Metody detekcji zaburzeń widzenia barw w zawodach związanych z logistyką

LASKOWSKI Maciej 1 Metody detekcji zaburzeń widzenia barw w zawodach związanych z logistyką WSTĘP Regulacje związane z wymogami bezpieczeństwa pracy były jednym z czynników szybkiego rozwoju metod wykrywania zaburzeń widzenia barw. Należy jednak zauważyć, iż do chwili obecnej nie opracowano sposobu, który umożliwiałby szybką, bezbłędną i jednoznaczną detekcję ślepoty barw wykorzystywane metody różnią się m.in. stopniem skomplikowania, skutecznością i dokładnością diagnozy, rodzajem wykorzystywanego sprzętu, a także celem i okolicznościami stosowania. 1. ZNACZENIE PRAWIDŁOWOŚCI DETEKCJI ZABURZEŃ WIDZENIA BARW Zaburzenia widzenia barw mają wpływ na wiele aspektów życia codziennego. Przykładem może być powszechnie poruszany problem bezpieczeństwa na drodze osób dotkniętych ślepotą barw, gdyż światła drogowe są jednym z najczęściej spotykanych zastosowań sygnałów opartych o kolory. Ich prawidłowe rozpoznanie i interpretacja obowiązują wszystkich uczestników ruchu drogowego, zarówno kierowców, jak i pieszych. Omawiany problem nie ogranicza się więc tylko do posiadaczy prawa jazdy w szczególnie niekorzystnej sytuacji są osoby dotknięte protanopią i silną protanomalią, ponieważ mogą postrzegać czerwone światła drogowe jako wygaszone, co, jak udowadniają badania [4], może w niektórych przypadkach przekładać się na zwiększone ryzyko wypadku drogowego. W powszechnej opinii ([30], [28]) wpływ zaburzeń widzenia barw na życie dotkniętych nimi osób postrzegany jest przez pryzmat konieczności prawidłowej interpretacji kolorowych sygnałów świetlnych (np. drogowych, ostrzegawczych czy nawigacyjnych) i zawęża się tylko do wykorzystujących je profesji (np. kierowca, motorniczy, nawigator). Istotnie, w wielu krajach istnieją regulacje prawne ograniczające lub wręcz uniemożliwiające pracę w niektórych zawodach (zwłaszcza związanych z transportem) bądź uzyskanie odpowiednich uprawnień (np. zawodowego prawa jazdy bądź patentu żeglarskiego) osobom ze ślepotą barw. Przyjmuje się [30]. iż ograniczenia te wynikają z katastrofy kolejowej, która miała miejsce w 1875 roku w Lagerlunda w Szwecji i która, jak wykazało śledztwo została spowodowana przez inżyniera dotkniętego zaburzeniem widzenia barw. Od tamtej pory jednym z kluczowych wymogów dotyczących zawodów związanych z transportem stało się naturalne niejako wymaganie, aby osoba prowadząca pojazd była w stanie rozpoznać i rozróżnić sygnały oparte o barwy, takie jak światła drogowe bądź ostrzegawcze. Omawiane ograniczenia mogą mieć różnoraki charakter: przykładowo w Polsce osoba dotknięta ślepotą barw może uzyskać niezawodowe prawo jazdy (m.in. kategorii A i B). Ponadto w niektórych przypadkach, jeżeli w wyniku badania lekarskiego nie stwierdzono przeciwwskazań do kierowania pojazdem, może się również starać o zawodowe prawo jazdy [29]. Podobne rozwiązania występują m.in. w Stanach Zjednoczonych [22] czy Australii [4]. Ciekawa sytuacja ma miejsce w Rumunii wymagania medyczne dotyczące kandydatów na kierowców są na tyle rygorystyczne, iż w praktyce osoby z zaburzeniami widzenia barw nie mogą starać się o uzyskanie prawa jazdy żadnej z kategorii pomimo braku zakazu wyrażonego explicite [7]. 1 Instytut Informatyki, Wydział Elektrotechniki i Informatyki, Politechnika Lubelska, ul. Nadbystrzycka 36b, 20-618 Lublin Uczestnik projektu "Kwalifikacje dla rynku pracy - Politechnika Lubelska przyjazna dla pracodawcy" współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 3658

