WPŁYW AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ NA ŻYCIE OSÓB PO LARYNGEKTOMII

Brzyski Wojciech, Szark-Eckardt Mirosława, Bendicova Elena, Zukow Walery. Wpływ aktywności ruchowej na życie osób po laryngektomii = The impact of motor activity in the lives of those after laryngectomy. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):165-180. ISSN 1429-9623 / 2300-665X The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. WPŁYW AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ NA ŻYCIE OSÓB PO LARYNGEKTOMII The impact of motor activity in the lives of those after laryngectomy Wojciech Brzyski 1 Mirosława Szark-Eckardt 1, Elena Bendicova 2, Walery Zukow 1 1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Kultury Fizycznej 2 Matej Bel University, Banská Bystrica Department of Physical Education and Sports, Faculty of Humanitarian Sciences Streszczenie Niniejsza praca miała na celu ukazanie wpływu aktywności ruchowej na jakość życia osób po laryngektomii. Opisane zostały zasadnicze zmiany jakie zaszły po operacji w grupie badanych osób, zarówno fizyczne jak i psychiczne. Wraz z amputacją krtani tracą oni bezpowrotnie możliwość fizjologicznego porozumiewania werbalnego. Choroba, proces leczenia i długa rekonwalescencja obniżają siły fizyczne organizmu. Świadomość upośledzenia zewnętrznego, zmiana statusu społecznego strach przed nawrotem choroby, przed śmiercią mają wpływ na izolowanie się tych osób od społeczeństwa. Aktywność fizyczna ukazana jest w tej pracy jako doskonałe lekarstwo na poprawę jakości życia, zmianę stanu ducha i ciała oraz zmianę postawy na bardziej pozytywną i optymistyczną właśnie dzięki ruchowi. Doskonale obrazują to wyniki badań przeprowadzonych na grupie laryngektomowanych. Większość respondentów badanej grupy jest świadoma pozytywnego wpływu aktywności ruchowej na stan ich życia. 165

Abstract This work was to demonstrate the impact of motor activity on the quality of life of people after a laryngectomy. Substantial amendments are described what occurred after the operation in a group of people, both physical and mental. Along with an amputation of the larynx lose they forever the possibility of physiological verbal communication. The disease process, treatment and a long convalescence reduce the physical forces of the body. Disability awareness, changing social status the fear of relapse of the disease, before the death of affect to isolate these people from society. Physical activity is shown in this work as an excellent cure for improving the quality of life, change the State of mind and body and change of attitudes to a more positive and optimistic thanks to the movement. A show that the results of the tests carried out on a laryngectomy group. The majority of respondents to the test group is aware of the positive impact of motor activity on the state of their lives. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, rekreacja, ruch, krtań, rak krtani, nowotwór, amputacja krtani, laryngektomia, tracheotomia. Key words: physical activity, recreation, motion, larynx, cancer of the larynx, cancer of the larynx, amputation, laryngectomy, tracheotomia. Wprowadzenie Laryngektomia to zabieg częściowego lub całkowitego usunięcia krtani. W pierwszym przypadku mamy do czynienia we wczesnym stopniu wykrycia choroby. Wówczas jest amputowany tylko fragment krtani wraz z guzem, a pacjent zachowuje naturalny tor oddychania oraz funkcję głosu. Natomiast w laryngektomii całkowitej jest to usunięcie całej krtani wraz z guzem. Operacja wykonywana jest przy dużym rozroście guza i daje szansę wyleczenia w sytuacji gdy zabiegi częściowe nie są wystarczające oraz w przypadkach nawrotu nowotworu po laryngektomii częściowej lub po radioterapii. W czasie operacji usunięcia całej krtani droga oddechowa zostaje oddzielona od drogi pokarmowej. Odcięty od 166

