Zupa, pompa i odrobina hydrauliki czyli krew, serce i krążenie

Zupa, pompa i odrobina hydrauliki czyli krew, serce i krążenie Scenariusz multimedialnych warsztatów popularnonaukowych dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym Harmonogram warsztatu: 1. Powitanie, szatnia, zapisywanie nazwisk na identyfikatorach (15 min.) 2. Wstęp prezentacja Power Point (10 min.) dla całej grupy dzieci a. Wprowadzenie do świata Bayer b. Zagadki dotyczące 3 obszarów działania Bayer c. Wprowadzenie do tematu zajęć 3. Część warsztatowa (45 min) - dzieci są dzielone na grupy i odbywają zajęcia równolegle (charakterystyka poniżej) 4. Podsumowanie (15 min.) dla całej grupy dzieci (charakterystyka poniżej) Cele projektu Projekt dydaktyczny pt. Zupa, pompa i odrobina hydrauliki czyli krew, serce i krążenie polega na zorganizowaniu i przeprowadzeniu 1,5-godzinnych warsztatów edukacyjnych dla dzieci i młodzieży ze szkół podstawowych, gimnazjalnych bądź ponadgimnazjalnych (w sposób dostosowany do ich wieku). Podstawowym celem jest edukacja prozdrowotna. Dzieci zostaną zaznajomione z zagadnieniem krwi jako tkanki płynnej o fundamentalnej dla organizmu roli transportowej oraz z budową serca i układu krążenia w aspekcie anatomicznym, fizjologicznym i medycznym. Ma to pomóc uczestnikom w zrozumieniu jak jest zbudowane i jak działa serce człowieka, po co człowiekowi aż dwa obiegi krążenia, czym jest krew i jaką spełnia rolę, dlaczego naczynia krwionośne są umięśnione, a także jaki jest związek naszego stylu życia (diety, snu, aktywności fizycznej, korzystania z używek) ze stanem serca i naczyń krwionośnych. Niezależnie od grupy wiekowej, trzeba podkreślić konieczność dbania o układ krążenia i serce od najmłodszych lat, a także wskazać, jak to robić. W ten sposób projekt przyczyni się do edukacji prozdrowotnej społeczeństwa. Zaproponowane moduły scenariuszy można (i należy) potraktować wybiórczo, połączyć w całość i w ten sposób uzyskać program warsztatów dostosowany do możliwości czasowych, wieku uczestników, a także ich potrzeb edukacyjnych. Treść warsztatów Skład i funkcjonowanie krwi. Barwa krwi. Badanie krwi metody i cele. Zjawisko i proces krzepnięcia krwi. Zaburzenia krzepnięcia krwi zakrzepica, hemofilia. Budowa i działanie żył i tętnic. Choroby krążenia nadciśnienie, miażdżyca. Budowa i działanie serca. Mierzenie pulsu i ciśnienia krwi. Badanie serca osłuchowe, echo serca, koronarografia. Choroby serca bradykardia i tachykardia, choroba niedokrwienna, zawał serca, migotanie przedsionków. Sens istnienia dwóch odrębnych obiegów krążenia. Wpływ diety, ilości snu i aktywności fizycznej na stan zdrowia serca i naczyń. Szkodliwy wpływ używek (tytoniu, alkoholu, nadmiaru napojów z kofeiną) na serce i naczynia. Opis zajęć Wstęp Powitanie, wzajemna prezentacja (plakietki z imionami dla dzieci w kolorze czerwonym, w kształcie serca ludzkiego w skali 1:1 wycięte z czerwonego kartonu). Przedstawienie tematu Temat 1: Jaki krew ma naprawdę kolor i czemu jest przysmakiem nietoperzy - wampirów? Cel i treść: Bez udzielenia odpowiedzi na kilka ważnych pytań nie można zrozumieć, jak i po co działa w organizmie człowieka krążenie. Czym jest krew? Z czego się składa? Dlaczego raz jest jasnoczerwona, a innym razem wiśniowa? Metody pracy: - podająca (pogadanka, prezentacja). 1

- praktyczna (przygotowanie zupy jarzynowej będącej uproszczonym modelem krwi, oglądanie preparatów mikroskopowych) Środki dydaktyczne: - karta pracy - slajd prezentujący erytrocyt, leukocyt i trombocyt - slajd pokazujący ile jest poszczególnych krwinek w mm3 krwi - slajdy omawiające krótko różne funkcje krwi - plansza demonstrująca kilka różnych odcieni czerwieni, w tym dwa odcienie odpowiadające krwi utlenowanej (jasny, żywy) i nieutlenowanej (ciemny, wiśniowy) - ciemnoczerwona kredka Bambino, jasnoczerwona kredka Bambino na każdy stół - szklany garnek lub duża zlewka 3-litrowa - 1 kg surowej marchwi pokrojonej w plasterki grubości 0,5 cm (będą to erytrocyty) - korzeń surowej pietruszki pokrojonej w kuliste kawałki o średnicy 2,5 cm (będą to leukocyty) - mała filiżanka ziaren konserwowej kukurydzy (będą to płytki krwi) - troszkę cukru i soli - plastikowe łyżeczki do soli i cukru - duża łyżka do mieszania w garnku - mikroskop - preparaty mikroskopowe pokazujące komórki krwi Czas trwania: 65-70 minut Przebieg: WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Słowo wstępne (10 min). Prowadzący wyjaśnia czym jest krew i z czego się składa. Uczestnicy dowiadują się, że krew to tkanka łączna płynna, która przypomina nieco zupę jarzynową. Składa się z płynu zawierającego sól, cukier i kuleczki tłuszczu (zwanego osoczem) oraz z pływających w nim kawałków różnych jarzyn - modeli tzw. elementów morfotycznych, inaczej krwinek. Wyróżnia się 3 rodzaje krwinek (należy pokazać je na slajdzie, najlepiej ruchome). Najwięcej jest krwinek czerwonych (erytrocytów) aż kilka milionów w mm3 krwi. Ich główne zadanie to wiązanie tlenu i dostarczanie go do komórek. Krwinki białe (leukocyty) są większe i mniej liczne jest ich około 1000 razy mniej niż krwinek czerwonych. Ich podstawowa funkcja to obrona organizmu przed bakteriami, wirusami i pasożytami. Trzecią jarzyną w zupie są tzw. płytki krwi (trombocyty), malutkie fragmenty komórek, które są odpowiedzialne za krzepnięcie krwi. Jest ich średnio 10 razy mniej niż krwinek czerwonych. Uczestnicy mogą wykonać na tym etapie