Ocena funkcjonalna segmentów ciała za pomocą testu FMS u koszykarek jako profilaktyka przeciwurazowa w sporcie

Lukas Wilgocki, Blazej Stankiewicz, Monika Kopycka, Miroslawa Cieslicka. Ocena funkcjonalna segmentów ciała za pomocą testu FMS u koszykarek jako profilaktyka przeciwurazowa w sporcie = The Functional Movement Screening Tests and their relevance to injury prevention among female basketball players. Journal of Health Sciences. 2013;3(16):011-028. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 29.11.2013. Revised 21.12.2013. Accepted: 25.01.2013. Ocena funkcjonalna segmentów ciała za pomocą testu FMS u koszykarek jako profilaktyka przeciwurazowa w sporcie The Functional Movement Screening Tests and their relevance to injury prevention among female basketball players Łukasz Wilgocki ¹, Błażej Stankiewicz ², Monika Kopycka ², Mirosława Cieślicka ² Lukas Wilgocki ¹, Blazej Stankiewicz ², Monika Kopycka ², Miroslawa Cieslicka ² 1. Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie 2. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 1. Józef Piłsudski Uniwersity of Physical Education in Warsaw 2. Kazimierz Wielki Uniwersity in Bydgoszcz Słowa kluczowe: FMS (funkcjonalna ocena wzorców ruchowych), CORE (mięśnie tułowia, kompleks biodrowo-miedniczno-lędźwiowy), profilaktyka przeciwurazowa, koszykówka, testy stabilizacji centralnej, testy równowagi statycznej, łańcuch kinematyczny Key words: The FMS ( The Functional Movement Screen), Core Muscle Strength and Stability Tests, Balance Tests, Kinematic Chain exercise, injury prevention, basketball. Streszczenie Wprowadzenie Trening sportowy bez odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej i odpowiedniej oceny funkcjonalności organizmu niesie za sobą ryzyko powstania kontuzji. Nowoczesny trening nie tylko polega na zaawansowanych metodach treningowych ale także na wykorzystywaniu narzędzi dających szybki wgląd w funkcjonowanie wzorców ruchowych, dlatego w takim celu pomocne są testy oceny funkcjonalnej FMS. Cel pracy Celem pracy była analiza testów oceny funkcjonalnej FMS u koszykarek i ich wpływ na wykorzystanie w profilaktyce przeciwurazowej. Materiał i metody W badaniach zastosowano testy stabilizacji centralnej, testy równowagi statycznej oraz testy FMS. Grupę badawczą stanowiło16 koszykarek i 16 osób nietrenujących. Badania wykonano jednorazowo, przeprowadzona analiza wyników wskazała wiele zmian zachodzących w organizmach badanych osób. Wyniki Na podstawie opracowanych wyników stwierdza się kompensacje w wykonywaniu wzorców ruchowych przez koszykarki i osoby nietrenujące. Zauważalne są asymetrie w funkcjonowaniu narządu ruchu koszykarek. Przy występowaniu zmian kompensacyjnych i niedostatecznej profilaktyce przeciwurazowej elementy te mają wpływ na występowanie kontuzji. Wnioski Analiza wyników badań powaliła na wyciągnięcie następujących wniosków: 1. U większości zawodniczek trenujących koszykówkę występują kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 2. U osób nietrenujących widoczne są kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 3. Występują asymetrie w funkcjonowaniu organizmu koszykarek. 4. Brak odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej ma wpływ na występowanie kontuzji. 5. Nie odpowiednio prowadzony trening stabilizacyjny lub jego brak przekłada się na słabszą ocenę funkcjonalną zawodniczek. 6. Wykonanie testów FMS ma duże znaczenie w szybkiej funkcjonalnej ocenie zawodniczek, jako element profilaktyki przeciwurazowej. Summary Introduction Sports training without proper injury prevention and functional fitness assessment poses serious injury risk. Modern training involves not only advanced training methods but also adopting the FMS as the screening tool. Aim of the study 11

The aim of this research paper is to analyse female basketball players FMS screens and their use as a baseline to create customized treatment and prevention plans. Material and methods The tests included stability tests, balance tests and the FMS. The control group consisted of 16 female basketball players and 16 people not training any sports. The tests were conducted once and the analysis of their results revealed numerous changes taking place in the people s organisms. Results The collected data shows compensation modes in movement patterns in both basketball players and the other group. Assymetrical movement patterrns have been observed in the basketballers group. With compensation patterns and insufficient prevention, the above mentioned elements can cause injury. Conclusions On the basis of the analysis it is possible to conclude: 1. The majority of basketball players have created compensations. 2. All the people not training sports professionally have created compensations. 3. There are assymetries in the functioning of the basketballers organisms. 4. Lack of proper injury prevention can lead to injury. 5. Improper stability training or its lack results in lower FMS scores. 6. The FMS screens play an important role in the players functional assessment and injury prevention. 7. Every trainer should be provided with diagnostic tools enabling him to assess functional movement and develop safe training programs. Wprowadzenie Koszykówka to gra zespołowa, gdzie szybkie tempo gry, szybki zwrot i różnorodność akcji sprawia, że jest sportem nie tylko widowiskowym, ale też zmuszającym zawodników do maksymalnego zaangażowania zdolności wysiłkowych. Bardzo ważne dla koszykówki są różnorodne i dynamiczne ruchy, siłowa walka o piłkę, szczególnie duże obciążenie mięśni i aparatu więzadłowo-stawowego kończyn dolnych (zrywy, nagłe zatrzymania, skoki, itp.) oraz ciągłe zmiany intensywności pracy mięśni (Magiera L., 2004). Koszykówka jest dyscypliną sportu, gdzie najczęściej zmienia się przepisy gry, chcąc dostosować je do wymagań widza, jednocześnie podwyższając próg umiejętności indywidualnych zawodników. Gra staje się coraz szybsza, coraz bardziej dynamiczna, co zmusza trenerów i zawodników do systematycznej i wytężonej pracy nad doskonaleniem cech motorycznych, techniki operowania piłką przy pełnej szybkości i umiejętności wykorzystywania każdego błędu przeciwnika w ułamku sekundy. Uprawianie tej dyscypliny sportu rozwija u zawodników zdolności motoryczne, takie jak zwinność, zręczność, szybkość, koordynację ruchową i wytrzymałość. W czasie gry uzdolnienia te wzajemnie się przenikają, podnosząc poziom sprawności ogólnej zawodników. Często wymagane jest od zawodników wykonanie zadań z dziedziny taktyki gry, nie wyposażając ich wcześniej w odpowiednie środki techniczne (Huciński T., 2008). Trenerzy, nauczyciele, instruktorzy zapominają o przygotowaniu anatomicznym, tzn. każdy ruch zawodnika powinien być nauczany poprzez zwracanie uwagi na anatomię funkcjonalną. Aby koszykarz wykonał zryw, skok, szybki bieg jego mięśnie powinny być odpowiednio wzmocnione oraz rozciągnięte. Podczas swojej pracy mięśnie są narażone na szkodliwe działanie wielu procesów powodujących ich przeciążenie. Jedną z funkcji układu mięśniowego jest wprawienie w ruch organizmu. Specyfiką każdego ruchu, jest to że poszczególne partie mięśniowe ulegają wielu zmianom, jak rozciąganie, wzmożone napinanie, co powoduje ich asymetryczną pracę (T., 2001), (Stodolny, 1999). Do kontuzji może dojść w wielu miejscach narządu ruchu ze względu na charakterystykę dyscypliny. 12

