Gospodarka otwarta i bilans płatniczy 1 Gospodarka otwarta to taka gospodarka, która uczestniczy w handlu międzynarodowym (handlu dobrami i kapitałem). Jej przeciwieństwem jest gospodarka zamknięta, czyli autarkia (nie występuje eksport ani import). Stopień otwartości gospodarki mierzymy za pomocą udziału eksportu w PKB. Im wyższy wskaźnik, tym bardziej otwarta gospodarka. Handel międzynarodowy odpłatna wymiana towarów i usług między krajem a zagranicą Bilans płatniczy zestawienie wszystkich transakcji zawieranych w jakimś okresie między rezydentami a nierezydentami danego kraju (definicja z wykładu). Rachunki bilansu płatniczego zawierają zapis wszystkich płatności, jakie dany kraj realizuje na rzecz i otrzymuje od zagranicznych rezydentów. Na bilans płatniczy składa się kilka elementów, które omówimy dalej. Bilans płatniczy w sensie księgowym zawsze sumuje się do zera! Bilans płatniczy w wąskim rozumieniu już niekoniecznie (możemy mieć nadwyżkę lub deficyt, albo równowagę). Ważne, żeby rozróżniać bilans płatniczy w rozumieniu szerokim i wąskim. Sporządzanie bilansu płatniczego opiera się na zasadzie podwójnego księgowania: po stronie debetowej i po stronie kredytowej. Każda transakcja jest zapisywana w bilansie właśnie w ten sposób. Każda transakcja, której skutkiem jest płatność dla rezydentów Zagranicy, zapisywana jest po stronie debetowej Kraju ze znakiem. Każda transakcja, której skutkiem jest płatność z Zagranicy dla rezydentów Kraju, jest zapisywana po stronie kredytowej Kraju ze znakiem +. Jakie transakcje zachodzą pomiędzy krajami? Wyróżniamy 3 rodzaje transakcji: Mieszkańcy różnych krajów mogą wymieniać produkty i usługi na inne produkty i usługi, produkty i usługi na aktywa, (czyli przyszłe produkty i usługi) oraz aktywa na inne aktywa. Przykłady zapisywania transakcji: Jan Kowalski kupuje wiolonczelę od włoskiego producenta, o wartości 2 000 zł. Za instrument płaci kartą kredytową swojego banku SuperBank. Zakup wiolonczeli zostaje zapisany po stronie debetowej Polski ze znakiem. (jest to import wiolonczeli o wartości 2 tys. z Włoch). Gdzie znajdzie się równoważący zapis? I skąd się on weźmie? Włoski producent wiolonczeli ma prawo otrzymać od SuperBanku 2 000 zł. Są to aktywa należność SuperBanku. Zakup wiolonczeli wiąże się ze sprzedażą aktywów Włochom i znajduje swój zapis po stronie kredytowej na rachunku obrotów finansowych w polskim bilansie płatniczym. Zakup wiolonczeli przez Jana Kowalskiego (rachunek obrotów bieżących, import dóbr przez Polskę) Sprzedaż należności od SuperBanku (rachunek obrotów finansowych, eksport aktywów przez Polskę) Kredyt + 2000 zł Debet - 2000 zł 1 Na podstawie Krugman, Obsfeld, Ekonomia międzynarodowa, T2 1
Włoski producent wina, Antonio Paruzo dostarcza skrzynkę swoich najprzedniejszych trunków o wartości 50 000 euro niemieckiemu producentowi samochodów Gerardowi Fisherowi. Jakie transakcje zostaną zapisane we włoskim bilansie płatniczym? Włochy eksportują wino o wartości 50 tys. euro, co zostanie zapisane po stronie kredytowej Włoch ze znakiem +. Niemiecki producent samochodów musi zapłacić za to wino, a więc ma zobowiązanie wobec Włoch w wysokości 50 tys. euro są to aktywa, które Niemcy sprzedają Włochom. Zostaje to zapisane po stronie debetowej Włoch ze znakiem. Sprzedaż wina przez Anotnio (rachunek obrotów