ćwiczenie A/1 w karcie pracy. GRUPA WIEKOWA 7-11. Dzieciom ze szkoły podstawowej pomoże zrozumieć, jak zbudowana jest krew, przygotowanie specjalnej zupy modelu krwi. Uczestnicy wsypują do garnka całą pokrojoną w plasterki marchewkę zakładamy, że jest to 1000 czerwonych krwinek. Prowadzący pyta, ile należy wrzucić do garnka kawałków pietruszki (białych krwinek), żeby było ich 1000 razy mniej niż czerwonych. Jeden z uczestników wrzuca jedną kulkę z pietruszki. Prowadzący pyta znów, ile trzeba wrzucić ziaren kukurydzy (płytek krwi), żeby było ich 10 razy mniej niż marchewek. Inny uczestnik wrzuca 100 ziaren kukurydzy (małą filiżankę). Prowadzący wlewa teraz do garnka z jarzynami mniej więcej taką samą objętość wody, jak objętość jarzyn. Jeden uczestnik wsypuje do zupy łyżkę cukru, inny łyżkę soli. (Można też dodać łyżeczkę stopionej margaryny, która podczas mieszania zupy zamieni się w małe kuleczki - tak jak to jest w prawdziwej krwi). Kolejny uczestnik miesza całość w garnku. Zupa czyli krew gotowa. Prowadzący podkreśla, że krew składa się z płynu zawierającego cukier, sól i trochę tłuszczu oraz pływających w nim 3 rodzajów krwinek. Jaki kolor dominuje w zupie? Pomarańczowy! Zupa jest pomarańczowa, bo zawiera bardzo dużo marchewki, która jest pomarańczowa. A krew jest czerwona, bo zawiera bardzo dużo czerwonych krwinek. W krwinkach znajduje się czerwony barwnik o nazwie hemoglobina. 2

WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Oglądanie preparatu mikroskopowego krwi (5 min). Prowadzący pokazuje uczestnikom preparat krwi ssaka, wskazuje gdzie się znajdują i jak wyglądają jej omawiane składniki krwinki. Podkreśla raz jeszcze, że na ekranie widzimy głównie czerwone krwinki, ponieważ we krwi jest ich bardzo dużo. Dzięki temu, że jest ich tak dużo, krew może przenosić duże ilości tlenu potrzebnego wszystkim komórkom organizmu do oddychania (tych komórek jest aż kilka milionów w jednym mm3 krwi, powiedzmy, że 5 milionów, czyli około 25 bilionów w całym organizmie dorosłego człowieka). Do tego punktu odnosi się ćwiczenie B/1 w karcie pracy, które uczestnicy mogą wykonać później, w domu lub na lekcji szkolnej. Dotyczy ono różnicy pomiędzy prawidłowym a nieprawidłowym obrazem krwinek w rozmazie krwi. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Barwa krwi. Odróżnianie krwi utlenowanej od nieutlenowanej po barwie (5-10 min). Prowadzący objaśnia problem. Uczestnicy wykonują w karcie pracy ćwiczenie C/1, polegające na pokolorowaniu odpowiednimi odcieniami czerwieni erytrocytu niosącego tlen i erytrocytu pustego, a także (w przypadku szkół ponadgimnazjalnych) prześledzenie przepływu krwi utlenowanej i nieutlenowanej przez serce człowieka. Krew jest czerwona, ponieważ zawiera czerwony barwnik o nazwie hemoglobina, który pełni kluczową dla organizmu rolę, ponieważ jest nośnikiem tlenu. Dojrzała czerwona krwinka jest komórką, która utraciła niemal wszystkie organelle i jest cała wypchana hemoglobiną dzięki temu przeniesie naraz dużą porcję tlenu. Jednak czerwień czerwieni nierówna! Hemoglobina związana z tlenem ma wyraźnie inny odcień czerwieni (jasnoczerwony) niż hemoglobina bez tlenu (wiśniowoczerwony). Dzieje się tak dlatego, że wytworzenie wiązania pomiędzy tlenem i hemoglobiną powoduje zmianę kształtu cząsteczki hemoglobiny, a to wpływa na długość fali pochłanianego przez nią światła i w konsekwencji widzianą przez nasze oczy barwę. Krew utlenowana jest wysycona tlenem w 97%. Oznacza to, że tylko 3% cząsteczek hemoglobiny nie związało się z tlenem. Krew nieutlenowana jest natomiast nie tyle całkiem pozbawiona tlenu, ile słabiej nim wysycona (średnio w 60%, czyli aż 40% cząsteczek barwnika nie jest połączonych z tlenem). Jasnoczerwona krew utlenowana płynie w tętnicach dużego obiegu krążenia i w żyłach obiegu małego. Ciemna krew odtlenowana płynie w tętnicach obiegu małego i żyłach obiegu dużego. Dlaczego krew tak bardzo smakuje nietoperzom-wampirom, pijawkom, komarom, pchłom i kleszczom? Może dlatego, że jest słodka? Ale jak bardzo? Teoria mówi, że maksymalne stężenie glukozy we krwi zdrowego człowieka to 99 mg/dl (0,1 g na 100 ml) na czczo i 199 mg/dl (200 mg na 100 ml) po posiłku. To dużo, czy mało? Przekonajmy się! Ci, którzy wysysali sobie krew z ranki i poczuli jej smak, rzadko opisują go jako słodki czy słony. Najczęściej mówią o metalicznym posmaku. Jest tak dlatego, że krew to mieszanina ponad 100 różnych substancji. W osoczu rozpuszczony jest cukier i różne sole, ale także cała gama białek o różnych walorach smakowych. Ponadto znajdują się w nim liczne związki regulatorowe, jak np. witaminy czy hormony. Każdy składnik krwi ma jakiś wpływ na smak. Metaliczny posmak krwi pochodzi prawdopodobnie z dużych ilości żelaza, obecnych w krwinkach czerwonych. Żelazo jest ważnym składnikiem hemoglobiny. Każda cząsteczka hemoglobiny zawiera jeden atom żelaza. Krew to czerwony, gęsty płyn, stanowiący bardzo pożywny pokarm dla krwiopijców. Poza glukozą zawiera duże ilości białka i żelaza, wapń, sód i potas, aminokwasy, tłuszcze, witaminy. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Funkcje krwi (10 min). Prowadzący wyświetla slajdy i opowiada o funkcjach krwi, jednocześnie podsumowując całe zajęcia. 3