Istotna jest nie tylko świadomość posiadania wady widzenia, ale również wiedza na temat jej rodzaju oraz charakteru. Jest to szczególnie ważne w obliczu ograniczeń zawodowych dotyczących osób dotkniętych ślepotą barw. Wymaga to użycia dobrej metody detekcyjnej, charakteryzującej się niewielkim prawdopodobieństwem błędu, na przykład w postaci false-positive, czyli wykrycia zaburzenia widzenia barw u osoby, która prawidłowo (w ramach przyjętej normy) rozpoznaje kolory. 2. OBECNIE WYKORZYSTYWANE METODY DETEKCJI ZABURZEŃ WIDZENIA BARW Metody wykrywania zaburzeń widzenia barw można podzielić na cztery podstawowe kategorie (za: [12],[2], [32]): porównawcze (lub dopasowawcze [2], ang. arrangement methods), lampowe, tablice pseudoizochromatyczne, spektralne. 2.1. Metody porównawcze Metody porównawcze możemy podzielić na dwie kategorie: w pierwszej zadaniem osoby badanej jest wybranie spośród pewnej liczby barwnych próbek najbardziej zbliżonej (lub zbliżonych) do określonej przez badającego, do zaś drugiej kategorii można natomiast zaliczyć metody wymagające ułożenia próbek w określonej kolejności odcieni (np. od najjaśniejszego do najciemniejszego) w oparciu o barwę próbki zadanej przez badającego. Metoda Holgrena i kcijek Thompsona Alaric Fithiof Holmgren, szwedzki lekarz badający przyczyny wypadku kolejowego w Lagerlunda w oparciu o doświadczenia zdobyte w trakcie dochodzenia opracował w 1877 pierwszą komercyjnie używaną metodę wykrywania zaburzeń widzenia barw [17]. Wykorzystywany w badaniu zestaw składał się ze 160 kłębków kolorowej wełny, które należało dopasować do trzech predefiniowanych próbek [17]. Modyfikacje wprowadzone w 1880 przez Williama Thompsona na zlecenie rządu amerykańskiego dotyczyły m.in. zmniejszenia do 40 liczby elementów zestawu i ich ponumerowania, co uprościło proces diagnostyczny i umożliwiło powszechne wykorzystanie tej metody do detekcji zaburzeń widzenia barw m.in. u pracowników kolei [20]. Badanie przy użyciu tzw. kijka Thompsona (ang. Thompson's stick) określanego tym mianem [20] ze względu na mocowanie wełnianych próbek do kawałka drewna, co ułatwiało transport zestawu miało charakter przesiewowy i mogło być przeprowadzane przez osobę bez wykształcenia medycznego. Dopiero w przypadku wykrycia zaburzeń widzenia barw diagnoza była potwierdzana przez lekarza przeprowadzającego dodatkowe testy [20]. Zarówno oryginalna metoda Holmgrena, jak i jej modyfikacja umożliwiały jedynie detekcję zaburzeń widzenia barw czerwonej i zielonej protanopii i deuteranopii, a także niektórych przypadków protanomalii i deuteranomalii [20]. Obie metody cechują się dość dużym progiem błędu, co jest wynikiem złego doboru koloru próbek [1], jak również wpływem czynników zewnętrznych na przebieg badania, takich jak oświetlenie, stan próbek czy blaknięcie użytych w zestawie barwników [1]. Dodatkowo, badanie przeprowadzane przy użyciu kijka Thompsona charakteryzuje się brakiem odporności na oszustwo ze strony osoby testowanej [20], gdyż kolejność próbek jest stała, co umożliwia np. nauczenie się jej na pamięć. Z tych powodów obecnie wiele instytucji odradza stosowanie omówionych powyżej metod, pomimo ich ciągłej obecności na rynku [32]. 3659

Panele Farnswortha-Munsella Panel D-100 Farnswortha-Munsella, opracowany w 1943 przez, jest uważany za jedno z dokładniejszych ([13], [32]) narzędzi do detekcji zaburzeń widzenia barw, umożliwiające wykrycie nie tylko dichromatyzmu, ale również nieprawidłowej trichromii [9]. Zadaniem osoby badanej jest ułożenie zestawu 85 kolorowych pionków w określonej kolejności odcieni [10]. Ewentualne zaburzenie widzenia barw określa się obliczając dla każdego z pionków różnicę pomiędzy położeniem wzorcowym a zaproponowanym przez pacjenta i nanosząc wynik na predefiniowany układ współrzędnych. Umożliwia to nie tylko detekcję rodzaju ślepoty barw, ale także określenie jej stopnia [10]. Z uwagi na fakt, że uzyskane wyniki można również porównać z normami statystycznymi, metoda ta zyskała duża popularność wśród osób zajmujących się badaniami klinicznymi [31]. Skróconą wersją