Zasada podwójnego zapisu

Transkrypt

1 Bilans płatniczy to zestawienie wszystkich transakcji dokonywanych między rezydentami krajowymi a zagranicą w danym okresie, najczęściej jednym roku. Bilans płatniczy jest zatem narzędziem, które przy zastosowaniu technik księgowych pozwala określić sytuację finansową kraju "na styku" z otoczeniem zewnętrznym. Istnieje pewne podobieństwo między bilansem płatniczym a bilansem sporządzanym w rodzinie. I w jednym, i w drugim przypadku przedmiotem zainteresowania jest bowiem pytanie o to, czy w stosunkach finansowych z otoczeniem mamy nadwyżkę, czy deficyt. Różnice dotyczą jedynie dwóch rzeczy: formy nadwyżki lub deficytu i dostępu do informacji. W bilansie rodziny saldo ma postać oszczędności, w bilansie płatniczym natomiast ma formę rezerw walut wymienialnych. W rodzinie wszystkie informacje na temat przepływów finansowych są zgromadzone w jednym miejscu. Odmiennie przedstawia się sytuacja w bilansie płatniczym, gdzie występuje rozproszenie informacji, będące wynikiem podobnego rozproszenia decyzji dotyczących nawiązywania kontaktów ekonomicznych z otoczeniem zewnętrznym. Przedstawiona wyżej definicja bilansu płatniczego wymaga pewnych dodatkowych uściśleń. Wymienione w nim transakcje obejmują odpłatny eksport i import dóbr, usług oraz ruch kapitału krótko- i długoterminowego. Oprócz tego w bilansie płatniczym uwzględnia się także transakcje, którym nie towarzyszą płatności: darowizny i jednostronne transfery. Użycie w definicji słowa "rezydent" wskazuje z kolei, że w bilansie płatniczym uwzględnia się transakcje, w których przedmiotami są osoby lub podmioty prawne zamieszkałe na stałe na obszarze danego kraju. Zgodnie z tym osoby czasowo przebywające za granicą (turyści, dyplomaci, żołnierze, okresowi emigranci) są traktowane jako rezydenci kraju swojego pochodzenia. W sposób nieco mniej konsekwentny traktuje się w bilansie płatniczym korporacje transnarodowe. Ogólnie uznaje się je za rezydentów kraju siedziby, jednak oddziały zagraniczne są traktowane jako rezydenci danego kraju. Zgodnie z tą definicją polskimi rezydentami będzie m.in. polska turystka spędzająca urlop w Tunezji, ambasador RP w Wilnie, polski żołnierz pełniący służbę w oddziałach ONZ w Bośni oraz murarz pracujący "na czarno" w Norwegii. Polskimi rezydentami będą także Huta Luccini czy Fiat Auto Poland, chociaż są to firmy włoskie. Zasada podwójnego zapisu Bilans płatniczy sporządzany jest zgodnie z ogólnymi zasadami księgowości. W związku z tym, tak jak w każdym bilansie, wszelkie transakcje zapisywane są w nim podwójnie: po stronie debetowej (-) i po stronie kredytowej (+). Transakcje debetowe to transakcje, które pociągają za sobą płatność wobec rezydenta zagranicznego. W przypadku Polski transakcjami debetowymi będą np. import japońskiego samochodu, kupno biletu na przelot samolotem Lufthansy do Frankfurtu czy przepływ krótkookresowego polskiego kapitału za granicę. Transakcje kredytowe 1 / 5