Funkcjonalność organizmu, to pojęcie charakteryzujące globalne odniesienie do motoryczności, gdzie wszystkie segmenty ciała zaangażowane w ruch współpracują ze sobą i na siebie oddziaływają. Jednak aby zrozumieć działanie całego łańcucha kinematycznego organizmu, w koszykówce należy zwrócić uwagę na poszczególne segmenty ciała z osobna. Prawidłowe ruchy koszykarza zawierają wszystkie elementy motoryczności podstawowej w ujęciu funkcjonalnym: stabilność, zakres ruchu, koordynacja nerwowo-mięśniowa. Specyfika pracy podczas gry w koszykówkę wymaga od organizmu świetnie działającej motoryczności ukierunkowanej: siła, moc, szybkość, wytrzymałość. Dlatego mówiąc o koszykówce w ujęciu funkcjonalnym zauważamy, że dyscyplina ta angażuje wszystkie segmenty ciała zawodnika, co wiąże się z działaniem całego łańcucha kinematycznego, a co za tym idzie wykorzystuje wszystkie przejawy motoryczności (Rzepka, 2013). Aby ustrzec koszykarza przed kontuzją, nowoczesny trening ukierunkowany na prawidłowe rozwijanie funkcjonalności organizmu stosuje wiele metod analizujących funkcjonowanie narząd ruchu, w tym FMS. Jest to zespół 7. testów służący do przesiewowej diagnostyki stanu funkcjonalnego zawodnika. Obecne przygotowanie trenerskie powinno być rozszerzone o wiedzę na temat takich metod jak FMS (funkcjonalna ocena wzorców ruchowych), dzięki czemu trening stanie się bezpieczny, a możliwości organizmu zawodnika przełożą się na wynik sportowy. Do grupy badawczej zakwalifikowano 16. koszykarek, do grupy kontrolnej 16. uczennic liceum z klasy o profilu ogólnym. Wszystkie osoby otrzymały informację na temat badania oraz jego przebiegu, jak również podpisały zgodę na udział w nim. Osoby badane znajdują się w przedziale wiekowym 16-20lat. Jako pierwszą czynność badane zostały poproszone o wypełnienie ankiety, która dotyczyła pytań o ich staż treningowy, wiek, trening, dolegliwości bólowe oraz powstałe kontuzje. Następnie u każdej osoby zostały wykonane testy FMS, czyli zespół 7. testów służący do przesiewowej diagnostyki stanu funkcjonalnego zawodnika. Testom zostały poddane poszczególne segmenty narządu ruchu. Ostatnią czynnością było przeprowadzenie testów stabilizacji centralnej oraz testów oceny równowagi statycznej. Cel badań Trening koszykarski bez odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej i odpowiedniej oceny funkcjonalności organizmu niesie za sobą ryzyko powstania kontuzji. Na podstawie danych dostępnych w literaturze oraz doświadczenia zebranego w pracy badawczej sformułowane następuje cele badawcze: a) funkcjonalna ocena narządu ruchu koszykarek, b) ocena motoryczności podstawowej: mobilność, stabilność, koordynacja, c) analiza występowania asymetrii w pracy mięśni, d) analiza braku treningu stabilizacji centralnej i równowagi statycznej na ocenę funkcjonalną koszykarek, e) porównanie oceny funkcjonalnej koszykarek do osób nietrenujących, f) ocena wpływu treningu oraz jego braku na funkcjonalność koszykarek i osób nietrenujących. Hipotezy badawcze: 1. Domniema się, że brak treningu stabilizującego ma wpływ na funkcjonalność organizmu. 2. Brak odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej przekłada się na występowanie kontuzji. 13

3. Prawdopodobnie trening sportowy przekłada się na lepsze wyniki w ocenie funkcjonalnej testami FMS niż u osób nietrenujących Prawdopodobnie ze względu na charakter dyscypliny nie występują asymetrie u koszykarek. Materiał i metody Charakterystyka materiału badawczego Badania zostały wykonane na grupie 32. osób zakwalifikowanych na podstawie ogłoszenia. Badania zostały podzielone na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiły koszykarki 16. zawodniczek, a drugą grupę 16. osób stanowiły uczennice szkoły-osoby nie trenujące. Wszystkie osoby badane otrzymały informację na temat badania oraz jego przebiegu, jak również podpisały zgodę na udział w nim. Warunkiem uczestnictwa koszykarek w badaniach był staż treningowy minimum 2 lata. Największy staż treningowy, bo aż 93,75 % badanych trenuje >4 lata, a 6,25% badanych ma staż treningowy 4 lata. Dane dotyczące stażu treningowego koszykarek przedstawia rycina 3. Ryc.1. Staży treningowy badanych koszykarek. Na rycinie 2. Przedstawiony został przedział wiekowy koszykarek. Największa liczba osób znajduje się w przedziale 16-17 lat, co stanowi 75% badanych koszykarek, natomiast 25% badanych koszykarek znajduje się w przedziale wiekowym powyżej 18 lat. Ryc.2. Przedział wiekowy badanych zawodniczek. Wykres słupkowy (ryc.3.) przedstawia rodzaje stosowanej profilaktyki przeciw urazowej przez koszykarki. Najwięcej badanych 10 osób stosuje ćwiczenia stabilizujące, 9. badanych osób stosuje ćwiczenia rozciągające, 8. badanych koszykarek stosuje odnowę biologiczną, 5. badanych 14

koszykarek zdrowy styl życia, a 4. osoby wspomaganie farmakologiczne. Są to najczęstsze sposoby profilaktyki przeciw urazowej stosowane przez koszykarki. Ryc.3. Rodzaj profilaktyki przeciwurazowej stosowany przez koszykarki. Przedział wiekowy osób nietrenujących nie został przedstawiony w sposób graficzny ponieważ cała grupa badanych 16. osób znajduje się w przedziale wiekowym 16-17 lat, co stanowi 100% badanych. Wykres słupkowy (ryc.4.) przedstawia rodzaje profilaktyki przeciwurazowej stosowane przez osoby nietrenujące. Największa liczba 7. osób stosuje ćwiczenia rozciągające, 5. badanych zdrowy styl życia, 2. osoby ćwiczenia stabilizujące, żadna z uczestniczek badania nie stosuje wspomagania farmakologicznego oraz zabiegów odnowy biologicznej. Ryc.4. Rodzaj profilaktyki przeciwurazowej stosowany przez osoby nietrenujące. 15