opisywanej powyżej metody jest panel D-15 Farnswortha-Munsella opracowany w 1947 i oparty na podobnych założeniach zadaniem pacjenta jest ułożenie zestawu 15 kolorowych pionków w określonej kolejności [31]. Jest to metoda mniej dokładna niż jej 'pełna' wersja, jednak umożliwiająca wykrycie zarówno osób dotkniętych dichromią, jak i silną anormalną trichromią [31]. Uzyskane wyniki umieszczane są w przestrzeni barw CIE 1931 (CIEXYZ). Zaburzenie widzenia barw jest określane na podstawie przesunięcia wyników w stronę którejś z tzw. osi konfuzji (ang. confusion axis), czyli linii łączącej błędy charakterystyczne dla konkretnego zaburzenia [31]. Pomimo, iż badania przeprowadzane przy użyciu opisywanych rodzajów paneli (zwłaszcza D-100) cechują się dużą dokładnością [32], to nie są pozbawione wad. Za najpoważniejszą [13] uznaje się wysoki stopień skomplikowania analizy wyników i stawiania diagnozy. Dotyczy to zarówno sposobu opracowanego przez Farnswortha, wymagającego od badającego przeprowadzania obliczeń arytmetycznych i nanoszenia uzyskanych rezultatów na predefiniowany układ współrzędnych ([9], [10]), jak i alternatywnej metody, zaproponowanej przez Vingrysa i King-Smitha, wymagającej obliczeń kilku zmiennych [31]. Z powodu dużej czasochłonności metoda ta nie nadaje się do przeprowadzania badań przesiewowych dużych grup pacjentów [13]. 2.2. Metody lampowe Metody lampowe powstały jako praktyczny sposób na sprawdzenie zdolności jedynie do rozróżniania barw istotnych z zawodowego punktu widzenia m.in. w marynarce czy lotnictwie. Większość z nich pozwala jedynie na stwierdzenie występowania zaburzeń widzenia barw, nie zaś na określenie jego rodzaju. Prostota procesu badawczego jest podstawową zaletą tego typu metod detekcyjnych zazwyczaj symulowany jest kolor świateł nawigacyjnych, zaś badany ma za zadanie określić, jaki zestaw świateł jest aktualnie zapalony i prawidłowo je nazwać. Istnieje wiele różnych testów różniących się poziomem trudności, który zależy m.in. od rozmiarów bodźców świetlnych i ich intensywności [2], a także rodzajem wykorzystywanych soczewek i filtrów, mających symulować warunki pracy, z jakimi może się spotkać osoba badana, np. mgła czy opady atmosferyczne [32]. Lampa Wilczka Badanie przy pomocy lampy Wilczka może być jednym z elementów testów medycznych dla kandydatów na zawodowych kierowców w Polsce. Umożliwia sprawdzenie poprawności rozpoznawania barw podstawowych, wykorzystywanych w sygnalizacji ulicznej. Zadaniem pacjenta jest rozpoznanie koloru zapalonych diod z odległości około 4 metrów [33]. Ewentualna diagnoza dotyczy więc tylko niektórych przypadków dichromii i bardzo silnych przypadków anormalnego trichromatyzmu, bez określania konkretnego rodzaju czy stopnia zaburzenia. 3660

Latarnia Eldridge-Greena Latarnia Eldridge-Greena została opracowana w 1891 roku. Jest wyposażona w siedem filtrów z kolorowego szkła oraz taką samą liczbę szklanych filtrów modyfikujących i apertur [32]. Barwne filtry symulują światła sygnałowe, filtry modyfikujące niektóre warunki atmosferyczne, takie jak mgła, deszcz czy dym, zaś apertury zmiany odległości [32]. Duża liczba elementów umożliwia odwzorowanie różnych sytuacji, z jakimi może mieć do czynienia osoba badana w pracy zawodowej. Z tego powodu jest wykorzystywana do dzisiaj jako jedna z metod sprawdzania poprawności rozpoznawania podstawowych barw m.in. w USA wśród kandydatów na strażaków lub marynarzy (porównaj: [21],[14]). Latarnia Williamsa Latarnia Williamsa została opracowana w 1892 roku, jednak dopiero jej wersja z 1903 została dostosowana do potrzeb badania prawidłowego rozpoznawania barw przez pracowników kolei [32]. Urządzenie testujące składa się z 18 kolorowych filtrów zamontowanych na obracającym się dysku oraz z trzech apertur, których zadaniem jest symulowanie