krtani górny brzeg tchawicy łączy się ze skórą szyi, przez co powstaje otwór zwany tracheostomą, służący do oddychania. Przednia ściana gardła dolnego zostaje szczelnie zszyta. Chorego po usunięciu krtani nazywa się laryngektomowanym. Ingerencja ta nie pozbawia całkowicie chorego możliwości komunikacji werbalnej, ponieważ istnieją różne inne sposoby wykształcania głosu i mowy zastępczej (Sinkiewicz A., 1999, str. 17). Leczenie po amputacji krtani powinno odbywać się kompleksowo. Poza leczeniem metodami chirurgicznymi niezbędne jest wsparcie psychoterapeutów oraz logopedów. Działania w tym kierunku należy rozpoczynać już w okresie przedoperacyjnym, gdyż im lepszy stan psychiczny chorych po laryngektomii, tym lepszy efekt rehabilitacji i związany z nim szybszy powrót do codziennego życia. Czynniki ryzyka Czynniki ryzyka W prewencji chorób termin ten obejmuje zachowania, ekspozycję środowiskową (biologiczną, ekonomiczną, społeczną), a także cechy jednostki wrodzone lub nabyte, o których wiadomo, że są związane lub są przyczyną zwiększonej podatności na specyficzne choroby, zaburzenia w stanie zdrowia lub wypadki. Niektóre z czynników ryzyka można modyfikować poprzez programy interwencyjne, bazujące na edukacji zdrowotnej. Krytykowane są te rodzaje programów interwencyjnych, które za obiekt oddziaływania przyjmują pojedynczy czynnik ryzyka. Tego rodzaju podejście prowadzi bowiem do rozpatrywania go w izolacji od kontekstu społecznokulturowego oraz do nieuwzględnienia oceny ryzyka dokonywanej przez ludzi objętych programem (ryzyko postrzegane) (Słońska Z., Misiuna M., 1993, str. 8-9). Istnieje wiele różnych czynników wywołujących choroby raka krtani. Jedne z nich są dobrze znane, a co za tym idzie można świadomie eliminować przyczyny, podejmować odpowiednią profilaktykę oraz leczyć wcześnie wykryte przypadki. Bywa również tak, że lekarze są bezradni kiedy na stół operacyjny trafia osoba prowadząca zdrowy styl życia. Większość nowotworów u człowieka nie jest dotąd znana, ale wieloletnie badania eksperymentalne, obserwacje kliniczne i badania epidemiologiczne w tej dziedzinie pozwalają twierdzić, że proces rozwoju nowotworów jest wieloetapowy i bierze w nim udział wiele czynników - zarówno zewnątrzustrojowych (środowiskowych), jak i wewnątrzustrojowych. Czynnikiem rakotwórczym jest każdy bodziec, który działając na organizm w określonych warunkach, może wywołać proces nowotworowy. Do najbardziej niebezpiecznych znanych czynników raka krtani zalicza się: wyroby tytoniowe, alkohol, nieodpowiednia dieta, wykonywany zawód (Zatoński W., Przewoźniak K., 1991; Pawlęga J., 1999, str. 55-58). 167

Problemy funkcjonowania osób po zabiegu i zmiany w jakości ich życia Każda choroba jest zdarzeniem o aspekcie medycznym, psychologicznym i socjologicznym, bowiem upośledza nie tylko stronę biologiczną organizmu, ale wpływa niekorzystnie również na życie psychiczne człowieka oraz zaburza jego funkcjonowanie społeczne. Diagnoza choroby nowotworowej ze względu na przebieg schorzenia, proces leczenia, rokowania, częste kalectwo, a przede wszystkim na negatywne i lękowe postawy społeczne w stosunku do tego typu chorób, stanowi stres o szczególnej sile. Nadal brzmi to jak wyrok. Tak jest również w przypadku raka krtani mimo stosunkowo dobrej prognozy. Rozpoznanie i operacyjne leczenie raka krtani staje się przyczyną wielu następstw właśnie w fizycznym, psychologicznym i społecznym funkcjonowaniu chorych. Operacja usunięcia krtani daje szansę wyleczenia choroby zasadniczej, jest jednak zabiegiem trwale okaleczającym. Decyzja o konieczności zastosowania tak radykalnej metody leczenia podejmowana jest po wykluczeniu innych możliwości terapii. Głównym celem postępowania jest ratowanie zdrowia i życia pacjenta. Usunięcie krtani dotyka bezpośrednio w najbardziej podstawowe funkcje człowieka. Za główne kalectwo chorego uważa się brak możliwości komunikacji słownej z otoczeniem. Nawet bardzo dobrze opanowana mowa przełykowa różni się od mowy fizjologicznej i jest zauważana przez otoczenie. Zmiana jakości mowy, to znaczy siły i wysokości głosu oraz szybkości mowy, ogranicza możliwość zrozumiałego wyrażania emocji pozytywnych i negatywnych i utrudnia funkcjonowanie w życiu codziennym. Szczególnie obciążająca psychicznie jest dla pacjentów niemożność wyrażania gniewu i wzywania pomocy. Całkowita laryngektomia powoduje szereg zaburzeń czynności organizmu, między innymi zanik funkcji dróg oddechowych oraz funkcje samej krtani. Powietrze trafiające do tchawicy ma znacznie gorsze parametry, znajdująca się tam błona śluzowa nie jest przystosowana do takiej roli. Chorzy po zabiegu narażeni są na infekcje dolnych dróg oddechowych, szczególnie przy wcześniejszych zachorowaniach na płuca i oskrzela. Również zmysł powonienia ulega znacznemu pogorszeniu z powodu zaniku nabłonka węchowego. Znaczącym problemem dla pacjentów jest otwór pozostawiony po operacji tak zwana stała tracheostomia widoczna w skórze szyi w przedniej jej części. Zwiększona produkcja wydzieliny zmusza do częstego oczyszczania tracheostomii oraz zakrywanie jej podczas odksztuszania. Może to wzbudzać niższe poczucie wartości wśród laryngektomowanych. W pierwszym okresie po operacji konieczne jest noszenie rurki tracheotomijnej ze względu na uzupełnianie radioterapii i zwężanie się otworu. 168

