, w:metaetyka, Warszawa 1975 S. Soldenhoff, '..prowadzenie do etyki, Warszawa 1972 Etyka, Kraków 1992 I.Lazari, Pisma wybrane, Warszawa 1992 ad.2 I. Łazari, Pisma wybrane, Warszawa 1992 H. Elzenberg, Pisma z filozofii kultury, Kraków 1991; lub Wartość i człowiek, Toruń,1966 M. Środa, Idea godności w kulturze i etyce, Warszawa 1993 W. Stróżewski, Istnienie i wartość, Kraków 1981 ad.3 R. Ingarden, Wykłady z etyki, Warszawa 1989 H. Elzenberg, O wartościach, normach i problemach moralnych, Warszawa 1995 B. Wolniewcz, Filozofia i wartości, Warszawa 1993 ad.4 G. E. Moore, Etyka, Warszawa, 1980 H. Elzenberg, "Studia filozoficzne" nr 12/1986 M. Scheler, Z fenomenologii wartości, Kraków 1988 R. Ingarden, wykłady z etyki, Warszawa 1989 W. Galewicz, Spór o dobro, "Znak" 427/12/1990 "Znak" 427 w całości poświęcony problematyce Zła i Dobra W. stróżewski, Istnienie i wartość, Kraków 1981 M. Schlick, Zagadnienia etyki, Warszawa 1960 ad.5 M. Sohlik, Zagadnienia etyki, Warszawa 1960 R. Ingarden, Wykłady z etyki, Warszawa 1989 M. Scheler, Resentyment a moralność, Warszawa 1977 W. Tatarkiewicz, Droga do filozofii, Warszawa 1968 ad.6 M. 0ssowska, Normy moralne, Warszawa 1970 Z. Najder, 'Wartości i oceny, Warszawa 1971 M. Ossowska, O człowieku, moralności i nauce, Warszawa 1983 6 / 9
ad.7 D.von Hildebrand, Serce, Poznań 1987 M. Ossowska, Motywy postępowania, Warszawa 1968 K. Ingarden, Książeczka o człowieku, Kraków 1987 A. Węgrzecki, O poznawaniu drugiego człowieka,kraków 1992 ad.8 M.Scheler, O tragedii i tragiczności,arystoteles,hume, Scheler, Kraków 1981 wymienione wcześniej pozycje I. Lezari-Pawłowskiej, Z. Najdera i M.Ossowskiej do części II: ad.1 M.Bonęnberg, Etyka środowiskowa, Krakowi 1992 Odpowiednie zeszyty "Zielonych brygad" ad.2 Ph. Kapleau, Zenświt na zachodzie, Warszawa 1985 Thich Nhst Hanh, Każdy krok niesie pokój, Warszawa 1991 Cud uważności, Warszawa 1992 Aśwaghosza, Ossolineum 1966 ad.3 L. Gyboran,Klasyczna joga indyjska, Warszawa 1986 I. Lazari, Nehru, Warszawa 1991 ad.4 M. Gródecka, Zmierzch świadomości łowcy. Wszystko o wegetarianiźmie, Katowice 1991 I. Lazari, A. Schweitzer, Warszawa 1976 H. Elzenberg, Próby kontaktu, Kraków 1966 do częsci III: ad.1 A.Chmielewski, Czy aborcja jest niemoralna, w: "Odre" 5/1991 J. J. Thompson, Nikt nie rodzi się kobietą, Warszawa 1982 Z. Szarawarski, W kręgu życia i śmierci, Warszawa 1987 R. Tokarczyk, Prawa narodzin i śmierci, Lublin 1982 "Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, t.55, zeszyt 2, 1992, dyskusja o eutanazji Ch. Chabanis, śmierć,kres czy początek, Warszawa 7 / 9
ad.2 Ch. Chabanis, Śmierc, kres czy początek, Warszawa "Etyka", t.23, poświęcony problemom śmierci ad.3 "Etyka", t.18, poświęcony prawom zwierząt ad.4 M.Ossowska, Socjologia moralności, Warszawa 1986 M.Zdziechowski, O okrucieństwie, Kraków 1993 J.I.M. Bocheński, "De Virtute Militari. Zarys etyki wojskowej, Kraków 1993 ad.5 M. Heller, Moralność myślenia, Siek, Pranie mózgów ad.6 "Chrześcijanin w świecie współczesnym", 3/1987 T.Slipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa 1988 ad.7 "Znak" nr.457,/6/1993/ ad.8 "Znak",numery 54/12/1958/ i 436 /9/1991/ Krawcewicz, Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela, Warszawa 1987 Ponadto, do części III fragmenty z "Problemów etyki" /wyb.pod red.s.sarnowskiego, Bydgoszcz 1993 Do całości odpowiednie fragmenty""o wartościach normach i prob- lemach moralnych /wyb.pod red. M.Środy, Warszawa 1994/. DZIAŁ III - "Etyka. ŚWiat wartości moralnych",pr.zb.jarco, M. Semp, Zdz. Kalita, Warszawa-Wrocław 1993-2. Pozycje z przewodnika po literaturze, wymienione w w/wym, książce według wyboru nauczyciela. - Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Warszawa 1956 - św. Augustyn, Wyznania, Warszawa 1987 8 / 9
- Jankoaski /red./,etyka, Warszawa 1980 - Tototarbiński, Pisma etyczne, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1987 - M. 0ssowska, Normy moralne, Warszawa, 1970 - J. P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem, Warszawa 1957 - Seneka, Dialogi, Warszawa 1989 - Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, Warszawa 1976 - Słownik etyczny, red. S. Jedynak, Lublin 1990 - Zb. Szarawarski, Rozmowy o etyce, Warszawa 1987 - J.Szczepański, Sprawy ludzkie, Warszawa 1980 - Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1,t.2, Warszawa 1978 - Wł. Tatarkiewicz, O szczęściu, Warszawa 1990 - K. Wojtyła/Jan Paweł II/, Elementarz etyczny, Wrocław 1986 - Wolter/Francois Marie Arouet/, Traktat o tolerancji, Warszawa 1991 opracowanie Adam Trzciński 9 / 9