Zastosowane metody badawcze Grupa koszykarek oraz grupa osób nietrenujących została przebadana za pomocą kilku metod pomiarowych. Wykorzystane metody pomiarowe były ukierunkowane na sprawdzenie funkcjonalności organizmu badanych grup oraz porównanie funkcjonalności organizmu osób trenujących i nietrenujących. Pierwszym wykonanym badaniem była ankieta dotycząca treningu, stosowanych ćwiczeń oraz organizmu badanych. Drugim etapem było wykonanie testów funkcjonalnej oceny FMS. Ostatnią część badania stanowiły testy stabilizacji centralnej i testy oceny równowagi statycznej. Testy stabilizacji centralnej: a) Test,,gorsetu brzusznego Test ocenia wytrzymałość mięśnia prostego brzucha podczas trzymania tułowia w pozycji zgiętej. Podczas testu badany zostaje ułożony z 60-stopniowym klinem umieszczonym za tułowiem w pozycji siedzącej. Następnie badający wyjmuje klin, a osoba badana stara się utrzymać tułów w pozycji zgiętej. Wynik testu zależy od czasu utrzymania się w danej pozycji. Normą dla kobiet są 134s. Wynik poniżej świadczy o nie wydolności mięśnia prostego brzucha i mięśni głębokich (Donatelli, 2011). b) Test w pozycji mostka bokiem Test ten wykonuje się w celu sprawdzenia wytrzymałości mięśni stabilizatorów tułowia, w szczególności symetryczną czynność mięśnia czworobocznego lędźwi. Pozycja wyjściowa leżenie na boku z górną częścią tułowia podpartą na przedramieniu. Kończyny dolne wyprostowane oparte o podłoże. Wykonanie polega na uniesieniu tułowia ku górze i utrzymanie się w tej pozycji. Normą dla kobiet jest utrzymanie się w opisanej pozycji 75s na boku prawym i 78s na boku lewym (Donatelli, 2011). Testy równowagi statycznej: a) Zmodyfikowany test kliniczny integracji czuciowej i równowagi: stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej. Test ocenia stabilność stawów obwodowych oraz równowagę. Pozycja wyjściowa stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej, stopy złączone, ręce wzdłuż tułowia. Ocena testu zależy od czasu utrzymania się na poduszce. Czas określony przez badaczy to 30s. dla zdrowych osób. Badany wykonuje 3. próby (Donatelli, 2011). b) Zmodyfikowany test kliniczny integracji czuciowej i równowagi: stanie na jednej nodze na poduszce sensomotorycznej. Wykonanie testu daje informacje o stabilizacji obwodowej i równowadze osoby badanej. Pozycja wyjściowa stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej, stopy złączone ręce na biodrach. Test polega na oderwaniu jednej nogi i odchyleniu jej w tył. Utrzymanie się w tej pozycji przez 30s. Badany wykonuje 3. próby na nodze prawej i 3próby na nodze lewej (Donatelli, 2011). Badanie FMS (The Functional Movement Screen) (Rzepka, 2013), (Lephart S.M., 2002). Test składa się z 7. prób: 1. Test głębokiego przysiadu (Deep squat). 2. Test przeniesienia nogi nad płotkiem (Hurdle step). 3. Test przysiadu w wykroku (In-Line Lunge). 4. Test oceny mobilności obręczy barkowej (Shoulder Mobility). 16

5. Test aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi (ASLR). 6. Test ugięcia ramion w podporze (Trunk Stability Push Up). 7. Test stabilności rotacyjnej tułowia (Rotational Stability). Badanie wykonujemy bez wcześniejszej rozgrzewki, w płaskim obuwiu. W każdym teście mamy 3. próby do wykonania. Testy oceniane są punktowo od 0 do 3. Za wykonanie prawidłowego wzorca ruchowego 3pkt. Za wykonanie wzorca ruchowego z elementem kompensacji 2pkt. Przy niezdolności do wykonania wzorca ruchowego badany otrzymuje 1pkt. Jeżeli podczas próby występuje ból badany otrzymuje 0pkt. Analiza statystyczna Wyniki ankiety, testów stabilizacji centralnej i równowagi oraz wyniki testów FMS oceny funkcjonalnej zostały opracowane z wykorzystaniem programu statystycznego Statistica. Wyniki ankiet zostały opracowane za pomocą wykresów słupkowych liczbowych oraz procentowych. Wyniki testów stabilizacji i równowagi zostały opracowane w postaci wykresów słupkowych liczbowych. Wyniki testów FMS opracowano za pomocą wykresów słupkowych, a analiza porównawcza została przedstawiona za pomocą tabel i wykresów. Wyniki Testy stabilizacji centralnej. Stabilizacja centralna tzw. CORE kompleks biodrowo-miedniczo-lędźwiowy jest podstawą w każdej dyscyplinie sportowej. Jego prawidłowe funkcjonowanie stanowi profilaktykę przeciwurazową oraz zapewnia stabilne funkcjonowanie organizmu podczas treningu lub zawodów. Wyniki Testu,,gorsetu brzusznego u koszykarek wykazały, że w grupie badanych koszykarek, 11. miało wynik poniżej 134s, co wskazuje na słabą stabilizację centralną w płaszczyźnie strzałkowej, natomiast 5. badanych koszykarek miało wynik większy równy 134s, co wskazuje na dobra stabilizację centralną w płaszczyźnie strzałkowej. Stabilizacja centralna równie ważna jest w życiu codziennym. Wyniki Testu gorsetu brzusznego u badanych osób nietrenujących wykazały u całej grupy wyniki poniżej 134s, co świadczy o niewydolności mięśni brzucha w płaszczyźnie strzałkowej i może predysponować do przeciążeń kręgosłupa. Test w pozycji mostka bokiem, sprawdza funkcjonowanie mięśni skośnych brzucha. Na wykresie (ryc.5.) przedstawione zostały przedziały czasowe, które mówią o dobrej stabilizacji 75s dla boku prawego oraz 78s dla boku lewego oraz słabej stabilizacji, o czym świadczą wyniki <78s dla obu boków. W grupie badanych koszykarek, 6. zawodniczek miało prawidłową stabilizację boku prawego, natomiast 10. zawodniczek słabą. Dobrą stabilność boku lewego miały 2. koszykarki, natomiast słabą 14. zawodniczek. 17