Bardzo istotnym jest fakt, że ludzie, których dotknęła ta choroba, zostali w sposób nagły wyrwani ze swojego życia zawodowego i społecznego. Dla rodziny nie jest obojętne, gdy jeden z jej członków zmuszony jest ze względu na stan zdrowia okresowo lub na stałe zrezygnować z pracy zawodowej. Uprawnienia i powinności chorego są regulowane przez odpowiednie przepisy. 0 postępowaniu ludzi decydują jednak nie tylko one, ale też funkcjonujący w zakładzie pracy nieformalny system stosunków międzyludzkich oraz indywidualne ludzkie relacje. W związku z tym obserwować możemy przypadki zewnętrznych i wewnętrznych nacisków utrudniających przyjęcie roli chorego i zwłokę w podjęciu leczenia spowodowanego sprawami zawodowymi. Podobnie jak w rodzinie, w obrębie nieformalnego systemu istniejącego w zakładzie pracy możemy obserwować różne sposoby ustosunkowania się do chorego. W porównaniu z sytuacja rodzinną istnieje jednak różnica polegająca na tym, że zakład pracy jest raczej miejscem wykonywania zadań niż zaspokajania potrzeb emocjonalnych. W związku z tym w wypadku choroby pracownika na plan pierwszy wysuwa się konieczność przejęcia przez kolegów jego obowiązków i nowej organizacji pracy, przy czym rozwiązanie tych problemów napotyka mniejsze lub większe trudności zależnie od pozycji zawodowej 1 zadań osoby chorej. Na tym tle i w związku z mniejszym niż w rodzinie wzajemnym zaangażowaniem emocjonalnym może dochodzić do niechęci i pretensji i wobec chorego kolegi. Po skończeniu choroby i powrocie do pracy możemy więc obserwować obniżenie jego pozycji w grupie zawodowej, rozluźnienie więzi lub izolowanie. Jednak rak krtani to nie tylko problemy natury fizycznej, ale także kalectwo socjalne. Możliwość werbalnego porozumiewanie się z innymi ludźmi warunkuje człowiekowi pełnienie funkcji społecznych, rodzinnych oraz zawodowych, u osób chorych jest to mocno ograniczone. Na niższą jakość życia wpływają również stereotypy społeczeństwa kojarzące chorobę nowotworową ze śmiercią. Wyizolowany pacjent zaczyna postrzegać siebie jako śmiertelnie chorego i pogłębia doświadczenie bezradności (Okła S., 2007, str. 4-9; Sinkiewicz A., 2009, str. 161). Aktywność ruchowa osób po zabiegu laryngektomii Aktywność ruchowa, inaczej fizyczna jest to każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe powodująca wydatek energetyczny. Wykonywany ruch warunkuje utrzymanie odpowiedniego stanu zdrowia (Osiński W., 2003, str. 320). 169

Aktywność fizyczna jest podstawową cechą charakteryzującą człowieka oraz każdy gatunek królestwa zwierząt. Genetycznie zakodowane informacje rzutują na ukształtowanie możliwości ruchowych noworodka oraz warunkują psychiczne podłoże potrzeby poruszania. To właśnie ruch sprawia, że dziecko od najwcześniejszych lat swojego życia poznaje otoczenie, uczy się bronić przed zagrożeniami, szukać pokarmu, dokonywać czynności niezbędnych w jego prawidłowym rozwoju i funkcjonowaniu. Potrzeba aktywności utrzymuje się przez całe życie, a jej ograniczenie jest niezgodne z naturą fizjologiczną organizmu (Karski J., 1994, str. 217-218). Wysiłek fizyczny już od najdawniejszych czasów odgrywał dużą rolę w życiu każdego człowieka. Poprawa sprawności fizycznej gwarantowała większą siłę co pomagało przetrwać w warunkach z surową przyrodą oraz dzikimi zwierzętami (Napierała M., Muszkieta R., 2011, str. 9). Celowa aktywność ruchowa jest wielkim i efektownym bodźcem biologicznym, który zdobył uznanie w całym cywilizowanym świecie. Jeżeli jednak, aktywność ruchowa ma przynieść oczekiwane efekty to jej forma i ilość powinna być wyznaczona racjonalnie zgodnie ze współczesną wiedzą (Kuński H., 1997, str. 28). Jedną z podstawowych form aktywności ruchowej jest rekreacja ruchowa, która wyraża się poprzez wszelki ruch sportowy uprawiany w czasie wolnym, dla wypoczynku, rozrywki i rozwoju swojej osobowości. Do najczęściej występujących rodzajów rekreacji fizycznej zaliczamy: zabawy i gry ruchowe, gry drużynowe i sportowe, ćwiczenia, lekkoatletyka. ćwiczenia i gry, wycieczki, pływanie, sporty zimowe Jako synonim rekreacji fizycznej pojawiają się jeszcze w użyciu określenia takie jak: kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego (Demel M., Skład A., 1974, str. 13-14). Kolejne zastępcze wrażeniem to: wychowanie fizyczne stanowi zamierzoną i świadomą działalność ukierunkowań na wytworzenie właściwego zespołu postaw i nastawień, przekazywanie podstawowych wiadomości, a także na wdrażanie do hartowania, na bodźce środowiskowe oraz zdobywanie motorycznej sprawności, poprawę wydolności i postawy ciała; kategorie te wyznaczają zachowanie człowieka w stosunku do jego fizycznej (cielesnej) postaci (Osiński W., 2002, str. 41). Szczególną formą rekreacji ruchowej jest turystyka. Przejawia się ona jako okresowe wyjazdy poza miejsce stałego zamieszkania w celach wypoczynkowych, poznawczych, rozrywkowych, a także dla poznania środowiska 170

