Jak opisać dzieło sztuki? Profesjonalne opisy dzieł sztuki są tworzone przez historyków sztuki lub konserwatorów, w których oprócz strony wizualnej, musi się znaleźć informacja o epoce, w której dzieło powstało, o technice i materiale z jakiego zostało wykonane, podaje się wymiary, oraz informacje o stylu w jakim dzieło zostało wykonane. Analiza dzieła sztuki nie jest możliwa bez znajomości podstawowych elementów, z jakich składa się dzieło. Osoba, która dopiero zaczyna się przyglądać i doszukiwać pewnych zależności w dziele sztuki trudno jest poddać interpretacji wytwór artysty. Aby dokonać analizy obrazu czy rzeźby trzeba znać przed wszystkim rodzaje kompozycji, opisać kolorystykę, wiedzieć co to jest światłocień, walor, faktura. Co to jest kompozycja? Kompozycja to sposób powiązania elementów formalnych dzieła (linii, brył, płaszczyzn, plam barwnych, rozłożenia światła i cienia), w taki sposób aby tworzyły całość adekwatny z zamysłem twórcy. Z pojęciem kompozycji wiąże się pojęcie modelu kompozycyjnego, tzn. układu poszczególnych elementów, charakterystycznych dla danego stylu, kierunku. Na model kompozycyjny składają się: jego ramy zewnętrzne (np. otoczenie przestrzenne dzieła architektury, malarstwa lub rzeźby, rama obrazu w kształcie prostokąta, kwadratu, tonda, dyptyku, tryptyku) i wewnętrzne, wyznaczające zasięg przestrzenny samej kompozycji (np. kształt przestrzenny dzieła architektury lub rzeźby), osie kompozycyjne, zazwyczaj ze sobą sprzężone (przecinające się równolegle, zbieżnie itd.), podziały kompozycyjne, wprowadzające rozgraniczenia wewnątrz kompozycji i porządkujące ją, napięcia kierunkowe. Model kompozycyjny wynika z celowości dzieła sztuki, tematyki, przyczyniając się do wydobycia pożądanych zagadnień treściowych. W zależności od charakteru modelu kompozycyjnego i jego czynników mówimy o rożnych typach kompozycji.
Elementy świata przedstawionego tworzą jasny, przejrzysty, skończony i logiczny układ. Kompozycja zazwyczaj statyczna i zrównoważona. Przeciwieństwo kompozycji otwartej. Leonardo da Vinci, Dama z gronostajem, 1489 1490
Układ o specyficznej relacji między częściami kompozycji, poruszający wyobraźnię, sugerujący coś, co jest poza nim. Kompozycja będąca fragmentaryczną zmusza odbiorcę do dopełniania, dopowiadania, angażując do współtworzenia dzieła. Oś kompozycji nie jest dokładnie sprecyzowana, trudno ją wykreślić. Vincent van Gogh, Dziedziniec szpitala w Arles, (kwiecień 1889)
Układ oparty na liniach skośnych, czego efektem jest wrażenie dynamiki. Piotr Paweł Rubens, Zdjęcie z krzyża, 1614
Przeważają w niej linie i elementy ukośne, które postrzegane są jako ruchome Witkacy, Kuszenie św. Antoniego,1921 1922 Zasada kompozycyjna polegająca na rozbudowie kompozycji dzieła plastycznego wszerz, ze specjalnym podkreśleniem i wydobyciem kierunków poziomych (horyzontalnych), którym podporządkowuje się osie i podziały pionowe. Andrea del Castagno, Ostatnia Wieczerza (1445-50)
Układ kompozycyjny oparty głównie na kierunkach poziomych lub pionowych, wyrażający bezruch, spokój. Elementy są zastygłe, uporządkowane, brak ostrych zestawień kolorystycznych. Jacques Louis David, Śmierć Marata,1793
Zasada kompozycyjna polegająca na budowaniu kompozycji dzieła ze specjalnym wyeksponowaniem kierunków pionowych, pominięcie wyraźniejszych akcentów i podziałów w kierunku poziomym. Sandro Botticelli, Trzy gracje, fragment Primavery, ok. 1477
Kompozycja składająca się z uszeregowanych elementów, powtarzających się w określonym porządku. Rytm może składać się z przeróżnych elementów i linii. Victor Vasarely, Double sphere.