16 14 12 10 8 6 4 2 0 10 Prawy bok <75s Test w pozycji mostka bokiem koszykarki 6 Prawy bok 75s 14 Lewy bok <78s 2 Lewy bok 78s Ryc.5. Test w pozycji mostka bokiem wśród badanych koszykarek. Liczba badanych W grupie osób nietrenujących dobrą stabilizację boku prawego miało 5. osób, natomiast słabą 11. Dobrą stabilność boku lewego wykazało 5. osób, a słabą 11. Wyniki te są alarmujące i pokazują, ile osób ma słabą stabilizację w pozycji mostka bokiem. Graficzny obraz sytacji przedstawiony został za pomocą ryc.6. 12 10 Test w pozycji mostka bokiem osoby nietrenujące 11 11 8 6 4 5 5 Liczba badanych 2 0 Prawy bok <75s Prawy bok 75s Lewy bok <78s Lewy bok 78s Ryc.6. Test w pozycji mostka bokiem wśród badanych osób nietrenujących. Testy oceny równowagi statycznej. Testy integracji czuciowej i równowagi odgrywają istotną rolę w celu sprawdzenia, jak organizm sportowca radzi sobie na niestabilnym podłożu. Wynik jest bardzo ważny, ponieważ informuje nas, jak funkcjonuje sportowiec w przestrzeni na boisku. Wyniki badań wśród koszykarek wykazały u 3. zawodniczek wynik gorszy od 30s, co świadczy o słabej równowadze, natomiast grupa 13. zawodniczek osiągnęła wynik 30s, co wskazuje na dobrą równowagę. W takim samym teście liczba 14. osób nietrenujących, miała wynik gorszy niż 30s, co świadczy o braku odpowiedniej równowagi na zmienionym podłożu, 2. osoby miały wynik lepszy 30s, co wskazuje na ich dobrą równowagę. W utrudnionej sytuacji, podczas testu stania na prawej nodze na poduszce sensomotorycznej 13. koszykarek miało wynik gorszy niż 30s, a tylko 3. wynik 30s, co może wskazywać, że podczas większości sytuacji meczowych takich jak bieg, wyskok z odbicia jednonóż, balans ciałem na jednej nodze mogą wystąpić problemy z równowagą. 18

Nieco lepiej sytuacja wyglądała podczas testu stania na lewej nodze. Tu 9. koszykarek miało wynik gorszy niż 30, a 7. wynik 30s. Mimo to nadal ponad połowa zawodniczek uprawiających trudną, acykliczną konkurencją wykazuje braki w treningu równowagi. Wśród osób nietrenujących sytuacja wygląda jeszcze gorzej. Podczas testu stania na prawej nodze na poduszce sensomotorycznej aż 14. osób miało wynik <30s, a tylko 2. badane osoby wynik 30s. Odzwierciedla to słabą równowagę i integrację czuciową u osób nietrenujących. Podczas tej samej próby na nodze lewej aż 15. osób miało wynik gorszy niż 30s, a tylko 1. osoba badana uzyskała wynik 30s, co potwierdza występowanie problemów z równowagą wśród 90% badanych osób nietrenujących sportu wyczynowo. Testy FMS Testy oceny funkcjonalnej FMS (functional movement screen) spełniają role szybkiej analizy globalnego wzorca ruchowego i pozwalają na szybkie wychwycenie kompensacji zachodzących w organizmie. Pierwszym testem oceny funkcjonalnej FMS jest głęboki przysiad (Deep Squat). Na rycinie 7. przedstawione są wyniki koszykarek i osób nietrenujących. W badanej grupie koszykarek 13. osób uzyskało 2pkt, 1. zawodniczka 3pkt, 1. osoba 1pkt i 1. badana 0pkt. Natomiast cała grupa osób nietrenujących uzyskała w teście 2pkt. Ryc.7. Pierwsza próba FMS - głęboki przysiad. Drugi test w ocenie funkcjonalnej FMS, to przeniesienie nogi nad poprzeczką (Hurdle Step). W teście 13. koszykarek uzyskało 2pkt, 3. koszykarki uzyskały maksymalna liczbę 3 pkt. W grupie nietrenujących 15. osób uzyskała 2pkt i 1. osoba wykonała poprawny wzorzec ruchowy uzyskując 3pkt. 19

Liczba badanych 20 15 PRZENIESIENIE NOGI NAD POPRZECZKĄ (Hurdle Step) 15 13 10 5 0 3 1 0 0 0 0 0pkt 1pkt 2pkt 3pkt koszykarki osoby nietrenujące Ryc.8. Druga próba FMS - przeniesienie nogi nad poprzeczką. W teście nr 3. przysiad w wykroku (In-Line Lunge), 12. koszykarek uzyskało 2pkt, a 4. zawodniczki uzyskały 3pkt. Wśród osób nietrenujących 16. osób (100%) uzyskało 2pkt. Rycina 9. obrazuje wyniki trzeciej próby FMS. Ryc. 9. Trzecia próba FMS przysiad w wykroku. W kolejnej próbie mającej na celu ocenę mobilności obręczy barkowej, 8. koszykarek uzyskało 3pkt, 7. zawodniczek 2pkt, a 1. osoba 1 pkt. Wśród osób nietrenujących aż 9. osób uzyskało 3pkt, 6. osób 2 pkt, a 1. badana 1pkt. Sytuacja ta pokazuje jak mocno charakterystyka gry w koszykówkę wpłynęła na zaniżenie wyników w tej próbie osób trenujących względem osób nieuprawiających. Widać to na ryc. 10. Ryc. 9. Czwarta próba FMS ocena ruchomości obręczy barkowej. 20

