Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 16, Nr 1/2012 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Ł a d g o s p o d a r c z y i s p o ł e c z n y Artur Borcuch 1 INSTYTUCJA WYKLUCZENIA FINANSOWEGO W WYMIARZE PŁATNOŚCI BEZGOTÓWKOWYCH Wstęp Stwierdzenie, Ŝe instytucje znaczą, zostało w ostatnich latach znacząco spopularyzowane w naukach ekonomicznych. Instytucje wpływają na funkcjonowanie gospodarki. Negatywny wpływ na ustrój i system gospodarczy (ład gospodarczy) i działanie systemu finansowego wywiera instytucja wykluczenia finansowego. Osoba, która jest wykluczona finansowo nie posiada rachunku bankowego oraz nie ma dostępu do e-płatności. To w konsekwencji prowadzi do wyŝszych kosztów transakcyjnych przez nią ponoszonych. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie instytucji wykluczenia finansowego i jej wpływu na sferę płatności bezgotówkowych. Wykluczenie finansowe Finanse są waŝnym czynnikiem wzrostu gospodarczego, choć jeszcze kilkadziesiąt lat temu nie spełniały takiej roli. Niedostępność kredytu, niskie oszczędności i inwestycje to czynniki, które spowalniają wzrost gospodarczy 2. Ograniczenia wzrostu gospodarczego warto równieŝ poszukiwać w obszarze wykluczenia finansowego 3. 1 Dr Artur Borcuch, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. 2 S. Aggarwal, Financial Inclusion: Understanding Through Behavioural Perspectives, ZENITH International Journal of Business Economics & Management Research 2012, Vol. 2, Issue 2, s. 225. 3 Warto w tym względzie zaznaczyć, Ŝe wykluczenie finansowe jest jednym z efektów finansalizacji. G. Gloukoviezoff, Understanding and Combating Financial Exclusion and Overindebtedness in Ireland: A European Perspective, "Studies in Public Policy" 2011, No. 26, s. 10. 357
NaleŜy odnotować, iŝ dziś prowadzi się badania i publikuje prace naukowe dotyczące wykluczenia finansowego przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Z kolei na tzw. globalnym Południu skoncentrowano się na tematyce mikrokredytów i mikrofinansów 4. Pojęcie wykluczenie finansowe zostało po raz pierwszy uŝyte w 1993 roku 5, jako waŝna kategoria z obszaru geografii ekonomicznej. W tym okresie geografowie zajmujący się gospodarką analizowali relacje zachodzące pomiędzy osobistym wykluczeniem finansowym a alternatywnymi źródłami finansowania 6. Wykluczenie finansowe to niezdolność jednostek, gospodarstw domowych lub grup społecznych do korzystania z niezbędnych usług finansowych w odpowiedniej postaci 7. W raporcie przygotowanym na zlecenie Komisji Europejskiej 8 wykluczenie finansowe zostało określone jako proces, w którym obywatele doświadczają problemów w dostępie i/lub korzystaniu z produktów i usług finansowych na głównym rynku. Problemy te odpowiadają ich potrzebom i nie pozwalają na prowadzenie normalnego Ŝycia w społeczeństwie 9. Komisja Europejska zwraca uwagę na kilka poziomów wykluczenia finansowego: pierwszy dotyczy osób, które nie korzystają w ogóle z usług bankowych; drugi odnosi się do osób, które mają konto depozytowe, lecz nie wykorzystują opcji elektronicznych płatności, kart płatniczych czy ksiąŝeczki czekowej (nie mają takiej opcji albo mają, ale ich nie wykorzystują lub wykorzystują w minimalnym stopniu); trzeci, związany jest z osobami mających dostęp do szerokiego wachlarza transakcji bankowych, lecz transakcje te nie są dostosowane do potrzeb i statusu społeczno-ekonomicznego danych osób 10. WyróŜnia się dwa podejścia w definiowaniu wykluczenia finansowego: szerokie i restrykcyjne. Ujęcie szerokie odnosi się do potrzeb finansowych osób o niskich dochodach. Usługami w tym zakresie są: posiadanie konta i moŝliwość do- 4 W. Simpson, J. Buckland, Examining evidence of financial and credit exclusion in Canada from 1999 to 2005, Journal of Socio-Economics 2009, Vol. 38, Issue 6, s. 966. 