świateł sygnałowych pociągu znajdującego się w odległości od 1600 do 160 stóp [32] (od ok. 500 do ok. 50 metrów). W 1943 roku opracowano wykorzystywaną do dzisiaj [21] wersję przeznaczoną na potrzeby marynarki USA, wyposażoną w siedmiokrokowy opornik i brązowe filtry, służące do sterowania intensywnością sygnału [32]. Latarnia Farnswortha (FALANT) Latarnia Farnswortha, opracowana w 1946 roku, jest urządzeniem o nieco innym założeniu konstrukcyjnym niż omówione uprzednio, nie naśladuje bowiem bezpośrednio świateł nawigacyjnych czy sygnałowych [32]. W badaniu wykorzystuje się tylko światła czerwone, zielone i białe, które są często mylnie rozpoznawane przez osoby z protanopią i deuteranopią, a także w bardzo silnych przypadkach analogicznych form nieprawidłowego trichromatyzmu [32]. Test polega na wyświetleniu w losowej kolejności za wyjątkiem pierwszej pary, na którą składają się zawsze światło czerwone i zielone [16] dziewięciu par świateł [32]. Każda wyświetlana jest przez 2 sekundy. Zadaniem badającego jest poprawne nazwanie obydwu widzianych kolorów. Na jedno ze świateł w każdej parze nałożony jest szary filtr ND, przez co wydaje się ono być ciemniejsze niż jest w rzeczywistości [16]. Ten element testu wynika z faktu, że osoby z zaburzeniami widzenia barw mogą próbować rozróżniać kolory w oparciu o poziom jasności [16], przykładowo para świateł zielonych może zostać rozpoznana jako para zielono-biała [16]. W przypadku popełnienia przynajmniej jednego błędu wyniki badania są odrzucane i jest ono dwukrotnie powtarzane, zaś ewentualne dalsze błędy podlegają uśrednieniu przed postawieniem ostatecznej diagnozy [16]. Test uważa się za zaliczony w przypadku, gdy zdający popełni ostatecznie co najwyżej jeden błąd [16]. Badanie przy pomocy latarni Farnswortha stanowi w wielu przypadkach ostateczny sprawdzian poprawności rozpoznawania barw pod względem przydatności zawodowej. Dzieje się tak m.in. w marynarce, piechocie morskiej i wojskach lądowych armii amerykańskiej [16]. Warto jednak zauważyć, że w 1993 roku amerykańskie siły powietrzne zrezygnowały z tej metody detekcji zaburzeń widzenia barw, gdyż uznano ją za niewystarczająco skuteczną [32]. Statement Of Demonstrated Ability (SODA) Ciekawym przypadkiem testu lampowego jest tzw. SODA (ang. Statement Of Demonstrated Ability, pol. Oświadczenie o wykazaniu zdolności). Jest to badanie wykorzystywane w lotnictwie, którego celem jest sprawdzenie praktycznej zdolności pacjenta do rozpoznawania sygnałów świetlnych w przypadku, kiedy osoba aplikująca na uprawnienia pilota nie przejdzie pozytywnie innego typu badania poprawnego widzenia barwnego [8]. W odróżnieniu od większości metod lampowych, badanie przeprowadzane jest zazwyczaj w formie stricte praktycznej na lotnisku, zaś zadaniem osoby badanej jest poprawne rozpoznanie sygnałów nadawanych przy pomocy lampy z wieży kontroli lotów [8]. W przypadku uzyskania negatywnego wyniku test może zostać powtórzony tylko jeden raz [8]. 3661

2.3. Tablice pseudoizochromatyczne Pierwsze tablice pseudoizochromatyczne zostały opracowane w 1876 roku przez J. Stillinga [5]. Zadaniem osoby badanej było odczytanie liczby bądź rozpoznanie kształtu umieszczonego na papierowej karcie. Kolorystyka wszystkich elementów była dobrana doświadczalnie tak, aby osoba z zaburzeniem widzenia barw miała problem z ich rozróżnieniem [1]. Wszystkie współcześnie używane tablice pseudoizochromatyczne opierają się o udoskonaloną ideę Stillinga. Pierwsze testy z wykorzystaniem tablic pseudoizochromatycznych zostały opracowane przez Oguchi Chutę w 1911 na zlecenie japońskiej armii. Nie zostały one jednak nigdy opublikowane na szeroką skalę [27]. Popularność zdobyły dopiero zestawy tablic opracowane w 1917 roku przez Shinobu Ishiharę, wykorzystujące liczby zapisane cyframi arabskimi jako wzór do odczytania [13]. Wcześniejsze wersje opierały się o znaki alfabetów katakana i hirakana [27]. Tablice Ishihary umożliwiają tylko wykrycie zaburzeń w rozpoznawaniu barwy zielonej i czerwonej: protanopii i deuteranopii oraz odpowiadającym im formom nieprawidłowego trichromatyzmu [13]. Tablice Ishihary są w chwili obecnej najpowszechniejszą metodą wykrywania zaburzeń widzenia barw w przypadku badań nie dotyczących kwalifikacji zawodowych wykorzystywaną w polskich gabinetach medycznych. 