Liczba badanych Liczba badanych W próbie aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi przedstawionej na ryc.10. tylko 5. koszykarek uzyskało 3pkt, 11. zawodniczek 2pkt, 1. osoba 1pkt. W grupie osób nietrenujących proporcje były podobne. Mianowicie 4. osoby uzyskały 3pkt, 11. osób 2pkt, a 1. osoba 1pkt. 15 10 5 0 AKTYWNE UNIESIENIE WYPROSTOWANEJ NOGI (ASLR) 0 0 0 1 11 11 0pkt 1pkt 2pkt 3pkt 5 4 koszykarki osoby nietrenujące Ryc. 10. Piąta próba FMS aktywne uniesienie wyprostowanej nogi. W teście nr 6., (ryc.11.) polegającym na ugięciu ramion w podporze, 9. koszykarek uzyskało maksymalna liczbę 3pkt, a 7. zawodniczek 2. pkt. W grupie osób nietrenujących tylko 1. badana miała 3pkt, 10. osób 2pkt, natomiast 5. badanych uzyskało wynik 1 pkt. Można by tu się doszukiwać pewnej analogii polegającej na słabej ruchomości obręczy barkowej przy jednocześnie dużej sile tego segmentu ciała u koszykarek i odwrotnie u osób nietrenujących. W rzeczywistości jednak ta próba w rzeczywistości nie ocenia siły obręczy barkowej a siłę mięśni głębokich okolic brzucha. 15 10 5 0 UGIĘCIE RAMION W PODPORZE (Trunk Stability Push Up) 0 0 0 5 7 10 0pkt 1pkt 2pkt 3pkt 9 1 koszykarki osoby nietrenujące Ryc. 11. Szósta próba FMS ugięcie ramion w podporze. Ostatnim testem oceny funkcjonalnej FMS, jest test stabilności rotacyjnej tułowia (Rotational Stability). W tej próbie 8. koszykarek uzyskało 2pkt i tyle samo zawodniczek uzyskało 1pkt. Wśród osób nietrenujących 11. badanych uzyskało 2pkt, a 5. osób 1pkt. Na podstawie własnych obserwacji i przeprowadzonej dużej ilości badań autorzy wskazują tą próbę jako najtrudniejszą do wykonania zgodnie ze wzorcem ruchowym co daje badanemu 3pkt. Graficzny zapis tej próby przedstawiony został na ryc.12. 21

Ryc. 12. Siódma próba FMS test stabilności rotacyjnej tułowia. Analiza porównawcza Tab.1. Poziom istotności statystycznej korelacji testów FMS u koszykarek. Shoulder Deep ASLR Mobility Squat Hurdle Step Rotational Stability Shoulder Mobility 1,00 0,18-0,02-0,08-0,10 ASLR 1,00-0,08 0,37 0,67 Deep Squat 1,00 0,10 0,00 Hurdle Step 1,00 0,16 Rotational Stability 1,00 Tabela przedstawia dane istotne statystycznie dotyczące testów FMS. Poziom istotności statystycznej został oznaczony p<0.05. Dane istotnie statystycznie zostały oznaczone w tabeli. Na podstawie wyników zauważamy silną korelacje Testu aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi (ASLR) z Testem stabilności rotacyjnej tułowia (Rotational Stability). Test (ASLR) ocenia mobilność pasma kulszowo goleniowego. Ograniczenie zakresu ruchu danego segmentu ma istotny wpływ na postawę i realizowanie zadań funkcjonalnych w ujęciu całego ciała. Natomiast test (Rotational Stability) ocenia funkcjonowanie kompleksu biodrowomiedniczno-lędźwiowego tzw. CORE w wielu płaszczyznach, którego praca między innymi odpowiada za prawidłowe relacje i ułożenie segmentów względem siebie podczas ruchu. Przy nieprawidłowej pracy kompleksu biodrowo-miedniczno-lędźwiowego podczas aktywności fizycznej obciążenia wyładowują się w obrębie pasma kulszowego. W powyższym badaniu poziom istotności statystycznej wskazuje na związek tych dwóch testów. Tabele 2. i 3. przedstawiają porównanie długości stażu treningowego, a doznanych kontuzji u koszykarek i osób nietrenujących. Tab.2. Staż treningowy a doznane kontuzje u badanych koszykarek. Staż treningowy a doznane kontuzje u koszykarek 0-24miesięcy 2-4lata powyżej 4lat staw kolanowy 0 1 6 22

staw skokowy 0 0 9 odc. szyjny 0 0 1 odc. lędźwiowy 0 0 2 skręcenie nadgarstka 0 0 1 przeciążenie pleców 0 0 1 staw barkowy 0 0 0 Analizując dane zawarte w powyższej tabeli zauważyć można logiczną zależność występowania kontuzji. Wśród badanej populacji koszykarek wystąpiły one po 4. roku treningu co wydaje się być obrazem prawidłowym. Spowodowanym bądź narastającym obciążeniem treningowym lub pogłębianiem się złych nawyków ruchowych prowadzących w procesie szkolenia do kontuzji. Odwrotna zależność przedstawiona została w tabeli 3. Tab.3. Staż treningowy a doznane kontuzje u osób nietrenujących Staż treningowy a doznane kontuzje u osób nietrenujących 0-24miesięcy 2-4lata powyżej 4lat odc. szyjny 0 0 0 odc. piersiowy 0 0 0 odc. lędźwiowy 1 0 0 staw barkowy 2 0 0 staw biodrowy 1 0 0 staw kolanowy 7 0 0 staw skokowy 1 0 0 Powyższa tabela opisuje występowanie kontuzji u osób nietrenujących wyczynowo. Genezą takiego stanu rzeczy może być chęć szybkiego uzyskania dużego postępu przez sportowców amatorów. Brak znajomości zasad, form i metod treningowych często prowadzi do przeciążeń a co za tym idzie do urazów i kontuzji. W praktyce trenerskiej autorów jest to zjawisko często występujące. Dyskusja Koszykówka jako gra zespołowa ma dynamiczny aspekt i wiąże się z szybkim tempem akcji na boisku. Ograniczona przestrzeń, kontakt z przeciwnikiem, szybka wymiana podań nadają tej dyscyplinie sportu tytuł co raz bardziej popularnej. Jednak aby osoby grające w koszykówkę stały się zawodnikami wysokiego wyczynu przechodzą ciężki wieloetapowy trening. Wszystko to wiąże się z możliwością wystąpienia urazów. Nowoczesne wyszkolenie trenerów daje szybkie narzędzie do wychwycenia informacji, czy zawodnik predysponuje urazom, co wiąże się z profilaktyką przeciwurazową w sporcie. W celu wychwycenia informacji o globalnym wzorcu ruchowym i wykorzystaniu tych informacji w profilaktyce przeciwurazowej w sporcie wykonuje się ocenę funkcjonalną testami FMS (functional movement screen) (Schneiders A.G., 2011). Warto przy ocenie funkcjonalnej wykorzystać inne testy, które dadzą dodatkowe informacje o funkcjonowaniu narządu ruchu sportowca. Takimi testami są testy stabilizacji centralnej: test gorsetu brzusznego i test w pozycji mostka bokiem (Donatelli, 2011), (Richardson 23