naturalnego i kulturowego. Odbywane w czasie wolnym podróże pozwalają pomnażać nasze zdrowie oraz zdobywać nowe doświadczenia. Innymi formami rekreacji fizycznej są: kajakarstwo, nurkowanie, żeglarstwo, sporty motorowe i motorowodne, windsurfing, jazda na rowerze, wędrowanie, jeździectwo, spadochroniarstwo itp. (Napierała M., Muszkieta R., 2011, str. 38-47). Rola aktywności ruchowej po amputacji krtani Choroba i niepełnosprawność są źródłem wielu smutnych i przykrych przeżyć, co w konsekwencji obniża poczucie własnej wartości. Z tych względów tak ważne jest prowadzenie coraz efektywniejszej rehabilitacji laryngektomowanych kształtującej umiejętność porozumiewania się w zakresie komunikacji werbalnej i pozawerbalnej oraz funkcjonowania w rodzinie i w społeczeństwie mimo kalectwa. W większości przypadków najbliższe środowisko rodzinne akceptuje zaistniałą sytuację, próbuje zrozumieć i pomóc mimo, że choroba nowotworowa jest dla rodziny silnym stresem, niekiedy silniejszym niż dla samego pacjenta. Postrzegana jest jako sytuacja niosąca zagrożenie i śmierć. Wywołuje ona ujemne emocje, między innymi lęk i poczucie winy. Często dochodzi do przejęcia przez członków rodziny ról dotychczas pełnionych przez chorego. Pozbawienie go możliwości aktywnego uczestnictwa w życiu rodzinnym i społecznym prowadzi w konsekwencji do ograniczenia jego aktywności fizycznej i psychicznej (Wirsching M., 1994, str. 150-156). Obniżona sprawność fizyczna po laryngektomii spowodowana jest doznanym cierpieniem i we wczesnym okresie pooperacyjnym należy unikać nadmiernych wysiłków. Jednakże przedłużająca się bezczynność powoduje szereg zmian w układzie oddechowym, obniżenie przemiany materii, zmniejszenie siły mięśniowej. Ograniczanie aktywności ruchowej deprymuje psychicznie i stopniowo eliminuje z czynnego udziału w życiu społecznym. Sprawność ruchowa natomiast, zmienia negatywny stosunek do własnego ciała i kształtuje postawy optymistyczne. Ćwiczenia ogólnousprawniające laryngektomowanych zwiększają zdolności adaptacyjne ustroju do nowych warunków oddychania, podnoszą odporność organizmu i przyspieszają odzyskanie przedoperacyjnej sprawności fizycznej. To ruch zapewnia komfort psychiczny, rozładowuje nagromadzone napięcia po przebytych stresach. Systematyczna aktywność ruchowa wywołuje w organizmie szereg pozytywnych zmian fizjologicznych. Jej brak jest jednym z czynników ryzyka zachorowalności na nowotwory. W przypadku osób po laryngektomii ruch jest koniecznym elementem w procesie rehabilitacji aby powrócić w miarę do normalnego funkcjonowania życia codziennego. Częstą przeszkodą 171

w aktywności jest depresja pooperacyjna oraz lęk przed nawrotem nowotworu. Po usunięciu krtani i radioterapii przednie mięśnie szyi są mniej elastyczne, co powoduje ograniczenie ruchu zgięcia i wyprostu kręgosłupa szyjnego. Osłabione mięśnie skutkują odruchowym wzrostem napięcia i skróceniem mięśni prostowników. Opisana nierównowaga negatywnie wpływa na stabilizację klatki piersiowej, wydolność oddechową oraz mowę przełykową. Wysiłek fizyczny daję poczucie samowystarczalności, jednakże powinien być dostosowany do pacjenta ze względu na jego wydolność oraz ewentualne współistniejące choroby. Pozwoli to na dobranie odpowiednich obciążeń i ćwiczeń. Proces rehabilitacji u chorych należy rozpocząć już w okresie przedoperacyjnym. Najlepszym sposobem są ćwiczenia mięśni oddechowych, szczególnie przepony, mięśni międzyżebrowych i brzucha. Zapoznanie się z techniką oddychania torem przeponowo żebrowym w okresie przed operacyjnym korzystnie wpływa na leczenie po zabiegu. Metoda takiego oddychania jest efektywniejsza oraz odciąża mięśnie w okolicy szyi, klatki piersiowej i kręgosłupa. Z kolei ćwiczenia przeciwzakrzepowe pomagają zmniejszyć możliwość wystąpienia zakrzepicy żylnej w okresie gdy pacjent leży w szpitalu. Polegają one na zgięciach grzbietowych i podeszwowych obu stóp kilka razy dziennie. W okresie pooperacyjnym kinezyterapia powinna być wprowadzona w czwartej dobie od zabiegu. Proces oddychania wspomagają ćwiczenia przepony i mięśni brzucha. Ważnym elementem jest utrzymanie odpowiedniej wentylacji płuc po laryngektomii. Treningi wykonywane są w różnym tempie i pozycjach. Najlepszą dla wdechu jest postawa stojąca. Nie można zapomnieć również o ćwiczeniach mięśni mimicznych twarzy i języka. Usprawnianie ich powoduje obniżenie napięcia zwieracza górnego przełyku, co pozwala na zassanie powietrza i utworzenia dźwięcznego odbicia (Sinkiewicz A., 2009, str. 91-94). Główną formą dla laryngektomowanym z współistniejącymi innymi chorobami jest turystyka. W celu jej uprawiania osoby po amputacji krtani przenoszą się z zanieczyszczonego miejskiego terenu do środowiska naturalnego i klimatycznie zdrowszego. Bardzo pomocne w opanowaniu nauki mowy przełykowej są spacery i marsze nie obciążające zbytnio organizmu (Sinkiewicz A., 2009, str. 163). Aktywność ruchowa służy uzyskaniu większej sprawności a rehabilitacja głosu daje szanse porozumiewania się i sprawdzianem efektywności tych działań są w dalszej perspektywie rehabilitacja zawodowa i możliwość zatrudnienia. Pozwalają one osobom niepełnosprawnym na osiągnięcie niezależności ekonomicznej, wzbogacają kontakty i formy uczestnictwa społecznego, pomagają w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej. Praca 172

pełni zatem funkcje ekonomiczne, samorealizacyjne i zapobiega izolacji. Stawia także przed człowiekiem wyzwania, które stanowią istotny czynnik determinujący troskę o swoją sprawność, dobre funkcjonowanie, pokonywanie codziennych problemów wynikłych z choroby i niepełnosprawności. Uszkodzenie organiczne lub biologiczny aspekt niepełnosprawności czy choroby wyklucza możliwości pracy tylko w najcięższych przypadkach. Dla wielu natomiast dramatem jest ich wymuszona bezczynność, nieprzydatność, która każe koncentrować się chorobach, ograniczeniach i odczuwanych dolegliwościach (Ostrowska A., 1999, str. 351). Wiele osób bez krtani po rekonwalescencji i rehabilitacji głosu podejmuje pracę zawodową, oczywiście na stanowiskach nie wymagających wysiłku głosowego i w środowisku wolnym od pyłów, dymów i zanieczyszczeń środkami chemicznymi. Wprowadzenie gospodarki rynkowej z jednej strony spowodowało wzrost bezrobocia, ale równoczesne powstanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych umożliwiło stworzenie w wielu zakładach miejsc pracy chronionej, gdzie zatrudnione są osoby z orzeczeniem niepełnosprawności na korzystnych dla nich warunkach. Możliwości zatrudnienia są większe przy dobrym opanowaniu mowy zastępczej. Zdarzają się osoby zatrudnione jako pielęgniarki, sprzedawcy, nauczyciele udzielający korepetycji. Zatem podjęcie pracy zawodowej jest korzystne nie tylko ze względów ekonomicznych, ale jest również motywacją do rehabilitacji. Pozytywny wpływ na ocenę jakości życia ma poczucie własnej użyteczności, czynny udział w życiu i kontakty z ludźmi (Sinkiewicz A., 1999, str. 76-79). Materiał i metoda W nawiązaniu do określonej metody wykorzystanej w tej pracy - sondażu diagnostycznego - zastosowano technikę badawczą jaką jest ankieta. Wybrana technika wyznacza narzędzie badawcze - kwestionariusz ankiety dla wybranej grupy reprezentatywnej. Wszystkie materiały uzyskane przy pomocy opisanych metod oraz technik umożliwiają statystyczne opracowanie wyników zjawisk badanych. Terenem badań była siedziba Bydgoskiego Towarzystwa Laryngektomowanych mieszcząca się w domu kultury Orion przy ulicy 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich 1 w Bydgoszczy. Badaniami objęto trzydziesto osobową grupę po laryngektomii całkowitej z powodu choroby nowotworowej. Uczestniczyło w nich dwudziestu dwóch mężczyzn oraz osiem 173