2.4. Metody spektralne Metody spektralne opierają się o tzw. równanie Rayleigha, który odkrył w 1881 roku, iż protanopowie i deuteranopowie wymagają większego natężenia czerwieni lub zieleni, aby rozpoznać światło żółte [15]. Zależność tą przedstawia wzór 1: R G Y (1), gdzie: R natężenie światła czerwonego, G natężenie światła zielonego, Y natężenie światła żółtego. Podobna zależność w odniesieniu do osób dotkniętych tritanopią bądź tritanomalią została zdefiniowana przez Morelanda [24], przedstawiona przy pomocy wzoru 2: B G C (2), gdzie: B natężenie światła niebieskiego, G natężenie światła zielonego, C natężenie światła cyjanowego. Przedstawione powyżej proporcje świateł stanowią w chwili obecnej najdokładniejszą miarę anomalii zaburzeń widzenia barw [15] i stanowią podstawę konstrukcji urządzenia określanego mianem anomaloskopu [12]. Anomaloskop Pierwszy anomaloskop został opracowany w 1907 roku przez Willibalda Nagela [25]. Badanie ma przebieg dwufazowy: najpierw zadaniem osoby badanej jest dobranie mieszaniny czystego światła czerwonego (o długości fali 670 nm) i zielonego (o długości fali 545 nm) w taki sposób, aby dopasować ją do czystego światła żółtego (o długości fali 589 nm) [32]. Drugi etap testu jest odwrotnością pierwszego: zadaniem pacjenta jest dopasowanie natężenia światła żółtego do zdefiniowanej przez badającego mieszaniny świateł czerwonego i zielonego [1]. Anomaloskop Nagela umożliwia wykrycie oraz określenie rodzaju zaburzeń widzenia barw dziedziczonych w sprzężeniu z chromosomem X na podstawie sprawdzenia proporcji poszczególnych świateł składowych [19], natomiast typ zaburzenia określany jest na podstawie natężenia światła żółtego w drugim etapie badania. Ze względu na dokładność uzyskiwanych wyników, anomaloskop Nagela (obecnie już nieprodukowany) używany jest jako wzorzec do określania skuteczności diagnostycznej metody 3662

detekcji ślepoty barw [32]. Stał się również podstawą do konstrukcji innych, podobnych urządzeń [1], m.in. anomaloskopu Neitza (który uważany jest za równie dokładny [32]). 3. PORÓWNANIE OMÓWIONYCH METOD DETEKCJI ZABURZEŃ WIDZENIA BARW Do chwili obecnej nie udało się opracować uniwersalnej metody wykrywania zaburzeń widzenia barw. Metody używane aktualnie, z których większość została omówiona w ramach niniejszego rozdziału, różnią się stopniem skomplikowania procedury, skutecznością i dokładnością diagnozy, rodzajem wykorzystywanego sprzętu, kosztami badania, a także celem i okolicznościami, w jakich są stosowane. Podstawowe zestawienie najistotniejszych cech wybranych metod znajduje się w tabeli 1. Tab. 1. Podstawowe zestawienie najważniejszych cech wybranych metod wykrywania zaburzeń widzenia barw (opracowanie własne na podstawie danych z: [1],[12],[13], [32]) Rozpoznanie typu Przydatność Przydatność Rozpoznanie Rodzaj zaburzeń Limit Nazwa do badań do badań rodzaju metody Czerwonyzielonniebieski Żółty- wiekowy przesiewowych zawodowych zaburzeń porównawcze Panel D-15 nie tak nie tak nie od 8 lat Panel D-100 nie tak tak tak tak od 8 lat lampowe Lampa Wilczka nie tak nie n.d. n.d. brak Latarnia Farnswortha nie tak nie n.d. n.d. brak tablice Tablice pseudoizochromatyczne Ishihary tak tak nie tak nie od 6 lat spektralne Anomaloskop Nagela nie nie tak tak nie brak danych Świadomość posiadania