C.A., 1999). Badania pokazały, że w teście gorsetu brzusznego 11. koszykarek miało wynik gorszy niż 134s. natomiast tylko 5. zawodniczek wynik lepszy niż 134s. Test ten jednoznacznie stwierdza wydolność mięśni brzucha i funkcjonowanie stabilności centralnej. Niestety większa grupa koszykarek miała wynik poniżej normy. Może świadczyć to o tym, że mięśnie brzucha są ćwiczone nie poprawnie lub czas poświęcany na wykonywanie tych ćwiczeń jest niewystarczający. W grupie ćwiczących rekreacyjnie 100% badanych uzyskało wynik gorszy niż 134s, co może wskazywać na całkowity brak ćwiczeń mm. brzucha. Porterfield i DeRosa stwierdzili, że mięsień skośny brzucha stanowi obręcz wokół kręgosłupa, która jest dodatkowym elementem zwiększającym stabilizację kręgosłupa (Porter'eld J.A., 1998). Jest to kolejny dowód na to jak ważne są mięśni brzucha w życiu codziennym i sporcie. Drugim testem sprawdzającym stabilizację centralna był test w pozycji mostka bokiem, który w szczególności sprawdza wydolność mięśnia czworobocznego lędźwi. W grupie koszykarek, dla prawego boku 10 zawodniczek miało wynik gorszy niż 75s, a tylko 6 wynik lepszy niż 75s. Dla boku lewego 14. koszykarek miało wynik lepszy niż 78s, a 2. gorszy niż 78s. Wynik ten może świadczyć o braku symetrycznej pracy stabilizatorów. W grupie osób nietrenujących, 11. badanych miało wynik poniżej 75s dla boku prawego, a 5. wynik lepszy od 75s dla boku prawego. Natomiast dla boku lewego taka sama liczba 11. osób wynik gorszy niż 78s, a 5. osób wynik lepszy niż 78s. Według McGilla mięsień czworoboczny lędźwi oceniany w teście w pozycji mostka bokiem jest ważnym stabilizatorem części lędźwiowej kręgosłupa podczas wykonywania różnych ćwiczeń, które mają poprawić wynik i zapobiegać urazom (McGill, 2002). Nadler i wsp. stwierdzili, że u kobiet aktywnie ćwiczących występuje osłabienie odwodzicieli lewego stawu biodrowego stąd też częstsze występowanie u tych osób przeciążeń odcinka lędźwiowego kręgosłupa (Nadaler SF., 2002). Przeprowadzone testy wskazują na słabą stabilność centralną i mogą dawać podstawy do stwierdzenia, że osoby trenujące i ćwiczące rekreacyjnie nie są odpowiednio zabezpieczone przed urazami. Oprócz stabilizacji centralnej w sporcie bardzo ważnym elementem jest równowaga statyczna. W pierwszym zmodyfikowanym teście klinicznym integracji czuciowej i równowagi: stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej, 3. koszykarki miały wynik poniżej normy 30s, a 13. zawodniczek wynik lepszy niż 30s. W grupie osób nietrenujących, 14 osób miało wynik gorszy od normy 30s, a 2. osoby wynik lepszy niż 30s. W drugim wykonanym teście integracji czuciowej i równowagi: stanie na jednej nodze na poduszce sensomotorycznej- noga prawa, 13. koszykarek miało wynik poniżej 30s, a na lewej nodze 9. zawodniczek osiągnęło wynik poniżej 30s. Wśród badanych koszykarek tylko 3. osoby miały wynik powyżej 30s dla nogi prawej i 7. osób powyżej 30s dla nogi lewej. Według badanych jeśli sportowcy nie są w stanie wystać 30s może to świadczyć, że w kończynie dolej wystąpił kiedyś uraz, co za tym idzie słabej informacji czucia głębokiego płynącego ze ścięgien i mięśni (Fitzgerald K.G., 2001), (Cerulli G., 2001), (Williams G.N., 2001), (Holm I., 2004), (Lephart S.M., 2002). W badaniach wzięły udział dwie grupy. Grupa 16 koszykarek uprawiających sport wyczynowo i grupa 16. dziewcząt nietrenujących. W grupie koszykarek staż treningowy powyżej 4 lat wynosił 93.7%, a w przedziale stażu treningowego 2-4 lata wynosił 6.25%. W grupie osób nietrenujących, 75% ćwiczy w przedziale 0-24 miesięcy, co może świadczyć o uprawianiu aktywności ruchowej związanej z zajęciami wychowania fizycznego, 6.25% badanych w przedziale 2-4 lata, a 18.75% badanych w przedziale powyżej 4 lat. Staż treningowy, czy okres uprawianego sportu ma duże znaczenie na wynik sportowy ale także na funkcjonalność organizmu sportowca. Prawdą jest, że aktywność ruchowa niesie za sobą wiele dobrego dla organizmu. Sport wyczynowy również wprowadza zmiany w organizmie. Na podstawie doniesień naukowych im bardziej sport wyczynowy, im dłuższy staż treningowy, tym w organizmie większe zachodzące zmiany dotyczące stanu funkcjonalnego sportowca (Schitltz M., 2009). Według autorów badań naukowych (Maffiuletti N.A., 2000) wyniki parametrów funkcjonalnych są lepsze dla profesjonalnych koszykarzy niż dla amatorów lub zawodników ćwiczących krócej. Według ankietowanych koszykarek, 11. zawodniczek poświęca 6-7 dni w tygodniu na trening, 4. zawodniczki 4-5 dni, a 1. trenuje 2-3dni. Wyniki te wskazują na dużą liczbę 24