5 Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies, European Commission 2008, s. 9. 6 L. Appleyard, Community development Finance Institutions (CDFIs): Geographies of financial inclusion in the US and UK, "Geoforum" 2011, Vol. 42, Issue 2, s. 250. 7 Strategia rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2009-2013 (projekt), Narodowy Bank Polski, Związek Banków Polskich, Koalicja na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności, luty 2009, s. 54. 8 Zob. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission, march 2008. 9 M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, Rola i znaczenie edukacji finansowej [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 14. 10 A. Kurczewska, Społeczna odpowiedzialność instytucji mikrokredytowych w Europie [w:] Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę z wykluczeniem społecznym, B. Mikołajczyk, A. Kurczewska (red.), Difin, Warszawa 2011, s. 55. 358
konywania rozliczeń bezgotówkowych, dostęp do kredytu o nielichwiarskim poziomie oprocentowania oraz moŝliwość gromadzenia nawet niewielkich oszczędności, z uwzględnieniem niestabilnej sytuacji zawodowej. Ponadto osoby o niskich dochodach powinny mieć dostęp do odpowiednich ubezpieczeń zdrowotnych czy ubezpieczeń majątkowych. Podejście restrykcyjne zwraca uwagę na specyficzne usługi finansowe i brak dostępu do nich. Są to usługi finansowe, które co prawda nie mają wpływu na budŝet gospodarstwa domowego, lecz stanowią istotny element Ŝycia jednostki, jej przetrwania, bezpieczeństwa oraz uczestnictwa w Ŝyciu ekonomicznym 11 i społecznym 12. MoŜna wyróŝnić 6 rodzajów wykluczenia finansowego: wykluczenie ze względu na dostępność geograficzną dotyczy fizycznej dostępności placówek bankowych (np. na wsiach, czy częściach miast); wykluczenie ze względu na dostępność dotyczy braku dostępu do usług finansowych ze względu na ustaloną przez daną instytucję finansową skalę podejmowanego ryzyka; wykluczenie ze względu na warunki wynika z braku adekwatności warunków oferowanych usług względem potrzeb osób korzystających z usług finansowych; wykluczenie ze względu na cenę wynika ze zbyt wysokiej ceny usług dla osób o danym poziomie dochodów; wykluczenie marketingowe wiąŝe się z brakiem zainteresowania daną grupą społeczną ze strony instytucji finansowych; samowykluczenie wynika z faktu, Ŝe część osób sama rezygnuje z usług finansowych; spotka się z odmową dostępu; nie będzie mogła sobie na nie pozwolić 13. Poruszone wyŝej kwestie pozwalają na egzemplifikację przyczyn (instytucjonalnych uwarunkowań) wykluczenia finansowego. Ogólnie wyróŝnia się przyczyny społeczne, przyczyny popytowe oraz przyczyny podaŝowe. Prezentuje to tabela 1. W obszarze społecznych przyczyn wykluczenia finansowego na szczególną uwagę zasługują coraz bardziej skomplikowane instrumenty finansowe, które zmiany zachodzące na rynku pracy oraz aspekty fiskalne. Biorąc pod uwagę czynniki popytowe, warte wyszczególnienia są obawy związane z wysokimi kosztami instrumentów finansowych. Z kolei pośród czynników podaŝowych na uwagę zasługuje cena produktów finansowych. 11 M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, op.cit., s. 23-24. 12 Warto w tym względzie zwrócić uwagę na wzajemny wpływ wykluczenia finansowego i wykluczenia społecznego. Strategia rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2009-2013 (projekt), op.cit., s. 54. 13 M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, op.cit., s. 24-25. 359