O jakich funkcjach krwi mówiliśmy na dzisiejszych zajęciach? Przede wszystkim o funkcji transportowej krew transportuje tlen, cukier, tłuszcz, białko i sole mineralne, witaminy i hormony. Dostarcza komórkom i narządom wszystkich potrzebnych substancji, a więc substancji odżywczych i tlenu, a także substancji regulujących pracę komórek, jak np. hormony. Gdy jesteśmy chorzy, to właśnie krew dostarcza do komórek leki, które zażywamy. Krew także odbiera od komórek to, co jest im niepotrzebne, np. dwutlenek węgla i inne szkodliwe lub niepotrzebne produkty przemiany materii, które następnie kieruje do płuc (wydychanie) lub nerek (wydalanie). Krew może także przenosić trucizny jeżeli człowiek się z nimi zetknie, np. czad, metale ciężkie lub alkohol. Inna ważną funkcją krwi jest roznoszenie po organizmie ciepła. Krew robi to na tej samej zasadzie, na jakiej ciepła woda przepływająca przez rury centralnego ogrzewania przenosi ciepło z elektrociepłowni lub kotłowni do mieszkań. W organizmie produkcją ciepła zajmują się głównie mięśnie i wątroba. Kolejna rola krwi polega na walce z zarazkami. Gdy do naszego organizmu dostaną się bakterie, wirusy czy pasożyty, białe krwinki przy pomocy obecnych w osoczu przeciwciał podejmują z nimi walkę i zwykle udaje im się zniszczyć wroga (czasem nie wtedy chorujemy). Białe krwinki zwalczają również komórki nowotworowe, które co jakiś czas powstają w naszym organizmie. Gdyby nie one, każdy człowiek zachorowałby na jakąś chorobę nowotworową. Krew ma także pewną bardzo istotną cechę: może krzepnąć. Jeżeli naczynia ulegną uszkodzeniu, szybko powstaje skrzeplina i dziura zostaje zatamowana. Dzięki temu nie mamy wylewów wewnętrznych (które mogą być śmiertelnie groźne, jeżeli z naczyń wypłynie dużo krwi, bądź przerwane zostanie naczynie w ważnym dla organizmu miejscu jak np., mózg), ani nie wykrwawiamy się na śmierć przy skaleczeniu. W osoczu krwi znajdują się specjalne składniki, głównie białkowe, odpowiedzialne, wraz z trombocytami, za krzepnięcie krwi. Temat 2: Od zakrzepicy do cukrzycy. Cel i treść: Rola i przebieg procesu krzepnięcia krwi. Pojęcie surowicy i jej wykorzystanie w celach leczniczych. Wpływ różnych czynników na krzepliwość krwi. Zaburzenia krzepliwości krwi: zakrzepica, hemofilia. Jak badać krzepliwość krwi? Badania krwi dlaczego powinniśmy je od czasu do czasu wykonywać i o czym mogą nas poinformować ich wyniki. Badanie stężenia cukru we krwi zdrowego człowieka i cukrzyka. Metody pracy: - podająca (film). - praktyczna (wypełnianie kart pracy) Środki dydaktyczne: - karta pracy - film ukazujący proces krzepnięcia krwi http://www.pond5.com/pl/stock-footage/2976458/krzepniecia-krwiszeroki-100x-hd.html - próbka osocza, odczynniki i przepis na badanie czasu protrombinowego opcjonalnie: filmik pokazujący krok po kroku test protrombinowy Czas trwania: 90 min Przebieg: GRUPA WIEKOWA 12+. Film ukazujący proces krzepnięcia krwi i objaśniający jego rolę dla zdrowia i życia.(5-10 min). Prowadzący podkreśla, że: (1) proces krzepnięcia krwi jest 4

wieloetapowy i złożony, ma charakter kaskadowy; (2) w procesie krzepnięcia krwi biorą udział płytki krwi, lecz większość substancji odpowiedzialnych za krzepnięcie krwi znajduje się w osoczu. Jeżeli oddzielimy od osocza krwinki, a następnie usuniemy z osocza białka krzepliwości, otrzymamy surowicę. Taka surowica nie będzie krzepnąć. Surowica zawiera ważne ciała odpornościowe tzw. przeciwciała, które są specjalnie zbudowanymi białkami, przystosowanymi do walki z zarazkami. Surowicę pozyskaną z odpowiednio przygotowanych zwierząt podaje się czasem ludziom jako lek może ona zawierać przeciwciała na jad żmii, albo przeciwko toksynom produkowanym przez bakterie tężca. Jeśli ktoś ma kłopoty z krzepnięciem krwi, co może się objawiać np. częstymi krwotokami z nosa i długotrwałym krwawieniem nawet małych ranek, możliwe, że cierpi na niedobór witaminy K i może się okazać, że powinien przyjmować tę witaminę np. w postaci tabletek. Taka sytuacja zdarza się w krajach biednych, słabo rozwiniętych, gdzie ludzie są niedożywieni. W Polsce, która nie jest takim krajem, zwykle dostarczamy organizmowi wystarczająco dużo witamin. Dlatego przyczyny częstych krwotoków z nosa mogą być zupełnie inne niż uboga dieta. Witamina K jest niezbędna do produkcji białek kaskady krzepnięcia, które warunkują wytworzenie się skrzepu. Witamina K jest ważna dla prawidłowej krzepliwości krwi. W witaminę K bogate są warzywa takie jak brokuły, szpinak, sałata, kapusta, ogórek, a także owoc awokado, jaja, sery i olej sojowy. Ciekawostka: pasożyty pijące krew mają w swej ślinie substancje zapobiegające krzepnięciu krwi po to, by ich posiłek mógł trwać dłużej. Taką substancją jest np. hirudyna produkowana przez pijawki. Gdy pijawka ssie, dzięki hirudynie ranka zrobiona przez nią w skórze ofiary się nie zamyka. Poza tym zmagazynowana w przewodzie pokarmowym wypita krew nie skrzepnie, dzięki czemu ciało pijawki zachowa niezbędną do poruszania się elastyczność. Pochodne hirudyny stosowane są we współczesnej medycynie jako leki przeciwzakrzepowe. Dawniej zaś przystawiano żywe pijawki (jak bańki) osobom cierpiącym na nadciśnienie i nadmierną krzepliwość krwi. GRUPA WIEKOWA 12+.Jak się bada krzepliwość krwi? (10 min). Trzeba zacząć od wyjaśnienia i zademonstrowania, co to znaczy krzepnięcie. Prowadzący pokazuje probówkę ze stopiona stearyną jest płynna, co oznacza, że jeśli przechylimy probówkę, wyleje się, gdyż jest cieczą. Gdy włożymy ją do naczynia z zimną wodą, zmieni się jej barwa i konsystencja. Teraz po odwróceniu probówki do góry dnem nic się nie