jednostek treningowych w ciągu tygodnia. W grupie osób nietrenujących 14. osób w ciągu tygodnia ćwiczy 2-3 dni, a 2. osoby 6-7 dni. Koszykówka staje się co raz bardziej rozwijającą się dyscypliną. Dzieje się tak dlatego, że jest co raz więcej wdrażanych programów szkoleniowych. Nasuwa się pytanie, czy programy szkoleniowe wystarczają aby zapobiegać kontuzjom. W grupie koszykarek na zadane pytanie- czy stosujesz ćwiczenia rozciągające po treningu, tylko 3. odpowiedziały, że tak, 1. zawodniczka odpowiedziała, że się nie rozciąga, a 12. rozciąga się po treningu czasami. W kolejnym pytaniu- czy ćwiczysz mięśnie brzucha, 15. koszykarek odpowiada, że tak, a 1. odpowiada, że nie ćwiczy mięśni brzucha. Odpowiedzi na pytania są zadawalające, tylko skąd w odpowiedzi na pytanie- jakich doznałaś kontuzji, pada aż tyle odpowiedzi. W grupie koszykarek, 8. miało uraz stawu kolanowego, 7. uraz stawu biodrowego, 2. odcinka lędźwiowego kręgosłupa i stawu skokowego i 1. zawodniczka uraz odcinka szyjnego kręgosłupa. Badani nie pozostawią złudzeń, jak ważny jest stretching w profilaktyce przeciwurazowej oraz ćwiczenia mięśni brzucha. Clark, Haynes, Liebenson jednoznacznie stwierdzają, że zawodnik, który trenuje tylko stabilność obwodową, a zaniedbuje kompleks biodrowo-miedniczno-lędźwiowy, w który wchodzą mięśnie brzucha doprowadza do wytworzenia się patologicznych nawyków ruchowych i powstawania przeciążeń lub urazów (Porter'eld J.A., 1998). Innym przykładem są wyniki opracowane przez naukowców badających hokeistów. Oni także stwierdzają, że trening stabilizacyjny ma korzystny wpływ na zwiększenie funkcjonalności sportowca i profilaktykę przeciwurazowa (Wójcik M., 2011). Powyższe wyniki badań oraz przytoczone wyniki naukowców dają podstawę, która może świadczyć o tym, że trening u badanych koszykarek nie zawiera elementów profilaktyki lub trening stabilizujący jest wykonywany nie poprawnie. Kolejną odpowiedzią są wyniki ankietowanych koszykarek, z których 8. odpowiedziało, że najsłabszą partią mięśniową są mięśnie brzucha, 5. mięśnie nóg, a 3. mięśnie rąk. W profilaktyce przeciwurazowej i ocenie funkcjonalnej wzorców ruchowych dobrze wyszkoleni trenerzy wykorzystują testy FMS (functional movement screen). Testy te mają duże znaczenie w szybkim wychwyceniu zmian w funkcjonowaniu łańcucha kinematycznego. Wykonanie i interpretacja testów jest na tyle prosta, że wyniki w nich uzyskane są przydatne nie tylko opiece medycznej sportowców ale także ich trenerom, ponieważ zmiany, które wyjdą w testach korygowane są przez ćwiczenia zlecone zawodnikowi (Williams G.N., 2001). Badane koszykarki, jak i osoby nietrenujące przeszły zestaw 7. testów oceny funkcjonalnej FMS. Oceniane były funkcjonalne zakresy ruchu, asymetrie prawa, lewa i funkcjonowanie kompleksu biodrowomiedniczo-lędźwiowego. W grupie koszykarek i osób nietrenujących w testach symetrycznych: Głęboki przysiad, najwięcej zawodniczek 13. uzyskało wynik 2pkt, 16. osób nietrenujących również uzyskało 2pkt, co świadczy o występujących kompensacjach w obrębie obustronnej symetrycznej pracy i funkcjonalnego zakresu ruchu w stawach ramiennych oraz stawach międzywyrostkowych piersiowego odcinka kręgosłupa. Test jest bardzo potrzebny u sportowców. Pozycja z tego testu przekłada się na gotowość startową w różnych dyscyplinach. Głęboki przysiad ocenia całą mechanikę ciała (Richardson C.A., 1999). Również w kolejnym teście symetrycznym: Ugięcie ramion w podporze, aż 9. koszykarek uzyskało wynik maksymalnej liczby 3pkt, a 7. wynik 2pkt. W grupie osób nietrenujących 10. osób uzyskało wynik 2 pkt, a 5 wynik 1pkt, co świadczy o nie możności wykonania wzorca ruchowego. Test ten sprawdza siłę kończyn górnych i mięśni brzucha. Jak widać osoby nietrenujące mają duże braki w wykonaniu tego testu. W testach asymetrycznych większość koszykarek uzyskiwała wynik 2pkt, co świadczy o kompensacjach w funkcjonowaniu łańcucha kinematycznego. W teście: przysiad w wykroku, 12. zawodniczek miało wynik <3pkt, w teście: przeniesienie nogi nad poprzeczką, 13. zawodniczek miało wynik <3pkt, w teście: ocena mobilności obręczy barkowej, 8. zawodniczek miało wynik gorszy od 3pkt, podczas testu: aktywne uniesienie wyprostowanej nogi, 8. zawodniczek uzyskało wynik poniżej 3pkt, a w teście: stabilności rotacyjnej tułowia, cała badana grupa 16. zawodniczek uzyskało wynik przeciętny 2pkt. W podsumowaniu ogólnym 5. zawodniczek miało wynik poniżej 14pkt na 21. możliwych do uzyskania. Wedle wytycznych metody oceny funkcjonalnej FMS wynik poniżej 14pkt 25