Tabela 1. Społeczne, popytowe i podaŝowe przyczyny wykluczenia finansowego. Czynniki społeczne Czynniki popytowe Czynniki podaŝowe Liberalizacja rynków finansowych, prowadząca do większej złoŝoności (stopnia skomplikowania) instrumentów finansowych Obawa o wysokie koszty towarzyszące instrumentom finansowym Ocena ryzyka stosowana przez instytucje finansowe Zmiany strukturalne zachodzące na rynkach pracy, przejawiające się częstszymi zmianami pracy i mniejszym jej bezpieczeństwem Polityka fiskalna, mogąca zbyt istotnie obciąŝać podatkowo usługi bankowe Zmiany demograficzne objawiające się większym współczynnikiem rozwodów czy późniejszym wiekiem opuszczania domu przez dzieci Nierówności w uzyskanych dochodach Przekonanie, Ŝe usługi finansowe nie są przeznaczone dla osób biednych Obawa przed utratą kontroli nad finansami, brak zaufania do ich dostarczycieli Skłonność do korzystania z alternatywnych źródeł finansowania Negatywne doświadczenia z przeszłości Prowadzony przez instytucje finansowe marketing Warunki i rodzaje produktów oraz sposób ich dostarczania Cena produktów finansowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Kurczewska, Społeczna odpowiedzialność instytucji mikrokredytowych w Europie [w:] Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę z wykluczeniem społecznym, B. Mikołajczyk, A. Kurczewska (red.), Difin, Warszawa 2011, s. 56. W obszarze wielu usług bakowych, wykluczenie finansowe powinno być analizowane wraz z wykluczeniem cyfrowym. Równolegle trzeba podkreślić, iŝ instytucja wykluczenia finansowego przyczynia się do ponoszenia wyŝszych kosztów transakcyjnych. Dla przykładu, osoba, która jest wykluczona finansowo i nie posiada internetowego rachunku bankowego jest równieŝ wykluczona w zakresie e-płatności. Płacąc za rachunki np. na poczcie, zmuszona jest ona uiścić prowizję (średnio 2-3 zł). Internetowy rachunek bankowy pozwala na dokonywanie polecenia przelewu, które wiele banków oferuje bezpłatnie. Koszt transakcyjny w przypadku e-płatności jest zerowy 14. Czynniki wpływające na wykluczenie w zakresie płatności Usługi finansowe są niezbędne dla ludzi w ich codziennym Ŝyciu. Biorąc pod uwagę otrzymywanie pensji, dokonywanie płatności lub zmierzanie się z nieo- 14 W tym przypadku analizowano wyłącznie samą transakcję. Pominięto aspekt kosztów łącza internetowego oraz kosztów zakupu sprzętu komputerowego. 360
czekiwanymi wydatkami, rachunek bankowy czy karty płatnicze są w tym względzie szczególnie istotne 15. W Europie moŝna wyodrębnić kraje o zróŝnicowanym poziomie wykluczenia finansowego. Aspekt ten prezentuje tabela nr 2. Tabela 2. Poziomy wykluczenia finansowego w Europie Poziom wykluczenia finansowego Proc. Kraje Niski poniŝej 3 proc. Luksemburg, Belgia, Dania, Holandia, Francja, Szwecja Średni-niski 3-8 proc. Niemcy, Austria, Wielka Brytania, Finlandia, Hiszpania, Słowenia Średni-wysoki 12-28 proc. Włochy, Irlandia, Portugalia, Grecja, Estonia, Czechy, Cypr, Malta, Słowacja Wysoki 34 proc. i więcej Węgry, Polska, Litwa, Łotwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies, European Commission 2008, s. 34. Niski poziom wykluczenia finansowego warto przeanalizować w kontekście korzystania z rachunku bankowego przez mieszkańców danego kraju. W krajach Europy Zachodniej prawie wszyscy obywatele posiadają i korzystają z rachunku bankowego. Tabela 3. Korzystanie z rachunku bankowego w wybranych krajach Europy. Kraj ROR (Eurobarometer 243) Liczba kont osobistych per capita (ECB 2008) Wielka Brytania 96% 2,05 Niemcy 96% 1,14 Austria 94% 1,09 Irlandia 95% 1,78 Polska 76% 0,84 UE-27 87% 1,23 Źródło: M. Iwanicz-Drozdowska, R. Kitala, A. Matuszczyk, A. K. Nowak, Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 38. 15 G. Gloukoviezoff, op.cit., s. 1. 361