zmieni stearyna stała się ciałem stałym. Na tym właśnie polega krzepnięcie. Jest to zmiana stanu skupienia z ciekłego w stały. A jak to się ma do krwi? Czy krew krzepnie tak samo? Wiemy już z filmu, że nie. Tzw. krzepnięcie krwi polega na tym, że jedno z białek osocza, fibrynogen, zmienia się ze zbioru pojedynczych cząsteczek pływających w osoczu w coś w rodzaju lepkiej sieci (fibryny). W sieci tej więzną krwinki i powstaje skrzep, zatykający dziurkę w naczyniu krwionośnym i tamujący wypływ krwi z naczynia. Ale tak dzieje się tylko lokalnie, w miejscu zranienia nie w całym układzie krążenia. Z własnego doświadczenia wiemy, że skrzep wytwarza się szybko, po kilku minutach od skaleczenia. To, ile dokładnie czasu potrzeba na wytworzenie skrzepu, zależy od indywidualnej krzepliwości krwi. Jedne osoby mają wyższą krzepliwość, więc wytworzenie skrzepu trwa krócej, inne niższą więc trwa dłużej. A jak się możemy dowiedzieć, jaką mamy dokładnie krzepliwość krwi? Test na krzepliwość zrobi każde laboratorium analityczne. Nie trwa on długo. Zobaczmy jak to wygląda: do próbki osocza krwi badanej osoby dodaje się cytrynian sodu, który wyłapuje i unieczynnia jony wapnia obecne w osoczu. Potem dodaje się jeden 5

z czynników zapoczątkowujący kaskadę reakcji krzepnięcia. Ponieważ w roztworze nie ma już wapnia, kaskada się nie uruchomi. Dopiero gdy wapń dodany zostanie z zewnątrz do probówki, rozpoczyna się reakcja zadaniem analityka jest zmierzyć dokładnie czas od momentu dodania chlorku wapnia do momentu skrzepnięcia próbki. Czas ten zwany jest czasem protrombinowym i normalnie wynosi od 13 do 17 (wg innych źródeł 12 do 16) sekund. GRUPA WIEKOWA 12+. Z krwi można czytać jak z księgi badania krwi (15 min). Uświadomienie uczestnikom, że nawet tak proste dane, jak liczba poszczególnych rodzajów krwinek czy stężenie cukru i soli w naszej krwi, świadczą o stanie naszego zdrowia. Dlatego od czasu do czasu warto pójść do przychodni na badania krwi. Do podstawowych badań krwi należy badanie morfologiczne (określenie liczby czerwonych i białych krwinek oraz liczby tzw. płytek krwi, a także zawartości wiążącej tlen hemoglobiny), badanie krzepliwości krwi i badania biochemiczne np. stężenia glukozy, cholesterolu, jonów sodowych i potasowych, wybranych enzymów czy hormonów. Przykładowo za mało żelaza/hemoglobiny/krwinek czerwonych oznacza anemię. Zbyt dużo białych krwinek może wskazywać na białaczkę albo stan zapalny. Pojawienie się we krwi pewnych enzymów, które są normalnie nieobecne, może wskazywać na uszkodzenie wątroby lub zawał serca. Wykryte we krwi duże ilości kwasu moczowego świadczą o dnie moczanowej, zwanej też artretyzmem. A nadmiar glukozy we krwi oznacza cukrzycę. Wiele chorób nie daje łatwo zauważalnych objawów. Ale jeśli będziemy regularnie robić sobie podstawowe badania krwi, możemy je wykryć i leczyć, co na pewno poprawi nam samopoczucie i być może przedłuży życie. Temat 3: Czy pompa może być zdrowa? Ciśnienie krwi, tętno, rytm serca i ich pomiary. Cel i treść: Dlaczego krew płynie, a nie stoi w naszych żyłach? Związek funkcji transportowej krwi z rytmiczną pracą mięśnia sercowego. Umiejscowienie serca w organizmie. Prawidłowa wielkość serca. Serce jako worek mięśniowy z naturalnym rozrusznikiem. Serce jako pompa. Cykl pracy serca: czy i kiedy serce odpoczywa? Pojęcie tętna, prawidłowe wartości tętna, ręczny pomiar tętna spoczynkowego i po wykonaniu ćwiczeń fizycznych. Wpływ aktywności fizycznej na tętno. Związek wartości tętna ze stanem zdrowia. Osłuchiwanie serca stetoskopem lekarskim lub stetoskopem z rolki ręcznika papierowego. O czym świadczy ciśnienie krwi i jak się je mierzy? Wpływ wysiłku fizycznego na tętno i ciśnienie. Metody pracy: - podająca (pogadanka, prezentacja). - praktyczna (pomiar tętna i ciśnienia tętniczego przed i po wysiłku fizycznym, osłuchiwanie serca stetoskopem) Środki dydaktyczne: - karta pracy - slajd lub plansza pokazująca, gdzie znajduje się serce człowieka i jakiej jest wielkości - film pokazujący budowę i pracę serca http://www.youtube.com/watch?v=-3xftkrhrk0 - stetoskop lekarski - stopery (po jednym na każdą parę uczestników) - ciśnieniomierz nadgarstkowy - bębenki-zabawki z pałeczkami (po jednym na każdy stolik) Czas trwania: 60 minut 6

Przebieg: WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Wprowadzenie (2 min). Aby krew mogła pełnić rolę transportera różnych substancji, musi stale płynąć przez żyły i tętnice tak jak woda w rzece musi płynąć, by można było dowieźć tratwami towary do nadrzecznych wiosek. Stały przepływ krwi przez naczynia krwionośne jest możliwy dzięki temu, że człowieka ma serce, które działa jak pompa. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Określanie wielkości, kształtu i lokalizacji serca (10 min). Prowadzący pokazuje planszę z zaznaczonym sercem zwraca uwagę na to, między którymi żebrami leży i po której stronie mostka. Uczestnicy dowiadują się, że plakietki z imionami, które mają przypięte do ubrania, mają kształt i wielkość serca człowieka. Należy je teraz odpiąć i ponownie przypiąć - ale dokładnie tam, gdzie znajduje się serce. W karcie pracy znajduje się ćwiczenie D/1, w którym uczestnicy mają odniesienie znanego wszystkim symbolicznego kształtu serduszka do kształtu prawdziwego serca. Serce leży za mostkiem, bardziej po lewej jego stronie, między drugim a piątym żebrem prawdziwym. Umieszczone jest w worku osierdziowym. Ma wielkość zaciśniętej pięści i waży 250-300 g. Kształtem przypomina stożek. Bardzo do niego podobne pod względem wielkości i masy jest serce świni. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Serce jako pompa (5 min). Krótki film ukazujący serce jako pompę, tłocząca krew do naczyń pod ciśnieniem, dzięki któremu krew dociera do odległych narządów. Film objaśnia również, jak zbudowane jest serce: ma dwa przedsionki (lewy i prawy) i dwie komory (również lewą i prawą), cztery zastawki, dzięki którym krew nie może płynąć do tyłu czyli cofać się w sercu i naczyniach, a także naturalny rozrusznik serca, dzięki któremu pompa działa stale przez całe życie, i który wyznacza rytm pracy serca. Po filmie powinno być możliwe do rozwiązania ćwiczenie C/1, punkt 3. Można je rozwiązać później, na lekcji szkolnej lub w domu. Serce to czterodziałowy worek mięśniowy wypełniony krwią. Ma swój własny, naturalny rozrusznik (układ przekształconych komórek mięśniowych wytwarzających rytmiczne impulsy elektryczne, dzięki którym komórki mięśnia sercowego kurczą się i rozkurczają, wszystkie naraz). Rozrusznik powoduje, że ścianki worka mięśniowego na zmianę kurczą się i rozkurczają. A gdy się kurczą, krew jest wyrzucana z serca pod ciśnieniem do naczyń krwionośnych, zwanych tętnicami. I płynie przez tętnice do tych bliższych i tych bardziej odległych tkanek, gdzie zostawia jedne substancje (np. tlen czy składniki odżywcze) i zabiera inne (np. produkty przemiany materii przeznaczone do wydalenia z organizmu jak dwutlenek węgla). Można tę sytuację porównać do toczenia się po podłodze piłki, którą mocno popchnęliśmy. Jednak jest pewna różnica. Piłka będzie się toczyć, lecz w końcu się zatrzyma, a krew w naczyniach krwionośnych płynie przez cały czas, nie zatrzymując się. Dlaczego? Ponieważ serce pompuje krew rytmicznie, worek mięśniowy kurczy się i popycha krew raz za razem, w tempie około 70 razy na minutę. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Badanie osłuchowe serca (10 min). Po obejrzeniu filmu uczestnicy otrzymują stetoskopy i próbują wysłuchać u kolegów jak pracuje serce. Prowadzący pyta, co słyszą i wyjaśnia, iż serce pracuje w dwutakcie, dzięki czemu słyszymy dwa następujące po sobie puknięcia: puk-puk. Takie dwa puknięcia wraz z następującą po nich krótką przerwą odpowiadają jednemu pełnemu cyklowi pracy pompy tłoczącej krew. 7

GRUPA WIEKOWA 7-11. Wystukiwanie rytmu serca na bębenku. Prowadzący rozdaje dzieciom bębenki z pałeczkami i prosi o wystukanie na nich rytmu serca. Cała grupa wystukuje w równym rytmie na dany sygnał. Trzeba powtórzyć to tyle razy, żeby wszyscy uczestnicy mieli szansę powyszukiwać rytm. GRUPA WIEKOWA 12+. Uczniom ze szkół ponadpodstawowych warto zadać pytanie, skąd biorą się te dwa puknięcia, a następnie dokładnie wyjaśnić cały cykl pracy serca, tak by zrozumieli, skąd bierze się każde z dwóch puknięć. Dla nich w karcie pracy nr 3 umieszczone jest dodatkowe ćwiczenie, utrwalające wiedzę o cyklu pracy serca. Podczas osłuchiwania stetoskopem powinno się słyszeć różne tony serca. Tonem serca nazywany jest efekt akustyczny związany z faktem, iż podczas pracy serca krew uderza w zamknięte zastawki. U zdrowej osoby usłyszymy dwa tony. Najpierw kurczą się przedsionki i przy otwartych zastawkach przedsionkowo-komorowych krew przepychana jest do komór. Pierwszy ton, zwany skurczowym, powstaje wtedy, gdy w czasie skurczu komór krew uderza w zamykające się już zastawki przedsionkowo-komorowe. Następnie krew zostaje wypchnięta z serca do tętnic i następuje rozkurcz komór. Drugi ton serca, zwany rozkurczowym, powstaje właśnie podczas rozkurczu komór, kiedy cofająca się z tętnic (aorty i pnia płucnego) krew uderza w zastawki półksiężycowate (aortalną przy wyjściu aorty z lewej komory i zastawkę pnia płucnego przy wyjściu tętnic pnia płucnego z prawej komory). Teraz serce chwilę odpoczywa, a krew płynie dalej tętnicami do tkanek i narządów, gdzie zostawia tlen i składniki odżywcze, zabiera zaś dwutlenek węgla i inne produkty przemiany materii przeznaczone do wydalenia poza organizm. A dlaczego lekarz, gdy osłuchuje serce, przykłada stetoskop do klatki piersiowej w różnych miejscach? Bo pierwszy ton serca słychać najlepiej w tzw. piątej przestrzeni międzyżebrowej po obu stronach mostka, zaś drugi wyżej, w drugiej przestrzeni międzyżebrowej, również po obu stronach mostka. GRUPA WIEKOWA 10+. Pomiary tętna spoczynkowego (10 min). Uczestnicy samodzielnie dokonują pomiarów tętna własnego i kolegi, zapisując wyniki w karcie pracy (ćwiczenie E/1 podpunkt 1). Prowadzący objaśnia, jak to się robi na żywym modelu najlepiej na sobie i na jednym ochotniku. Zapisuje też na tablicy prawidłową wartość pulsu 60-80/min, następnie prosi uczestników o zapamiętanie, ściera zapis i pokazuje kolejno kilka kartek z zapisanymi wartościami: 105/min, 66/min, 45/min, 72/min. Uczestnicy mają szybko odpowiedzieć na pytanie, czy jest to puls za wysoki, za niski, czy prawidłowy. Rytm pracy serca, który odczuwamy jako pulsowanie naczyń tętniczych, to tzw. tętno lub puls. Można go łatwo zmierzyć, uciskając duże naczynie tętnicze 2 lub 3 palcami i licząc jego skurcze przez 30 sekund, a następnie przeliczając na minutę. Najlepsza jest do tego celu tętnica promieniowa lub szyjna (Prowadzący pokazuje te miejsca najpierw na sobie, a potem pomaga dzieciom przyłożyć sobie do tętnicy promieniowej by poczuło puls). Gdy uczestnicy już potrafią wyczuć puls swój i kolegi, otrzymują stopery i liczą skurcze tętnic przez 30 sek i zapisują wynik w kartach pracy w rubryce puls spoczynkowe (prowadzący wyjaśnia, że jest to wartość tętna wyznaczona wtedy, gdy siedzimy spokojnie i nie ruszamy się). Następnie mnożą wynik przez dwa i wpisują do karty zdrowia swój puls. Ciekawe jest porównanie wartości pulsu mierzonego przez samego siebie i przez kolegę. Zwykle wynik otrzymany przez kolegę jest wyższy. Wskazuje to na fakt, iż osoba, której mierzony jest puls doznaje emocji, gdy mierzy go ktoś inny. Prowadzący wskazuje na wpływ stanu emocjonalnego na puls i opowiada o tym, że zdenerwowanie i stres mogą nawet znacznie przyśpieszyć puls. 8