kobiet w wieku powyżej pięćdziesiątego roku życia. Czas jaki upłynął od operacji od kilku miesięcy do powyżej pięciu lat. Badana zbiorowość jest różna pod względem miejsca zamieszkania, obejmuje społeczność ze wsi, ze średnich i dużych miast. Najliczniejszą grupę stanowią osoby z wiosek oraz miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Respondenci w większości posiadają wykształcenie średnie lub zawodowe. Jedna osoba ma podstawowe, a dwie osoby wyższe. Przy przeprowadzeniu rozmów badani nawiązywali poprawny kontakt z ankieterem. Wykazywali dużą życzliwość i chęć współpracy. Poniższe zestawienia tabelaryczne ukazują wyniki badań dotyczących cech demograficznych respondentów. Dane dotyczące wieku ankietowanych ukazane są w poniższej tabeli. Tabela 1. Wiek respondentów WIEK N % poniżej 20 lat - - od 20 30 lat - - od 31 40 lat - - od 41 50 lat - - od 51 60 lat 11 36,7 powyżej 60 lat 19 63,3 RAZEM 30 100,0 W badanej populacji najliczniejszą grupę stanowili respondenci w wieku powyżej 60 lat, co ogółem dało 63,3% badanych. Natomiast 36,7% osób znajduje się w przedziale wiekowym od 51-60 lat. Informacje o miejscu zamieszkania respondentów przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela 2. Struktura miejsca zamieszkania badanej populacji MIEJSCE N % ZAMIESZKANIA Wieś 10 33,3 miasto do 10.000 3 10 miasto do 50.000 5 16,7 miasto powyżej 100.000 12 40 RAZEM 30 100,0 10 badanych osób mieszka na wsi, natomiast 12 w mieście powyżej 100.000 mieszkańców, co stanowi odpowiednio 33,3% i 40%. Tylko 3 osoby mieszkają w mieście do 10.000-10%. Natomiast 16,7% osób jako swoje miejsce zamieszkania deklaruje miasto do 50.000. 174

Dane dotyczące poziomu wykształcenia obrazuje poniższa tabela. Tabela 3. Struktura poziomu wykształcenia respondentów POZIOM WYKSZTAŁCENIA N % podstawowe 1 3,3 zawodowe 11 36,7 średnie 16 53,3 wyższe 2 6,7 RAZEM 30 100,0 Połowę badanych stanowiły osoby z wykształceniem średnim - 53,3%. Wykształcenie zawodowe zdeklarowało 36,7% badanych, wyższe - 6,7%, a podstawowe tylko 3,3%. Analiza wyników badań własnych Odpowiedź na pytanie dotyczące oceny poziomu i jakości życia badanych osób obrazuje poniższe zestawienie tabelaryczne. Tabela 4. Poziom własnego życia po zabiegu laryngektomii w poszczególnych obszarach POZIOM SFERY Wysoko % Średnio % Nisko % Razem % zdrowie 13,3 70 16,7 100 rodzina 50 40 10 100 Sytuacja zawodowa 10 50 40 100 Sytuacja materialna 10 70 20 100 Sytuacja społeczna 6,7 66,6 26,7 100 Na podstawie danych zebranych w tabeli stwierdzono, że 70% laryngektomowanych ocenia swoje zdrowie i sytuacje materialną przeciętnie. Życie w rodzinie 50% respondentów ocenia bardzo dobrze. Przeciętnie wypadają warunki zawodowe 50% i społeczne 66,6%. Poniższe dane liczbowe i procentowe, ukazane w tabeli 5, dotyczą najczęściej występujących problemów osób po amputacji krtani. Tabela 5. Najczęściej występujące problemy osób po laryngektomii PROBLEMY N % problemy materialne 13 28,3 izolacja społeczna 8 17,3 bariera architektoniczna 2 4,4 trudny dostęp do obiektów 6 13,1 rekreacyjnych brak akceptacji przez 11 23,9 społeczeństwo inne 6 13 RAZEM 46 100 175