Na szczególną uwagę zasługuje kwestia osób zagroŝonych ubóstwem, które posiadają dostęp do rachunku bankowego. Tabela 4. Odsetek osób zagroŝonych ryzykiem ubóstwa, które posiadają dostęp do rachunku bieŝącego (%, 2008). Kraj Odsetek osób zagroŝonych ryzykiem ubóstwa, które posiadają dostęp do rachunku bieŝącego Dania 100% Finlandia 100% Holandia 99,7% Niemcy 98,4% Austria 94,2% Wielka Brytania 94% Portugalia 87,7% Włochy 55,2% Grecja 20,6% Źródło: G. Gloukoviezoff, Understanding and Combating Financial Exclusion and Overindebtedness in Ireland: A European Perspective, "Studies in Public Policy" 2011, No. 26, s. 23. Wysoki odsetek osób (mieszkańców krajów UE) zagroŝonych ryzykiem ubóstwa, które posiadają dostęp do rachunku bankowego wynika często ze względów legislacyjnych - obligatoryjność realizowania świadczeń pienięŝnych na rachunek bankowy. Interesującym przykładem w tym względzie jest Francja, gdzie w latach 60-tych wprowadzono obowiązek wypłaty wynagrodzenia pracownikowi na jego rachunek bankowy. Widząc wzrost korzystania z rachunku bankowego przez społeczeństwo, rząd Francji w 1978 roku podjął decyzję o wypłacaniu świadczeń wyłącznie na konto bankowe. Działania te spowodowały, Ŝe od 1966 roku, gdzie tylko 17% francuskich gospodarstw domowych posiadało konto bankowe, przez 1972 rok z odsetkiem 62%, do 1984 roku, kiedy to 92% gospodarstw domowych posiadało rachunek bankowy 16. Usługi finansowe skierowane do klienta dotyczą sfery jego płynności (np. spienięŝenie czeku), płatności (np. płacenia rachunków), oszczędności (np. oprocentowania rachunków), poŝyczki/kredytu (np. niewielkie poŝyczki, karty kredytowe czy hipoteka). Konsument, który nie ma dostępu do takich usług musi się zmierzyć z wieloma ograniczeniami 17. Wykluczenie w dostępie do usług finansowych oznacza z jednej strony brak dostępu do usług finansowych, a z drugiej wiąŝe się z wyŝszym kosztem dla gospodarstwa domowego w zakresie operacji gotówkowych. Dla przykładu badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w 2007 roku przez NCO Save the Children 16 Ibidem, s. 21. 17 W. Simpson, J. Buckland, op.cit., s. 967. 362
pokazują, Ŝe operacje gotówkowe kosztują rocznie kaŝdy budŝet domowy o ok. 1,5 tys. euro więcej, niŝ gdyby zostały przeprowadzone w sposób bezgotówkowy 18. Aspekt wykluczenia finansowego warto przeanalizować w kontekście kultury płatniczej. Zasadnicze rozbieŝności w zakresie struktury płatności pomiędzy Europą, Stanami Zjednoczonymi i Japonią nie opierają bowiem się na róŝnicach w cenie czy kosztach, lecz są rezultatem istotnych odrębności w zakresie środowiska instytucjonalnego, rozmiaru geograficznego czy kultury. RóŜnice te pokazują, Ŝe w Stanach Zjednoczonych historyczne uwarunkowania spowodowały rozwój rynku czeków, co w Europie nie miało miejsca. Z kolei w Europie wcześniej wprowadzono ogólnokrajowe systemy elektronicznych płatności w porównaniu do Stanów Zjednoczonych 19. W odniesieniu do Stanów Zjednoczonych warto dodać, iŝ udział gotówki w płatnościach konsumentów spadł z 31% w 1974 roku do 20% w 2000 roku. W 2006 roku ok. 40% płatności było dokonywanych kartą debetową lub kredytową. Co więcej, Amerykanin średnio posiada 4,4 karty płatniczej w swoim portfelu 20. Warto równieŝ dodać, iŝ w Europie w czołówce europejskiego rankingu wykorzystania bezgotówkowych form płatności znajduje się pięć krajów: Finlandia, Szwecja, Holandia, Luksemburg, Dania. W krajach tych średnio na mieszkańca przypadało rocznie 250-300 transakcji bezgotówkowych 21. Zakończenie Instytucja wykluczenia finansowego zwraca uwagę na potrzebę zmian systemowych w krajach o jej wysokim poziomie. Przykłady krajów Europy Zachodniej są dowodem na potrzebę obligatoryjności wypłaty wynagrodzeń na rachunek bankowy. RównieŜ świadczenia państwowe (np. zasiłki, renty) powinny być realizowane w formie przelewu na rachunek bankowy. Działania takie przyczynią się do budowy społeczeństwa ubankowionego w Polsce. Bibliografia: 1. Aggarwal S., Financial Inclusion: Understanding Through Behavioural Perspectives, ZENITH International Journal of Business Economics & Management Research 2012, Vol. 2, Issue 2. 