bieżących, eksport dóbr przez Włochy) Zakup należności od Gerarda (rachunek obrotów finansowych, import aktywów przez Włochy) Kredyt + 50 000 euro Debet - 50 000 euro Z punktu widzenia rynku walutowego zapisy po stronie kredytowej powodują zwiększanie się podaży walut obcych. (Bo np. zagranica płaci krajowi, więc musi kupić krajową walutę i sprzedać swoją, zagraniczną po takiej sprzedaży wzrasta więc ilość zagranicznej waluty) Z punktu widzenia rynku walutowego zapisy po stronie debetowej powodują zwiększanie się popytu na waluty obce. (bo np. kraj musi zapłacić zagranicy i musi zakupić zagraniczną walutę, czyli zwiększa się popyt na zagraniczną walutę). Struktura bilansu płatniczego (z wykładu) 1. Rachunek obrotów bieżących o Dobra o Usługi (transportowe, turystyczne, komunikacyjne, ubezpieczeniowe, finansowe itd.) o Dochody czynników produkcji Wynagrodzenia siły roboczej Dochody inwestycyjne z kapitału Inne dochody o Transfery bieżące 2. Rachunek obrotów kapitałowych obejmuje transfery kapitałowe, do których zalicza się dary i środki z tytułu pomocy bezzwrotnej, dokonane z wyraźnym przeznaczeniem na finansowanie Śródków trwałych, jak również umorzenie długów oraz nabywanie/zbywanie aktywów kapitałowych o charakterze niefinansowym (patenty, licencje, prawa własności, znaki handlowe, grunty pod budowę ambasad) 3. Bilans obrotów finansowych o Inwestycje bezpośrednie transakcje związane z ustanawianiem trwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych (nabycie co najmniej 10% udziałów w kapitale firm) o Inwestycje portfelowe płatności z tytułu zakupu i sprzedaży udziałowych (nie będących inwestycjami bezpośrednimi) oraz dłużnych papierów wartościowych 2
o Pozostałe inwestycje transakcje finansowe, które nie są ujmowane z inwestycjach bezpośrednich, inwestycjach portfelowych ani oficjalnych aktywach rezerwowych, a które wpływają na krajowe należności i zobowiązania 4. Saldo błędów i opuszczeń wynika z transakcji niezarejestrowanych lub nieprawidłowo ujętych w sprawozdaniach 5. Oficjalne aktywa rezerwowe transakcje dokonywane przez bank centralny w zakresie obrotów na rachunkach bieżących i lokat w bankach zagranicznych, obrotów zagranicznymi papierami wartościowymi, transzy rezerwowej MFW oraz zakupów i sprzedaży złota monetarnego. CA + KA + FA + SD + RES = 0 Gdzie: CA current account (rachunek bieżący) KA capital account (rachunek kapitałowy) FA financial account (rachunek finansowy) SD statistical discrepancy (saldo błędów) RES reserves (zmiana rezerw) Rachunek obrotów bieżących raz jeszcze kiedy import danego kraju przewyższa jego eksport, kraj ma deficyt na rachunku bieżącym. Kiedy kraj więcej eksportuje, niż importuje, ma nadwyżkę na rachunku bieżącym. Do rachunku obrotów bieżących poza importem i eksportem wliczane są też dochody netto z własności za granicą, czyli ta wartość, która odróżniała PKB od PNB oraz transfery jednostronne (tzn. dary z zagranicy, które nie wiążą się z zakupem żadnych dóbr i usług). Rachunek obrotów finansowych raz jeszcze rachunek obrotów finansowych jest różnicą między sprzedażą krajowych aktywów zagranicy a zakupami aktywów zagranicznych. Przykład: kiedy rząd pożycza 1 mln euro od zagranicy, sprzedaje zagranicy aktywa obietnicę zapłaty 1 mln euro (+ odsetki). Ta transakcja jest zapisywana ze znakiem +, ponieważ jest to NAPŁYW KAPITAŁU (albo odpływ finansowy). Kiedy rząd daje pożyczkę zagranicy, to kupuje aktywa od zagranicy (kupuje obietnicę zapłaty). Ta transakcja jest zapisywana ze znakiem, po stronie debetowej rachunku obrotów finansowych. Jest to nabycie aktywów od zagranicy i wiąże się z ODPŁYWEM KAPITAŁU. BILANS PŁATNICZY W WĄSKIM ROZUMIENIU bilans płatniczy z wyłączeniem rezerw. BP = CA + KA + FA + SD. Na takim bilansie możemy mieć nierównowagę (deficyt lub nadwyżkę). Jeśli suma sald wszystkich składników bilansu płatniczego jest < 0 mamy deficyt. Jeśli ta suma jest > 0, mamy nadwyżkę. BP = - RES Bilans płatniczy w wąskim rozumieniu jest w równowadze, jeśli saldo rezerw pozostaje bez zmian. Załóżmy, że saldo bilansu płatniczego wynosi -5. BP = - 5. Oznacza to, że RES = 5. Ale UWAGA!, deficyt bilansu płatniczego wiąże się ze zmniejszeniem rezerw. Skąd zatem RES=5? Zmniejszenie stanu rezerw zapisuje się, bowiem po kredytowej stronie bilansu, ze znakiem + (ech, rachunkowość ). Deficyty bliźniacze oraz oszczędności prywatne i rządowe Zacznijmy od oszczędności prywatnych i rządowych w gospodarce otwartej. Pamiętamy wzór: S-I = (G+B) (Te + Td) + NX Nadwyżka sektora prywatnego ma pokrycie w deficycie państwa i/lub nadwyżce handlowej kraju. 3
Nie tylko sektor prywatny może oszczędzać, państwo również. Oszczędności państwa nazywamy oszczędnościami rządowym i oznaczamy S g. Oszczędności prywatne będziemy teraz oznaczać S p. S p = Y T C oszczędności prywatne do część DOD, która nie jest konsumowana. S g = T G oszczędności rządowe to ta część dochodu rządu (czyli podatków), która nie jest przeznaczona na wydatki rządowe. Oszczędności krajowe S = Y C G (uwaga! Tu za Y nie stoi PKB tylko PNB, a więc oprócz NX bierzemy też pod uwagę transfery z zagranicy i dochody netto z zagranicy czyli łącznie CA) S = Y C G = (Y T C) + (T G) = S p + S g w gospodarce otwartej S = S p + S g = I + CA S p = I + CA + (G T) interpretacja: Prywatne oszczędności danego kraju mogą przybrać trzy formy: Inwestycje w krajowy kapitał I Zakupy aktywów od rezydentów zagranicznych CA Zakupy rządowe dokonywane na koszt długu G T Powyższe równania to tożsamości wynikające z matematyki i nie opierają się na żadnej teorii zachowań ekonomicznych. Deficyty bliźniacze W latach 80tych, w USA obniżono podatki i zwiększono wydatki rządowe. Doprowadziło to do zwiększenia deficytu budżetowego, ale także deficytu rachunku obrotów bieżących. To wydarzenie doprowadziło do pojawienia się teorii, iż są to deficyty bliźniacze. Tożsamość deficytów bliźniaczych: CA = S p I (G T) Jeśli rośnie G T, czyli deficyt rządowy się pogłębia, a inwestycje i oszczędności prywatne nie zmieniają się znacznie, to nadwyżka na rachunku obrotów bieżących musi się zmniejszyć o tyle, o ile wzrósł deficyt budżetowy. Jeśli jednak zmiany deficytu budżetowego wiążą się w jakiś sposób z dużymi zmianami w oszczędnościach prywatnych i/lub inwestycjach, to zmiany na rachunku obrotów bieżących mogą nie wystąpić. Kurs walutowy Kurs walutowy, jest to (najprościej) cena pieniądza jednego kraju wyrażona w pieniądzu innego kraju. Kurs walutowy może być kwotowany na dwa sposoby: Cena waluty zagranicznej wyrażona w walucie krajowej np. 4 złote za euro (ile złotówek kosztuje euro) kwotowanie bezpośrednie 4