Element przestrzeni przedstawionej w malarstwie, rysunku lub w grafice wraz z zawartymi w niej osobami i przedmiotami. Przedmioty jednego planu przesłaniają częściowo przedmioty planu dalszego, w ten sposób powstaje kompozycja wieloplanowa. Vincent van Gogh, Listonosz Joseph Roulin, 1888
Vermeer van Delft, Dziewczyna czytająca list, ok. 1657-1659
Począwszy od XV wieku dążono do rozwiązania zagadnienia kompozycji wieloplanowej zgodnie z prawami perspektywy linearnej. Sugestia głębi, porządkowanie stosunków przestrzennych i różnicowanie kolejnych planów wzmacniane było poprzez zastosowanie perspektywy linearnej i powietrznej. Pieter Bruegel, Pejzaż z upadkiem Ikara, 1557
Plan dalszy przedstawia się ponad planem bliższym bez perspektywicznego zmniejszania. Relief w mastabie Ti, 2400r. p.n.e.
Elementy obrazu po obu stronach osi symetrii są identyczne lub bardzo podobne, wyczuwa się równowagę. Kompozycja symetryczna może mieć jedną lub kilka osi symetrii. Mówimy o kompozycji jednoosiowej lub o kompozycji wieloosiowej. Jan van Eyck, Małżeństwo Arnolfinich,, 1434
Brak równowagi kompozycji, przeciwieństwo symetrii, większość elementów skupiona po lewej, prawej stronie, lub w innym miejscu Edgar Degas, Primabalerina (1876-1877)
Rzeźba lub obraz przedstawia kilka lub wiele osób. Jacek Malczewski, Błędne koło, 1895-1897
Rodzaj kompozycji wielofigurowej, gdzie w całości lub w części obrazu, głowy przedstawionych postaci znajdują się na tej samej wysokości. Izokefalizm spotykamy w reliefach antycznych, mozaikach bizantyjskich, we wczesnośredniowiecznym malarstwie oraz w gotyckich reliefach XIII w. we Francji, i w malarstwie włoskiego wczesnego renesansu (np. u Masaccia). Od okresu pełnego renesansu izokefalizm został zaniechany. Massaccio, Grosz czynszowy, fresk w Brancacci Chapel w Santa Maria del Carmine, Florencja
Figura piramidalna główna grupa figur na obrazie jest zamknięta kompozycyjnie w kształcie piramidy. Termin stosowany głównie w odniesieniu do malarstwa włoskiego dojrzałego renesansu. Rafael Santi, Madonna ze szczygłem (1506)
Co to jest złoty podział? Warto wspomnieć również o matematycznej zasadzie kompozycyjnej zwanej złotą liczbą lub złotym podziałem, wywodzącej się ze starożytnej Grecji. Złoty podział szczególnie chętnie stosowali włoscy artyści renesansowi. Wielki matematyk Luca Paciali w swoim dziele wykazał, że złoty podział można wyrazić w przybliżeniu stosunkiem 8:13 lub liczbą 0,618, która wynika z obliczeń matematycznych i jest podstawą każdej poprawnej kompozycji. Jeżeli zastosuje się złote podziały i pod podziały, kompozycja może stać się bardzo skomplikowana. Często stosuje się uproszczoną wersję, zwaną zasadą trójpodziału. Metoda polega na podziale kadru na równe części za pomocą dwóch linii poziomych i dwóch pionowych. W taki sposób powstaje dziewięć jednakowych pól, a na przecięciu linii cztery punkty, nazywane mocnymi. Linie podziału i mocne punkty są najważniejszymi miejscami na fotografii, gdyż przede wszystkim elementy położone w tych miejscach przyciągną wzrok oglądającego. Opracowała: Agnieszka Grudzień Źródła: Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN Katarzyna Czernicka, Plastyka, Operon Agnieszka Misior-Waś, Wojciech Sygut, Lubię tworzyć, MAC www.sztukanamaturze.pl