predysponuje do wystąpienia kontuzji (Chorba R.S., 2010). Jednak autorzy sugerują aby ustabilizować wynik 14pkt jako granicę predysponującą wystąpienia kontuzji potrzeba więcej danych na większej liczbie osób (Schneiders A.G., 2011), (Kisiel K. P. P., 2007), (Kisiel K. P. P., 2009), (Landis J.R., 1977). Pomimo tego wyniki FMS są bardzo podobne do siebie w różnych badaniach jak opisał Minick (Micnick K.I., 2010). W całościowym spojrzeniu na ocenę funkcjonalną wyniki nie są najlepsze, co może świadczyć o nieodpowiedniej pracy nad stabilizacją centralną lub brakiem odpowiedniego wyszkolenia trenerów, którzy nie potrafią odpowiednio ocenić wzorca ruchowego a potem wprowadzić trening korygujący, który ma poprawić występujące kompensacje. W grupie osób nietrenujących 9. badanych miało wynik poniżej 14pkt. Jak zauważamy funkcjonalność narządu ruchu u tych osób jest gorsza niż u koszykarek. W próbie porównania pytań z ankiety zauważamy, że koszykarki w stażu treningowym powyżej 4. lat doznawały kontuzji, natomiast osoby nietrenujące w stosunkowo krótkim okresie ćwiczeniowym doznawały urazów. Wynik ten może śwadczyć o nie przygotowaniu do wysiłku, a u koszykarek możemy podejrzewać zużycie tkanek. Według doniesień naukowych największa liczba uszkodzeń u zawodniczek ligi koszykówki dotyczy stawu skokowego (47.8%), ręki (20.8%), zapalenia ścięgien rzepki (17%), obrażeń więzadła krzyżowego przedniego 15%) (McCarthy M.M., 2013). Należy zwrócić uwagę na powtarzalność przedstawianych obrażeń przez ankietowane w stosunku do wymienionych badań. W korelacji 7. testów FMS mocno współgrają ze sobą test ASLR (aktywne uniesienie wyprostowanej nogi) z testem Rotational stability (stabilność rotacyjna tułowia). Jako poziom istotności statystycznej określono p<0,05 (dane istotne statystycznie). Może to świadczyć o silnej współpracy mięśni brzucha z aktywnym zakresem ruchu pasma kulszowo goleniowego. Im mocniejszy brzuch tym większe możliwości w zakresie funkcjonowania pasma kulszowo goleniowego. Nawiązując do literatury Okada, Huxel, Nesser (Okada T., 2011) przedstawili wyniki badań, w których test FMS stabilności rotacyjnej tułowia mocno koreluje z testem wydajności wyrzutu piłki w tył. Analiza wyników badań dała odpowiedzi na postawione wcześniej w pracy hipotezy. Weryfikując przedstawione hipotezy należy podkreślić, że: a) Brak treningu stabilizującego widoczny jest w wynikach badań i ma wpływ na wyniki testów funkcjonalnych. b) Nie odpowiednio stosowana profilaktyka przeciwurazowa, jak i jej brak odzwierciedla się w występowaniu urazów narządu ruchu. c) Na podstawie uzyskanych wyników badań zauważamy, że wyniki oceny funkcjonalnej FMS u koszykarek są lepsze niż u osób nietrenujących, co wiąże się z systematycznym treningiem. Wyniki badań falsyfikują postawioną wcześniej hipotezę. W świetle niniejszego opracowania należy stwierdzić, że koszykarek występują asymetrie podczas funkcjonalnej oceny narządu ruchu, a trening symetryczny nie przekłada się na brak asymetrii w organizmie. Wnioski Analiza wyników badań pozwala na przedstawienie następujących wniosków: 1. U większości zawodniczek trenujących koszykówkę występują kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 2. U osób nietrenujących widoczne są kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 26

3. Występują asymetrie w funkcjonowaniu organizmu koszykarek. 4. Brak odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej ma wpływ na występowanie kontuzji. 5. Nie odpowiednio prowadzony trening stabilizacyjny lub jego brak przekłada się na słabszą ocenę funkcjonalną zawodniczek. 6. Wykonanie testów FMS ma duże znaczenie w szybkiej funkcjonalnej ocenie zawodniczek, jako element profilaktyki przeciwurazowej. 7. Każdy trener powinien być wyposażony w dodatkowe narzędzie oceniające podstawowe parametry motoryczności zawodnika w celu bezpiecznego kontynuowania treningu sportowego. Wykaz piśmiennictwa Cerulli G. (2001, listopad 31). Propriocertive training and preventing of anterior cruciate ligament injuries in soccer. JOSPT, strony 655-660. Chorba R.S. (2010, czerwiec). Use of a Fuctional Movement Screening Tool to Determine Injury Risk in Female Collegaiate Athletes. N Am J Sports Phys Ther, strony 47-54. Cook G. (1998). The Functional Movements Screen. Danville: VA:Athletic Testing Services. Cook G. (2006, maj). Hoogenboom B. Pre-Participation Screening: The Use of Fundamental Movements as an Assesment of Function-Part 1. N Am J Sports Phys Ther., pp. 62-72. Donatelli R. (2011). Rehabilitacja w sporcie. Wrocław: Elsevier Urban & Partner. Fitzgerald K.G. (2001, PAŹDZIERNIK 31). Hop tests as predictors of dynamic knee stabilty. JOSPT, pp. 588-597. Holm I. (2004, luty 14). Effects of neuromuscular training on proprioception, balance, muscle strength, and lower limb in female team handball players. Clin J Sport Med, strony 88-94. Huciński T. (2008). Koszykówka, podręcznik dla trenerów, nauczycieli i studentów. Wrocław: BK Wydawnictwo i Księgarnie. Kisiel K. (2007, marzec). Can serious injury in professional football be predicted by a preseason functional movement screen? N Am J Sports Phys Ther, strony 147-158. Kisiel K. (2009). Functional movement test scores improve following a standarized off-season interwention program in professional football players. Scand J Med Sci Sports. Landis J.R. (1977). The measurement of observer agreement fot categorial data. Biometrics, 479-486. Lephart S.M. (2002, luty 14). Neuromuscular contributions to anterior cruciate ligament injuries in females. Curr Opin Rheumatol, strony 168-173. Maffiuletti N.A. (2000, czerwiec 21). The effects of electromyostimulation training and basketball practise on muscle strenght and jumping ability. Int J Sports Med, strony 437-443. Magiera L. (2004). Masaż sportowy z elementamiodnowy biologicznej. Kraków: BIOSPRT. McCarthy M.M. (2013, luty 1). Injury Profile in Elite Female Basketball Athlets at the Women's National Basketball Association Combine. Am J Sports Med. McGill S. (2002). Low back disorders: evidence-based prevention and rehabilitation. Champaing, Ill: Human Kinetics. Micnick K.I. (2010, luty 24). Interrater reliability of the Functional Movements Screen. J Strenght Cond Res, strony 479-486. Nadaler SF. (2002, luty). Functional performance de'cits in athlets with previous lower extermity injury. Clin Sport Med, strony 73-78. Okada T. (2011, styczeń 25). Relationship between core stability, functional movement, and performance. J Strenght Cond Res, strony 252-261. Porter'eld J.A. (1998). Mechanical low back pain: perspectives in functional anatomy. Philadelphia: Saunders. Richardson C.A. (1999). Therapeutic exercise for spial segmental stabilization in low back pain:. Philadelphia: Churchil Livigstone. Rzepka R. (2013). Funkcjonalna ocena FMS w fiizjoterapii i sporcie. 1-2, 5-6, 8-15, 16-20. Warszawa. Schitltz M. (2009, styczeń/luty). Explosive Strenght Imbalances in Professional Basketball Players. J Athl Train, strony 39-47. Schneiders A.G. (2011, czerwiec). Functional movements screen normative values in a young, active population. Int J Sports Phys Ther, strony 75-82. Stodolny J. (1999). Choroba przeciążeniowa kręgosłupa. Kielce: ZL Natura. Kasperczyk T. (2001). Wady postawy ciała. Diagnostyka i leczenie.. Kraków: FHU Kasper. 27

Williams G.N. (2001, pździernik 31). Dynamic knee stability: current theory and implications for clinicians and scientists. JOSPT, strony 546-566. Wójcik M. (2011, marzec). Wpływ treningu segmentarnej stabilizacji na redukcję słabych połączeń narzadu ruchu u hokeistów. Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska, strony 145-150. 28