Cena waluty krajowej wyrażona w walucie zagranicznej np. 0,25 euro za złotego (ile jednostek waluty zagranicznej kosztuje 1 złotówka) kwotowanie pośrednie Nominalny kurs walutowy oznaczamy E lub e W Polsce używamy najczęściej kwotowania bezpośredniego. Zmiany kursu walutowego Aprecjacja wzrost ceny waluty (w wyniku działania rynku). Aprecjacja złotego w stosunku do euro oznacza, że za jedno euro płacimy teraz mniej złotówek = za jedną złotówkę płacimy więcej euro. 4,0121 PLN/EUR 4,0002 PLN/EUR aprecjacja złotego w stosunku do euro, deprecjacja euro w stosunku do złotego (uwaga aprecjacja złotego i deprecjacja euro to różne zmiany procentowe dla obu tych walut!) Np. E1 = 4PLN/EUR a E2 = 5PLN/EUR (E2 - E1)/E1 - Aprecjacja Euro w stosunku do PLN o 25% (1/ E2-1/E1)/(1/E1) - deprecjacja PLN o 20% Deprecjacja spadek ceny waluty (w wyniku działania rynku). Deprecjacja złotego w stosunku do euro oznacza, że za jedno euro płacimy teraz więcej złotówek = za jedną złotówkę płacimy mniej euro. Przy innych czynnikach niezmienionych (ceteris paribus), aprecjacja waluty krajowej podnosi względną cenę eksportu oraz obniża względną cenę importu. Deprecjacja obniża względną cenę eksportu i podnosi względną cenę importu. Zmiany kursu walutowego nie koniecznie muszą wynikać z działań rynku (czyli zmian popytu i podaży walut). Czasami państwo ustala kurs swojej waluty. Nazywamy to dewaluacją/rewaluacją waluty. Dewaluacja zmiana cen waluty (przez Bank Centralny) podwyższenie cen walut zagranicznych w walucie krajowej. Np. kurs euro wynosił 3,9081 PLN/EUR, a Bank Centralny postanowił go zmienić na 4,0001 PLN/EUR. Nastąpiła dewaluacja złotego. Rewaluacja obniżenie cen walut zagranicznych w walucie krajowej Systemy walutowe System kursów płynnych cenę waluty reguluje rynek, podlega wahaniom System kursów sztywnych cenę waluty ustala Bank Centralny, nie podlega ona wahaniom System kursów mieszanych, stałych w pewnym określonym przez BC przedziale kurs może się wahać, ale BC nie dopuszcza by kurs spadł/wzrósł poza określony z góry poziom. Realny kurs walutowy e r = ep P Jest to relatywna cena dóbr pochodzących z różnych krajów wyrażona w jednej walucie. e nominalny kurs walutowy, P* - poziom cen zagranicznych, P poziom cen krajowych. 5
Zadania do poćwiczenia: 1. Wyjaśnij, jakie zapisy po stronie kredytowej i debetowej znajdą się w polskim bilansie płatniczym w wyniku każdej z poniższych transakcji. Jak zostanie zaklasyfikowany każdy zapis? Jan Kowalski kupuje posiłek w paryskiej restauracji i płaci za niego kartą SuperBanku. Anna Kowalska prowadzi sklep internetowy, w którym sprzedaje ręcznie lepione dzbanki z gliny. Anna sprzedała 5 dzbanków czeskiemu nabywcy i czeka na zapłatę. 2. W styczniu 2002 roku kurs funta brytyjskiego wyniósł 6,10 PLN/GBP, zaś w czerwcu wyniósł 6,15 PLN/GBP. Przeprowadzono następujące operacje: w styczniu wymieniono 5000 PLN na funty, w czerwcu funty wymieniono na złotówki. Czy w wyniku spekulacji osiągnięto zysk czy stratę? 3. 1 stycznia 2005r. średni kurs euro w NBP wynosił 4,0790. 11 marca 2005 r. wyniósł 3,9559. Która waluta aprecjonowała się, a która straciła na wartości? O ile procent? 4. Jeżeli saldo bilansu obrotów bieżących wyniosło 25 mln PLN, saldo bilansu kapitałowego wyniosło 35 mln PLN, saldo błędów i opuszczeń wyniosło 0,5 mln PLN, to o ile i jak zmienił się poziom rezerw walutowych? 6