GRUPA WIEKOWA 10+. Pomiary ciśnienia krwi w spoczynku (5 min). Prowadzący wybiera 4-5 ochotników z grupy i mierzy im ciśnienie za pomocą cyfrowego ciśnieniomierza nadgarstkowego. Pozostali podchodzą blisko i obserwują czynności oraz wyniki. Prowadzący zwraca uwagę na to, że wartość ciśnienia określa się dwiema liczbami. Podaje też prawidłową wartość ciśnienia krwi: 120/80 mmhg (wiek od 9 lat) i 110/70 mmhg (wiek 1-8 lat); jako ciekawostkę że noworodek ma ciśnienie jeszcze niższe, 100/55 mmhg. Do kart pracy wszyscy uczestnicy powinni wpisać wyniki pomiarów dla siebie i jeszcze dwóch kolegów (ćwiczenie E/1), potem będą potrzebne do porównania z ciśnieniem krwi po wysiłku. Ciśnienie krwi to inaczej ciśnienie tętnicze, czyli ciśnienie wywierane przez krew na ścianki dużych tętnic w organizmie człowieka, np. tętnicy ramiennej lub udowej. Nie ma ono jednak w każdej chwili identycznej wartości. W momencie skurczu serca (gdy krew wypychana jest z serca do tętnic) jest najwyższe i u zdrowego dorosłego człowieka wynosi 100-130 mm Hg jest to tzw. ciśnienie skurczowe. W czasie rozkurczu serca (odpoczynku mięśnia sercowego) jest z kolei najniższe, 60-90 mm Hg to ciśnienie rozkurczowe. Różnica pomiędzy ciśnieniem skurczowym i rozkurczowym powinna wynosić około 40 mm Hg. Wynik pomiaru ciśnienia tętniczego podawany jest w postaci dwóch liczb rozdzielonych ukośnikiem, np. 120/80 tyle wynosi prawidłowe ciśnienie zdrowej osoby dorosłej. Pierwsza z nich to ciśnienie skurczowe, druga rozkurczowe. U lekarza można dokonać dokładnego pomiaru ciśnienia przy użyciu manometru rtęciowego i słuchawek lekarskich. W domu można zmierzyć ciśnienie nieco mniej dokładnie, np. korzystając z kupionego w sklepie półautomatycznego miernika naramiennego albo nadgarstkowego. Regularna kontrola ciśnienia krwi jest konieczna, jeżeli chcemy dbać o nasze zdrowie. Dzięki niej możemy wykryć początki powszechnie występującej na świecie niebezpiecznej choroby zwanej nadciśnieniem tętniczym, albo też inne choroby układu krążenia bądź nerek. O nadciśnieniu tętniczym mówimy wtedy, gdy spoczynkowa wartość ciśnienia krwi u osoby dorosłej osiąga lub przekracza 140/90. U dzieci taka wartość graniczna nie ma zastosowania. To, czy wystąpiło nadciśnienie ustala się porównując wynik danego dziecka z wynikami innych dzieci, stosując specjalne wykresy, tzw. siatki centylowe. Zbyt wysokie ciśnienie grozi np. pęknięciem któregoś z mózgowych naczyń krwionośnych i wylewem krwi do mózgu. Z kolei niedociśnieniem nazwiemy stan, w którym wartość ciśnienia tętniczego nadmiernie spada. Brak tu jednak ostrej granicy wartości. Często będzie to u osoby dorosłej ciśnienie poniżej 100/60 mmhg, jednak aby lekarz rozpoznał niedociśnienie, pacjent musi mieć także charakterystyczne objawy, jak np. osłabienie, zawroty głowy, mroczki przed oczami, senność, obniżona temperatura ciała. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE (MŁODSZE 7-11 BEZ CIŚNIENIA KRWI). Wykazanie wpływu aktywności fizycznej na puls i ciśnienie krwi (15 min). Po wykonaniu serii ćwiczeń fizycznych (20 pajacyków lub 20 przysiadów, lub 20 podskoków na lewej nodze do wyboru) uczestniczy ponownie mierzą sobie puls (samodzielnie) oraz ciśnienie (tylko poprzednio wybrani ochotnicy, pod nadzorem prowadzącego) i zapisują wyniki w karcie pracy (ćwiczenie E/1). Czy jest różnica? Z pewnością. W karcie pracy pojawia się zatem wniosek: ćwiczenia fizyczne przyspieszają pracę serca. Prowadzący pyta, dlaczego tak jest. Jeśli nikt nie udzieli prawidłowej odpowiedzi, objaśnia, że wzrost tętna jest konieczny, by serce pompowało krew szybciej i do pracujących mięśni mogło dotrzeć z krwią więcej tlenu. Od tlenu właśnie zależy, 9

czy mięśnie będą mieć dość energii, by intensywnie pracować. Natomiast wzrost ciśnienia krwi jest wynikiem tego, że serce pracuje szybciej i stara się wyrzucać krew do naczyń jak najsilniej czyli pod dużym ciśnieniem. Ciekawostka: u sportowców, czyli ludzi bardzo aktywnych fizycznie, którzy często się ruszają i są przyzwyczajeni do wysiłku fizycznego, tętno oraz ciśnienie spoczynkowe przybierają bardzo niskie wartości. W stanie spoczynku tętno może wynosić 40/min, a w czasie snu zaledwie około 30/min. Z kolei podczas treningu czy zawodów, gdy organizm musi szybko zrobić gwałtowny wysiłek, tętno może im skoczyć nawet do 200/min WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE Quiz podsumowujący (5 min). Kto uzyska najlepszy wynik? Dla zwycięzców przeznaczona jest nagroda: książeczka Maleńka nauka o zdrowiu. Pytania: - Do jakiego urządzenia można porównać serce w organizmie człowieka? (do pompy) - Z ilu części zbudowane jest serce? (z czterech) - Ile zastawek znajduje się w