18 M. Iwanicz-Drozdowska, R. Kitala, A. Matuszczyk, A.K. Nowak, Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 73. 19 D. B. Humphrey, Retail payments: New contributions, empirical results, and unanswered questions, "Journal of Banking and Finance" 2010, Vol. 34, Issue 8, s. 1732. 20 M. Thomas, K.K. Desai, S. Seenivasan, How Credit Card Payments Increase Unhealthy Food Purchases: Visceral Regulation of Vices, "Johnson School research Paper Series" 2011, No. 12, s. 4. 21 M. Iwanicz-Drozdowska, R. Kitala, A. Matuszczyk, A.K. Nowak, Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, (red.) M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 121. 363
2. Appleyard L., Community development Finance Institutions (CDFIs): Geographies of financial inclusion in the US and UK, "Geoforum" 2011, Vol. 42, Issue 2. 3. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, Directorate- General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies, European Commission 2008. 4. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission, march 2008. 5. Gloukoviezoff G., Understanding and Combating Financial Exclusion and Overindebtedness in Ireland: A European Perspective, "Studies in Public Policy" 2011, No. 26. 6. Humphrey D.B., Retail payments: New contributions, empirical results, and unanswered questions, "Journal of Banking and Finance" 2010, Vol. 34, Issue 8. 7. Iwanicz-Drozdowska M., Kitala R., Matuszczyk A., Nowak A. K., Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011. 8. Iwanicz-Drozdowska M., Nowak A. K., Rola i znaczenie edukacji finansowej [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011. 9. Kurczewska A., Społeczna odpowiedzialność instytucji mikrokredytowych w Europie [w:] Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę z wykluczeniem społecznym, (red.) B. Mikołajczyk, A. Kurczewska, Difin, Warszawa 2011. 10. Simpson W., Buckland J., Examining evidence of financial and credit exclusion in Canada from 1999 to 2005, Journal of Socio-Economics 2009, Vol. 38, Issue 6. 11. Strategia rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2009-2013 (projekt), Narodowy Bank Polski, Związek Banków Polskich, Koalicja na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności, luty 2009. 12. Thomas M., Desai K.K., Seenivasan S., How Credit Card Payments Increase Unhealthy Food Purchases: Visceral Regulation of Vices, "Johnson School research Paper Series" 2011, No. 12. Abstrakt Stwierdzenie, Ŝe instytucje znaczą, zostało w ostatnich latach znacząco spopularyzowane w naukach ekonomicznych. Instytucje wpływają na funkcjonowanie gospodarki. Negatywny wpływ na ustrój i system gospodarczy (ład gospodarczy) i działanie systemu finansowego wywiera instytucja wykluczenia finansowego. Osoba, która jest wykluczona finansowo nie posiada rachunku bankowego oraz nie ma dostępu do e-płatności. To w konsekwencji prowadzi do wyŝszych kosztów transakcyjnych przez nią ponoszonych. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie instytucji wykluczenia finansowego i jej wpływu na sferę płatności bezgotówkowych. 364
Financial exclusion in relation to non-cash payments The statement institutions matter has been significantly popularized in economics in recent years. Institutions affect the functioning of the economy. In relation to this, financial exclusion has a negative impact on the economic system (the economic order) and on the functioning of the financial system. A person who is financially excluded will have no bank account nor any access to e-payments. Such a situation leads to higher transaction costs. The purpose of this paper is to discuss the problem of financial exclusion and its impact on the area of non-cash payments. PhD Artur Borcuch, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce. 365