Z danych zawartych w tabeli wynika, że najczęstszym problemem z jakim borykają się osoby po amputacji krtani jest słaba sytuacja materialna, deklarowało ją 28,3% osób. Badani szczególnie zwracają uwagę na brak akceptacji przez społeczeństwo - 23,9% oraz izolację społeczną - 17,3%. Z innych odpowiedzi dowiadujemy się o obawie komunikacji werbalnej z ludźmi zdrowymi - 13%. Bariery architektoniczne nie stanowią problemu - 4,4% odwrotnie jest w przypadku dostępu do obiektów rekreacyjnych - 13,1%. Wyniki badań dotyczących oceny motywacji do podejmowania nowych celów w życiu osób laryngektomowanych przedstawia poniższa tabela. Tabela 6. Ocena motywacji do podejmowania nowych celów w życiu OCENA N % wysoka 6 20 średnia 20 66,7 niska 4 13,3 RAZEM 30 100 Wśród oceny podejmowania nowych celów życiowych, większość ankietowanych, bo aż 66,7% przyznaje się do średniej motywacji. 20% osób jest pozytywnie nastawiona do działania, natomiast 13,3% określa swoją chęć samorealizacji jako niską. Dane dotyczące preferowanej przez ankietowanych form spędzania czasu wolnego ukazuje tabela 7. Respondenci mogli dokonać odpowiedzi wielokrotnego wyboru. Tabela 7. Preferowana forma spędzania czasu wolnego. KATEGORIE N % TV, komputer 15 20 uprawianie sportu 2 2,7 czytanie książek 9 12 Spacery 18 24 łowienie ryb 7 9,3 zabawy ruchowe na świeżym 2 2,7 powietrzu Sen 6 8 spotkania ze znajomymi/rodziną 12 16 Inne 4 5,3 RAZEM 75 100,0 Szczegółowa analiza wyników dotycząca spędzania czasu wolnego wskazuje na to, że osoby po amputacji krtani najchętniej spacerują - 24%, oglądają telewizję, korzystają z komputera - 20% oraz spotykają się ze znajomymi - 16%. Czytanie książek zdeklarowało 23% osób po zabiegu laryngektomii, a łowienie ryb 9,3%. Niewielki odsetek ankietowanych poświęca czas wolny na uprawienie sportu, czy zabawy na świeżym powietrzu, jedynie 2,7% laryngektomowanych. Sen nie jest zbyt popularną formą spędzania czasu wolnego, preferuje go 8% osób. Wśród kategorii inne pojawiły się takie odpowiedzi jak jazda na rowerze, 176

uprawa działki, praca w gospodarstwie, na polu, czy w tartaku. tabela. Odpowiedź na pytanie o częstotliwość uprawiania ćwiczeń ruchowych, obrazuje poniższa Tabela 8. Częstotliwość uprawiania ćwiczeń CZĘSTOTLIWOŚĆ N % codziennie 9 30 kilka razy w tygodniu 10 33,4 raz w tygodniu 3 10 kilka razy w miesiącu 4 13,3 raz w miesiącu - - mniej niż raz w miesiącu - - nigdy 4 13,3 RAZEM 30 100,0 Opierając się na powyższych wynikach można stwierdzić, że większość pacjentów uprawia sport codziennie - 30%. 33,4% osób deklaruje uprawianie jakiejś aktywności ruchowej kilka razy w tygodniu. Ćwiczących kilka razy w miesiącu jest 13,3% respondentów, a niepodejmujących aktywności fizycznej w ogóle, jest tyle samo, co podejmujących się zajęć ruchowych raz w tygodniu, czyli 13,3%. 10% osób wykazuje chęć wykonywania ruchu jedynie raz w tygodniu. Wyniki badań dotyczących wpływu raka krtani i późniejszej hospitalizacji na podejmowane wcześniej rodzaje aktywności ruchowe zobrazowane są w tabeli 9. Tabela 9 Wpływ choroby na aktywność fizyczną ODPOWIEDZ N % Nie 9 30 Tak 21 70 RAZEM 30 100,0 Na podstawie analizy zebranego materiału badawczego stwierdza się, iż zabieg laryngektomii w znacznym stopniu ograniczył możliwość wykonywania dyscyplin sportowych, które badani mogli uprawiać przed operacją. Potwierdziło to aż 70% ankietowanych. Dane liczbowe i procentowe nawiązujące do znajomości stowarzyszeń promujących aktywność ruchową dla laryngektomowanych zawiera poniższe zestawienie tabelaryczne. Tabela 10. Znajomość stowarzyszeń promujących aktywność ruchową dla laryngektomowanych ODPOWIEDZ N % nie 8 26,7 tak 22 73,3 RAZEM 30 100,0 Z analizy zebranego materiały wynika większość ankietowanych, bo aż 73,3 % osób 177