zaburzenia widzenia barw jest istotna nie tylko ze względów związanych z bezpieczeństwem czy istotą pracy zawodowej, ale również w związku z sytuacjami z życia codziennego. Ważne jest więc, aby badanie poprawności rozpoznawania barw zwłaszcza w aspekcie zawodowym było przeprowadzane przy użyciu metody dającej relatywnie najlepsze wyniki. Należy przy tym wziąć również pod uwagę inne istotne czynniki, takie jak stosunek kosztów czy czasochłonności do celu, w jakim jest ono przeprowadzane. Badanie anomaloskopowe cechuje się najwyższą dokładnością diagnozy [32], jednak wysoka cena urządzenia, sięgająca nawet kilku tysięcy euro (por. [26]) sprawia, że znajduje się ono na wyposażeniu tylko niektórych specjalistycznych gabinetów okulistycznych, zajmujących się głównie medycyną pracy [32]. Metody dopasowawcze, również uważane za bardzo dokładne ([1], [32]), charakteryzują się relatywnie wysokim stopniem skomplikowania, zwłaszcza na etapie interpretacji i analizy wyników przez badającego, a co za tym idzie czasochłonnością, przez co ich przydatność jako narzędzia służącego do badań przesiewowych w dużych liczebnie grupach pacjentów (np. w grupach szkoleniowych na kursie prawa jazdy) jest niewielka [2]. Metody lampowe nie służą stricte do detekcji ślepoty barw są bowiem nakierowane jedynie na sprawdzanie poprawności rozpoznawania niektórych barw w aspekcie przydatności zawodowej. Z tego powodu pole ich zastosowania jest zawężone w praktyce jedynie do gabinetów medycyny pracy. Pozytywne przejście badania przy pomocy metody lampowej nie jest tożsame z posiadaniem prawidłowego widzenia barw oznacza jedynie, że pacjent potrafi rozpoznać i rozróżnić sygnały świetlne z określonej palety barw [32]. Tablice pseudoizochromatyczne, zwłaszcza zestawy opracowane przez dr Ishiharę [3], są w chwili obecnej najbardziej rozpowszechnioną metodą wykrywania zaburzeń widzenia barw, głównie ze względu na swoją prostotę i relatywnie niski koszt badania [3]. Istotnym czynnikiem jest również niska czasochłonność testu, gdyż jego wyniki mogą być przeanalizowane i zinterpretowane praktycznie natychmiastowo [23]. Obecne na rynku zestawy tablic, umożliwiają (przynajmniej w 3663

teorii [23]) przebadanie małych dzieci [23], osób niepiśmiennych [18] czy opóźnionych w rozwoju [6]. Niektóre zestawy tablic pseudoizochromatycznych cechują się niejednoznacznością - przykładowo oryginalny zestaw tablic dopuszczał w niektórych przypadkach dwie prawidłowe odpowiedzi, np. 23 i 73 [3], co może mieć wpływ na wynik badania [13]. WNIOSKI Większość metod detekcji zaburzeń widzenia barw ma charakter subiektywny [23] oznacza to, że cechują się brakiem odporności na oszustwo ze strony osoby badanej [23] oraz na popełniane przez nią błędy wynikające np. z nieznajomości procedury [12]. Dobrze skonstruowany test powinien zawierać tzw. skalę kłamstwa [23] oraz margines błędu [13], co powinno pozwolić na relatywną obiektywizację wyników badania [23]. Problem oszustwa w trakcie badania ma dwojaki charakter: pacjent może zarówno symulować brak zaburzeń widzenia barw (np. poprzez nauczenie się kolejności próbek ),jak i ich posiadanie. Ciekawą ilustracją drugiego przypadku mogą być koleje indyjskie, gdzie osoby ze zdiagnozowaną ślepotą barw kierowane są do obsługi pasażerów (np. sprzedaż i kontrola biletów), co ma przełożenie na wysokość i charakter zarobków [11]. Należy także zauważyć, że błędy w trakcie badania mogą zostać popełnione przez obydwie strony. Może być to skutkiem zarówno celowego działania, jak i wynikiem okoliczności, w jakich jest ono przeprowadzane. Przykładowo, w wielu szkołach jazdy badania lekarskie odbywają się w tym samym dniu dla całej grupy szkoleniowej [2]. Pośpiech wynikający z konieczności przebadania dużej liczby pacjentów w relatywnie krótkim czasie może mieć