sercu? (cztery) - Jaką nazwą określa się naczynia wychodzące z serca i odprowadzające krew z serca do tkanek? (tętnice) - Co kurczy się najpierw, komory czy przedsionki? (przedsionki) - Ile wynosi prawidłowe ciśnienie krwi osoby dorosłej/nastolatka/dziecka/noworodka? (120/80; 120/80; 110/70; 100/55) - Gdzie mierzy się puls: na sercu, na żyłach, czy na tętnicach? (na tętnicach) - Ile powinien wynosić średnio puls spoczynkowy zdrowego człowieka? (około 70) - Czy wysiłek fizyczny podwyższa, czy obniża ciśnienie krwi? (podwyższa) - Czy sportowcy mają podwyższony, czy obniżony puls? (obniżony) - Jak nazywa się lekarz-specjalista od serca i krążenia? (kardiolog) Temat 4: Wgląd w tajemnice serca pacjenta. Czy miażdżyca miażdży? Choroby cywilizacyjne. Cel i treść: Kardiologia jako gałąź medycyny. Choroby kardiologiczne to najważniejsza przyczyna zgonów w krajach wysoko rozwiniętych. Miażdżyca, otyłość, hiperlipidemia i nadciśnienie jako główni wrogowie układu krążenia. Związek stylu życia ze stanem naczyń i serca. Pojęcie i przykłady chorób cywilizacyjnych. Wskazanie głównych wrogów układu krążenia: nadmiaru tłuszczów zwierzęcych, nadmiaru soli, nadmiaru cukru, nadmiaru napojów z kofeiną, braku ruchu, palenia tytoniu i spożywania dużych ilości alkoholu. Charakterystyka zdrowej diety i trybu życia. Metody pracy: - podająca (pogadanka, prezentacja). - praktyczna (doświadczenie z przepływem krwi przez zdrowe i chore tętnice, zabawa w zdrowe zakupy w sklepie spożywczym, karty prawda-fałsz) Środki dydaktyczne: - karta pracy nr 4 - slajdy: a) z danymi statystycznymi porównującymi dietę, aktywność fizyczną i zapadalność oraz umieralność na choroby sercowo-naczyniowe w krajach wysoko rozwiniętych i rozwijających się; b) przedstawiający pojęcie chorób cywilizacyjnych; c) przedstawiający zmiany miażdżycowe w naczyniach i czynniki sprzyjające rozwojowi miażdżycy; d) przedstawiający układ krążenia człowieka z zaznaczeniem tętnic, które najczęściej atakuje miażdżyca; e) przedstawiający elementy zdrowego stylu życia, dzięki któremu można zapobiec rozwojowi miażdżycy - rekwizyty uosabiające głównych wrogów układu krążenia: mysz komputerowa/klawiatura, krzesełko, kostka smalcu, opakowanie jaj, opakowanie soli, opakowanie chipsów, paczka kawy i butelka coca-coli, zdjęcia: paczki papierosów, butelki piwa - rekwizyty uosabiające złe i dobre towary do kupienia w sklepie: ZŁE - 2 różne opakowania chipsów, 2 różne batony czekoladowe, coca-cola, napój energetyzujący w puszce, opakowanie soli, opakowanie cukru, 10

opakowanie jaj, kostka masła, ser żółty; DOBRE świeżo wyciskany sok, jogurt naturalny, czerwona papryka, seler naciowy, cytryna, główka czosnku, jabłko, słoik miodu, ryba, opakowanie płatków owsianych, oliwa z oliwek. WSZYSTKIE REKWIZYTY MUSZA BYĆ PRZYGOTOWANE W PODWÓJNEJ ILOŚCI, ŻEBY MOŻNA BYŁO UZUPEŁNIĆ BRAKUJĄCE ELEMENTY PO PIERWSZYCH ZAKUPACH. - dwa plastikowe koszyki z uchwytem na zakupy (najlepiej w dwóch różnych kolorach) - zestawy do badania szybkości przepływu krwi przez zdrowe i zwężone przez miażdżycę naczynia (po jednym na stolik); w skład zestawu wchodzi: 1 - statyw laboratoryjny metalowy z łapą, tu umocujemy naszą tętnicę ; 2 mała butelka (np. po soczku Tarczyn) z sokiem warzywnym będzie to krew; 3 20-centymetrowej długości kawałek gumowej rurki o średnicy JJJ, który będzie udawać tętnicę; 4 taki sam kawałek rurki, tyle że do środka należy wlać wcześniej stopioną stearynę ze świecy (najlepiej białej lub jasnożółtej) i za pomocą długiego patyczka delikatnie zrobić w niej otworek na wylot tak, by był przepływ stearyna będzie udawać blaszkę miażdżycową w tętnicy; 5 zlewka 150 ml z podziałką, do niej będziemy wlewać 200 ml porcje krwi ; 6 zlewka 500 ml, którą podstawimy pod tętnicę, żeby ściekała do niej krew ; 7 stoper - instrukcje do doświadczenia (po jednej na każdy stół) - po 2 plastikowe koszyczki podpisane prawda i fałsz na każdy stół - dobrany do wieku zestaw kart ze stwierdzeniami na temat wpływu ruchu na zdrowie - Model Arteriosklerozy z Przekrojami Tętnic, 2-części, Nr katalogowy: G40[1000278], cena ok. 240 zł, sklep/firma FANTOM (www.fantom-fw.com.pl); - Model tętnicy z 4 przekrojami /GEG240/ - ukazuje powstawanie blaszki miażdżycowej, cena ok. 180 zł, producent ERLER ZIMMER, sklep/firma ANATOM.pl (www.anatom.pl) Czas trwania: 70-80 minut Przebieg: GRUPA WIEKOWA 12+. Kardiologia ważna gałąź medycyny (10 min). Prezentacja danych statystycznych porównujących dietę, aktywność fizyczną i zapadalność oraz umieralność na choroby sercowo-naczyniowe w krajach wysoko rozwiniętych i rozwijających się. Prowadzący podkreśla, że niezdrowy styl życia ma ogromny wpływ na rozwijanie się śmiertelnie groźnych chorób, takich jak otyłość, nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemia (nadmiar związków tłuszczowych we krwi) i miażdżyca, te zaś z kolei prowadzą do choroby niedokrwiennej serca, dusznicy bolesnej, zawału mięśnia sercowego, częstoskurczu czy wylewu krwi do mózgu. Dlatego najlepiej zapobiegać rozwojowi tych chorób, stosując odpowiednią dietę, uprawiając sport i rezygnując z alkoholu, papierosów czy nadmiaru napojów z kofeiną. Oczywiście nie można pominąć innych czynników sprzyjających chorobom krążenia, takich jak skłonności genetyczne (dziedziczne) albo zaawansowany wiek. Uczestnicy wykonują ćwiczenie F/1 z karty pracy, polegające na ustaleniu, która z trzech opisanych osób jest najmocniej, a która