dotkniętych chorobą nowotworową oraz amputacją krtani posiada informacje na temat stowarzyszeń pomagającym laryngektomowanym oraz promującym aktywność ruchową. 26,7% respondentów nie ma takiej wiedzy. Wpływ uprawiania aktywności ruchowej na samopoczucie laryngektomowanych obrazuje poniższa tabela. Tabela 11. Wpływ aktywności ruchowej na samopoczucie po amputacji krtani ODPOWIEDZ N % nieistotny 3 10 istotny 20 66,7 bardzo istotny 7 23,3 RAZEM 30 100,0 Opierając się na powyższych wynikach można stwierdzić, że aktywność ruchowa ma istotny wpływ na samopoczucie, uważa tak aż 66,7%. Osób, które opowiedziały się za bardzo istotnym oddziaływaniem aktywności fizycznej jest 23,3%, natomiast dla 10% respondentów uprawianie aktywności fizycznej nie jest szczególnie istotne dla ich samopoczucia. Tabela 12 prezentuje wyniki badań dotyczących wpływu aktywności fizycznej na jakość mowy przełykowej. Tabela 12. Czy aktywność ruchowa oddziałuje na jakość mowy przełykowej ODPOWIEDZ N % Tak 21 70 Nie 9 30 RAZEM 30 100,0 Przedstawione wyniki badań szczególnie jaskrawo wskazują na pozytywne oddziaływanie uprawiania aktywności ruchowej na jakość mowy przełykowej laryngektomowanych. 70% respondentów potwierdza taki stan rzeczy. 30% osób nie dostrzega takiego wpływu. Wnioski 1. Regularne uprawianie aktywności fizycznej przez osoby po laryngektomii ma wysoce korzystny i pozytywny wpływ na ich zdrowie psychiczne oraz fizyczne. Bardzo istotnym jest fakt, znacznie lepszego samopoczucia osób po amputacji krtani dzięki ćwiczeniom ruchowym. Najchętniej spędzaną formą czasu wolnego są spacery. Ponadto, badania wykazały, iż ruch ułatwia naukę mowy przełykowej, co ułatwia powrót do życia w społeczeństwie. 2. Zabieg laryngektomii w znacznym stopniu ograniczył wcześniej uprawiane sporty takie jak pływanie, bieganie, jazda na rowerze. Przyczyną tego jest otwór tracheotomijny pozostający w szyi po amputacji krtani. Natomiast stopniowy i systematyczny powrót do 178

ćwiczeń, początkowo wykonywanych w domu, których brak krtani nie utrudnia, jest głęboko wskazany, gdyż ułatwia mowę przełykową oraz poprawia nastrój i samopoczucie, a także zapobiega nawrotom lub pojawieniem się nowych schorzeń. 3. Konieczne jest zwiększenie nacisku na szerzenie edukacji zdrowotnej i sportowej. Począwszy od właściwego wychowania w rodzinach i szkołach, poprzez ukazywanie pozytywnej postawy promującej aktywność ruchową w środkach masowego przekazu takich jak prasa, radio, telewizja i Internet. Ważne jest, aby dzięki dobrym przykładom i optymalnym zaleceniom, uświadamiać społeczeństwo o dobroczynnym i profilaktycznym oddziaływaniu regularnych ćwiczeń na zdrowie człowieka. W dobie stale wzrastającego odsetka osób dotkniętych chorobami cywilizacyjnymi, do których zalicza się również nowotwory, najlepszą prewencją w zahamowaniu wszelkich przypadłości XXI wieku jest ruch. Ponadto, u osób chorych przykładowo na raka krtani, najlepszą rehabilitacją i drogą powrotną do zdrowia są ćwiczenia ruchowe. Bibliografia 1. Demel M., Skład A., 1974, Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2. Iwankiewicz S., 1980, Otolaryngologia - podręcznik dla studentów medycyny i stomatologii, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 3. Kraski J., 1994, Promocja zdrowia, Wydawnictwo Sanmedia, Warszawa 4. Napierała N., Muszkieta R., 2011, Wstęp do teorii rekreacji, Wyd. UKW, Bydgoszcz 4. Okła S., 2007, Chirurgiczna rehabilitacja głosu, po całkowitej laryngektomii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 5. Osiński W., 2002, Zarys teorii wychowania fizycznego, Wydawnictwo Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiegow w Poznaniu, Poznań 6. Osiński W., 2003, Antropomotoryka, Wyd. AWF w w Poznaniu, Poznań 7. Ostrowska A., 1999, Promocja zdrowia ludzi chorych i niepełnosprawnych, Wyd. IGNIS., Warszawa 8. Pawlęga J., 1999, Medyczny obraz choroby nowotworowej, (w:) Zmagając się z chorobą nowotworową, (red.), Kubacka-Jasiecka D., Łosiak W., Uniwersytet Jagielloński, Kraków 9. Pilch T., 1995, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 10. Rosławski A., 2001, Ruch przedłuża młodość, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 11. Sinkiewicz A., 1999, Rak Krtani - poradnik dla pacjentów, logopedów i lekarzy, Polskie 179

Towarzystwo Laryngektomowanych, Bydgoszcz 12. Sinkiewicz A., 2009, Pacjent po operacji krtani, Bydgoskie Stowarzyszenie Laryngektomowanych, Bydgoszcz 13. Weller S., 2001, Oddech który leczy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 14. Wirsching M., 1994, Wokół raka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 15.Zatoński W., Przewoźniak K., 1991, Zdrowotne następstwa palenia tytoniu w Polsce, Ariel, Warszawa 16. Zieleniewski J., 1975, O organizacji badań naukowych, Wydawnictwo PWN, Warszawa Strony internetowe 1..http://biologia.opracowania.pl/uklad_oddechowy/budowa_ukladu_oddechowego 2. http://www.konektia.pl/artykuly/224-aktywnosc-fizyczna-wzmacnia-uklad-nerwowy 3. http://www.twojkregoslup.pl/profilaktyka/aktywnosc-fizyczna 180