znaczący wpływ na jakość procesu badawczego [2]. Wszystkie omówione powyżej czynniki wskazują na konieczność opracowania metody detekcji zaburzeń widzenia barw, charakteryzującej się obiektywnością badania, niewielkim stopniem skomplikowania i czasochłonnością, a także niskim kosztem implementacji i badania. Jest to zagadnienie, które jest szczególnie istotne w przypadku wymagań stawianych kandydatom na pracowników w zawodach logistycznych, gdzie ze względu na ewentualne Streszczenie Powszechnie ([2], [28], [32]) przyjmuje się, iż ślepota barw nie ma negatywnego wpływu na życie codzienne dotkniętej nią osoby, gdyż zakłócone jest tylko postrzeganie barw, nie zaś sam wzrok. Nie jest to jednak prawdą, gdyż zaburzenia widzenia barw mogą uniemożliwiać wykonywanie pewnych czynności bądź mieć negatywny wpływ na interpretowanie i rozumienie sygnałów wizualnych opartych o kolory ([4], [12], [13]), jak również uniemożliwiać pracę w zawodach związanych z logistyką, w których prawidłowe postrzeganie barw jest powiązane z bezpieczeństwem (np. w ruchu drogowym, kolejowym czy lotniczym), bądź jest istotne z punktu widzenia samej pracy [2]. Niniejszy artykuł poświęcony jest metodom, które stosowane są do wykrycia zaburzeń widzenia barw ze szczególnym uwzględnieniem metod stosowanych wobec kandydatów do pracy w zawodach związanych z logistyką m.in. kierowców, pilotów czy motorniczych. Autor porównuje je pod względem m.in. przydatności do badań przesiewowych bądź zawodowych, jak również poprawności rozpoznawania rodzaju i typu zaburzeń czy limitu wiekowego. Methods for detecting colorblindness in logistics-related occupations Abstract It is commonly ([2],[28],[32]) assumed, that colorblindness does not have a negative impact on everyday life of the person affected, as only color perception, not the vision itself is disturbed. This is not true, as abnormal color vision can prevent one from engaging in certain actions or have negative impact on the interpretation and understanding of the color-based visual signals ([4],[12],[13]), as well as prevent one from working in a logistics-related occupation where correct color recognition is related to safety of the work (e.g. in road, rail or flight traffic) or is relevant to the work itself [2]. This paper is focused on the methods which are used to detect color vision disorders, particularly on methods used for testing candidates for logistics-related occupations, such as drivers, pilots or tram drivers. 3664

Author makes the comparison of those methods, based on suitability for screening or occupational purposes, as well as the correctness of recognition of the nature and type of color vision disorder or age limit. BIBLIOGRAFIA 1. Birch J., Diagnosis of Defective Colour Vision, Elsevier, 2003 2. Bober D., Laskowski M., Kęsik J., Prototyp systemu do interaktywnego wykrywania dichromatów wśród kandydatów na kierowców, w: Prace Instytutu Elektrotechniki, zeszyt 247, ss.141-158, 2010 3. Bober D., Laskowski M., Kęsik J., Interactive method of detecting color vision disorders in candidates for drivers, Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management, Vol.42, ss. 5-15, 2011 4. Cole B.L., Protan colour vision deficiency and road accidents, w: Clinical and Experimental Optometry, Vol. 85, Iss. 4, ss.246-253, 2002 5. http://www.colblindor.com/color-arrangement-test (dostęp 30.01.2014) 6. Cotter S.A., Lee D.Y., French A.L., Evaluation of a New Color Vision Test: Color Vision Testing Made Easy, Optometry & Vision Science, Vol. 76 No. 9, ss. 631-636, 1999 7. http://discromat.wordpress.com/ (dostęp 27.01.2014) 8. http://www.faa.gov/about/office_org/headquarters_offices/avs/offices/aam/ame/guide/ app_process/general/appeals/soda (dostęp 3.02.2014) 9. Farnsworth D., The Farnsworth-Munsell 100-Hue and