najmniej zagrożona chorobami układu krwionośnego. Kardiologia to dziedzina medycyny zajmująca się wadami wrodzonymi i nabytymi chorobami serca i naczyń krwionośnych. Jej wagę dla ludzkości podkreśla np. fakt, że pod koniec XX wieku w krajach uprzemysłowionych na choroby serca i krążenia umierała prawie połowa wszystkich obywateli. W krajach rozwijających się na korzyść zdrowia układu krążenia będą działać: (1) niskie spożycie tłuszczów zwierzęcych, (2) większa aktywność fizyczna ludzi. Natomiast na niekorzyść: (3) uboga dieta, powodujące niedobory ważnych składników odżywczych; (4) słaba dostępność opieki medycznej; (5) nagminne stosowanie używek w rodzaju tytoniu czy alkoholu. W krajach uprzemysłowionych będzie odwrotnie (z wyjątkiem używek chociaż tu nie znam dokładnych danych statystycznych), poza tym ludzie są narażeni na większy stres związany z dużym tempem życia codziennego i wysokim wymaganiom społeczeństwa, jakim człowiek musi sprostać. Gdzie jest zatem lepiej? Ludzie z krajów słabo rozwiniętych chorują na choroby sercowo-naczyniowe rzadziej, biorąc rzecz czysto statystycznie. Nie wynika to jednak ze zdrowszego życia, tylko z faktu, że umierają wcześniej niż zdoła się rozwinąć jakaś choroba krążenia (np. z powodu różnych infekcji). 11

GRUPA WIEKOWA 12+. Miażdżyca i hydraulika spowolniony przepływ przez rury (25 min). Prowadzący wyjaśnia w oparciu o slajdy i/lub model tętnicy, na czym polega pospolita choroba naczyń krwionośnych zwana miażdżycą i skąd się ona bierze, tzn. jakie czynniki sprzyjają jej powstaniu i rozwojowi, oraz jakie mogą być jej konsekwencje zdrowotne. Uczestnicy otrzymują zestawy do badania szybkości przepływu krwi przez zdrowe i zmienione miażdżycowo naczynia, po czym wykonują doświadczenie, zapisując wyniki i wnioski w karcie pracy (ćwiczenie G/1). Miażdżyca to jedna z częstszych chorób cywilizacyjnych, polegająca na zwyrodnieniu wewnętrznych ścian większych tętnic, takich jak tętnice wieńcowe, aorta, tętnice szyjne i mózgowe, tętnice kończyn. Zwyrodnienie oznacza zwężenie światła (przepływu) oraz stwardnienie ścian tętnic, które powinny być elastyczne, by przepychać krew z serca do tkanek. Ściany tętnic grubieją, gdyż odkłada się w nich nadmiar cholesterolu, tłuszczu i twardych białek, a każde najmniejsze uszkodzenie przyciąga jak magnes różne rodzaje krwinek i następne cząsteczki tłuszczów. Na przywartych do ściany tętnicy krwinkach zatrzymują się następne krwinki, a także kolejne porcje niesionych przez krew tłuszczów. O takiej odkładającej się, coraz grubszej warstwie komórek i tłuszczów w ścianie naczynia mówimy blaszka miażdżycowa. Tętnica z narastającą blaszką miażdżycową przypomina rurę hydrauliczną zarastającą kamieniem. Ale o ile kamień z rur można usunąć, blaszki miażdżycowej z tętnic już nie. Dlatego tak ważne jest dbanie o to, by nie rozwijała się miażdżyca. Przyczyny rozwoju tej śmiertelnie groźnej choroby są złożone i różnorodne, lecz na pewno na pierwszym miejscu należy wymienić obfitującą w tłuszcze i cholesterol dietę, brak ruchu, stres, nadciśnienie tętnicze i palenie tytoniu. Inne czynniki sprzyjające miażdżycy to zawansowany wiek, zaburzenia hormonalne, cukrzyca, spożycie nadmiaru węglowodanów. Okazuje się też, że mężczyźni są zagrożeni miażdżycą bardziej niż kobiety. Skutki miażdżycy są łatwe do przewidzenia. Przez zwężone naczynia krwionośne przepływa mniej krwi, tak więc organizm jest niedotleniony. W skrajnym przypadku przepływ krwi może zostać całkowicie zablokowany. Jeżeli miażdżyca zaatakuje tętnice wieńcowe, rozwinie się choroba niedokrwienna serca. Jeżeli zostanie zablokowany przepływ krwi przez tętnice mózgowe, może dojść do niedokrwiennego udaru mózgu. Tak więc można powiedzieć, że miażdżyca cichutko, powoli miażdży organizm. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Czy smaczne zakupy spożywcze są zdrowe? (5 min). Na początek delegacja uczestników (po jednym z każdego stolika) ma za zadanie w ciągu 1 minuty włożyć do koszyka 10 najsmaczniejszych produktów spożywczych ze sklepu urządzonego za przepierzeniem (ważne, by nie było widać, co jest w sklepie i co kupują inni). Prowadzący chowa gdzieś koszyk z zakupami, uzupełnia brakujące produkty i wysyła drugą delegację (również po jednej osobie ze stolika) na drugie zakupy: teraz zadaniem jest włożenie do koszyka 10 zdrowych produktów. Oba koszyki zostają przyniesione na salę i prowadzący analizuje ich zawartość. Liczy, zapisując na tablicy, ile produktów przyjaznych sercu, a ile wrogich sercu znalazło się w każdym z koszyków. Wszyscy wyciągają wnioski wspólnie. Prowadzący podkreśla, że warto rezygnować z niezdrowych produktów na rzecz zdrowych, i że zdrowe jedzenie może być bardzo smaczne. WSZYSTKIE GRUPY WIEKOWE. Dlaczego ruch to zdrowie? (10 min) Prowadzący rozdaje uczestnikom karty ze stwierdzeniami dotyczącymi wpływu ruchu na nasze zdrowie i po dwa plastikowe koszyczki podpisane prawda i fałsz na każdy stół. Zadaniem uczestników jest prawidłowe umieszczenie w koszyczkach rozdanych kart. (Zestawy stwierdzeń na kartach są dobrane do wieku uczestników). Prowadzący zbiera osobno karty z koszyków prawda i fałsz, omawia wyniki pracy i koryguje błędy. Zakończenie warsztatów 12

Cel i treść: Krótkie podsumowanie i zamknięcie tematu. Podziękowania i pożegnanie. Odprowadzenie grupy do szatni. Czas trwania: 5 min Opracowanie scenariusza: Dr nauk biologicznych Agata Anna Konopińska 13