Dichotomous Tests for Color Vision, Journal of the Optical Society of America, Vol. 33, Iss. 10, ss. 568-574, 1943 10. Farnsworth D., The Farnsworth-Munsell 100-Hue test for the examination of Color Discrimination. Manual, Munsell Color, New Windsor New York, 1957, dostępny on-line pod adresem http://qcqa.com/docs/doc2_2552.pdf (dostęp 28.01.2014) 11. Flück D., Pretending Color Blindness How to Uncover It, http://www.colblindor.com/2007/07/05/pretending-color-blindness-how-to-uncover-it (dostęp 11.02.2014) 12. Flück D., Color Blindness Tests, http://www.colblindor.com/2010/03/23/color-blindness-tests (dostęp 28.01.2014) 13. French A.L. et al., The evolution of colour vision testing, w: Australian Orthoptic Journal, 40 (2), ss.7-15, 2008 14. Grangeville Smokejumpers Recruitment Information, US Fire & Aviation Management, http://www.fs.fed.us/fire/people/smokejumpers/grangeville/recruit.html (dostęp 30.01.2014) 15. Gregory R.L., Oko i mózg. Psychologia widzenia, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1971 16. Hackman R. J., Predicting Farnsworth Lantern success with a six-plate series of the Ishihara pseudoisochromatic plates, Military Medicine, Vol. 166, No.12, 2001 17. Holmgren F., Color-blindness and its relation to accidents by rail and sea, w: Annual report of the Smithsonian Institute, Smithsonian Institute Press, ss.131-195, Washington D.C., 1877 18. Ishihara S., Tests for colour-blindness, Handaya, Tokyo 1917 19. Jaegle H., Pirzer M., Sharpe L.T., The Nagel anomaloscope: its calibration and recommendations for diagnosis and research, Graefe's Archive for Clinical and Experimental Ophthalmology, Vol. 243, ss.26-32, 2004 20. Keeler R., Singh A.D., Dua H. S., Wool over eyes: Holmgren s Skeins and Thomson s Stick, British Journal of Ophthalmology, Vol.93, Iss.1, s. 32, 2009 21. http://www.mainemaritime.edu/healthservices/requirements.htm (dostęp 30.01.2014) 22. Vision Screening Form, http://www.mva.maryland.gov/resources/dl-043a.pdf (dostęp 28.01.2014) 23. Młodkowski J., Aktywność wizualna człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Łódź 1998 24. Moreland J.D., Moreland match revisited, Visual Neuroscience, Vol. 21, ss. 471-476, 2004 3665

25. Nagel, W.A., Zwei Apparate für die Augenärzliche Funktionsprüfung. Adaptometer und kleines Spektralphotometer (Anomaloskop), Zeitschrift für Augenheilkunde, Nr 17, ss. 201 222, 1907 26. http://www.ophthalworld.de/lshop,showdetail,2004g,fr,,grossgeraete,011221,36,tshowrub-- grossgeraete,.htm (dostęp 3.02.2014) 27. Ishihara and other Colour Vision Tests, http://www.college-optometrists.org/en/knowledgecentre/museyeum/online_exhibitions/colour_vision/ishihara.cfm (dostęp 30.01.2014) 28. Shevell S. K., The Science of Color (2nd ed.), Optical Society of America, Oxford 2003 29. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997. prawo o ruchu drogowym (z późniejszymi zmianami), tekst ujednolicony opublikowany w: Dziennik Ustaw nr 108, poz. 908, ss.6854-6923, 2005 30. Vingrys A.J., Cole B.L., Origins of Colour Vision Standards within the Transportation Industry, w: Ophthalmic and Physiological Optics, 6(4) 1986, ss. 369 375 31. Vingrys A.J., King-Smith P.E., A Quantitative Scoring Technique For Panel Tests of Color Vision, Investigative Ophthalmology & Visual Science, Vol. 29, No. 1, ss.50-63, 1988 32. Yates J.T., Heikens M.-F., Colour Vision Testing Methodologies: Update and Review, w: Menu J.-P., Ivan D. (red.) RTO technical report 16. Operational Colour Vision in the Modern Aviation Environment, Research And Technology Organization / North Atlantic Treaty Organization, Neuilly-sur-Seine 2001 33. Zaczyk M., Diagnostyka zaburzeń widzenia barw, http://www.zdronet.pl/zaburzenia-widzeniabarw,454,diagnostyka-zaburzen-widzenia-barw,5443,choroba.html (dostęp 30.01.2014). 3666