2 to z kolei transakcje pociągające za sobą otrzymanie płatności z zagranicy. Transakcjami kredytowymi będą np. eksport węgla przez spółkę węglową, zakup przez cudzoziemca biletu na przelot samolotem LOT-u do Warszawy czy dywidendy uzyskane przez polskiego posiadacza akcji IBM. W systemie podwójnego zapisu każdej z wymienionych przykładowych transakcji kredytowych towarzyszy równoległa transakcja debetowa. Na przykład wywóz polskiego węgla do Niemiec przez spółkę węglową jest księgowany w bilansie płatniczym jako transakcja kredytowa. Sprzedający węgiel otrzymuje zań jednak zapłatę, która może być przekazana np. na konto tej spółki we frankfurckim oddziale Banku Handlowego. Przyrost stanu tego konta jest jednak traktowany w bilansie jako wywóz kapitału krótkookresowego i w związku z tym księgowany w bilansie płatniczym jako transakcja debetowa. Wielkość obu zapisów jest w tym przypadku jednakowa i obie transakcje się bilansują. System podwójnego zapisu nie gwarantuje jednak idealnej zgodności obu stron bilansu płatniczego. Dzieje się tak dlatego, że w warunkach wyjątkowej złożoności gospodarki światowej oba zapisy są dokonywane oddzielnie, niejednokrotnie w znacznym odstępie czasu. Odbiciem braku tej zależności jest pozycja "błędy i opuszczenia" występująca w bilansie płatniczym każdego kraju. Struktura bilansu płatniczego Wszystkie transakcje księgowane w bilansie płatniczym można pogrupować w określone kategorie. W rezultacie w bilansie płatniczym wyróżniamy trzy podstawowe części: bilans obrotów bieżących, bilans obrotów kapitałowych i bilans obrotów wyrównawczych. Bilans obrotów bieżących (rachunek bieżący) to zestawienie płatności danego kraju wynikające z międzynarodowego obrotu towarami i usługami, dochodów z kapitału i transferów jednostronnych. Nazwa tej części bilansu płatniczego bierze się stąd, że transakcje księgowane w bilansie obrotów bieżących nie powodują powstania przyszłych zobowiązań. Transakcje składające się na bilans obrotów bieżących można także podzielić na kilka kategorii. Stosując kryterium rodzaju transakcji, możemy w nim wyróżnić: - Bilans handlowy(saldo obrotów towarowych), będący zestawieniem płatności z tytułu eksportu i importu dóbr. Jeżeli wpłaty uzyskane z eksportu przewyższają wypłaty wynikające z 2 / 5

3 importu, mówimy o nadwyżce obrotów handlowych. W przeciwnym przypadku mówimy o ich deficycie. Ze względu na rozmiary obrotów towarowych, w większości krajów wielkość transakcji księgowanych w bilansie handlowym przewyższa wielkość pozostałych pozycji bilansu obrotów bieżących. Deficyt lub nadwyżka tego bilansu ma tym samym decydujący wpływ na stan bilansu obrotów bieżących, a nawet całego bilansu płatniczego. - Bilans usług (saldo usług), będący zestawieniem płatności z tytułu obrotów usługami między rezydentami krajowymi i zagranicą. Najważniejszą pozycję tej części bilansu obrotów bieżących stanowią na ogół transakcje zakupu i sprzedaży usług transportowych. W wielu krajach duża część tego bilansu przypada także na inne usługi, przede wszystkim turystyczne, bankowe, ubezpieczeniowe, prawne czy konsultingowe. W większości krajów wielkość bilansu usług nie ma decydującego wpływu na stan bilansu obrotów bieżących. Odstępstwa od tej reguły dotyczą krajów będących jednocześnie dużymi eksporterami (ewentualnie importerami) usług transportowych, turystycznych i bankowych. Jako przykład można tu wymienić Cypr (duża flota, duże wpływy z turystyki, sprzedaż usług bankowych) lub Egipt (wpływy z eksploatacji Kanału Sueskiego oraz z turystyki). - Bilans procentów i dywidend (saldo dochodów), będący zestawieniem wpływów i wydatków z tytułu obsługi kapitału i pracy (krajowej za granicą i zagranicznej w kraju). W tej części bilansu obrotów bieżących są zatem księgowane dywidendy od inwestycji bezpośrednich i odsetki od udzielonych (uzyskanych) kredytów oraz zarobki uzyskane za granicą. Takie transakcje mogą mieć duże znaczenie w kraju będącym poważnym eksporterem lub importerem kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich. Są one bardzo ważne dla kraju zadłużonego, zmuszonego wypłacać odsetki przeznaczone na obsługę długu. - Bilans transferów jednostronnych (saldo transferów bieżących), będący zestawieniem transakcji stanowiących jednostronny przepływ dóbr, usług lub środków finansowych, któremu nie towarzyszy przepływ płatności lub dóbr i usług w drugą stronę. Do tej części bilansu obrotów bieżących zaliczamy zarówno transfery rządowe, jak i prywatne. W przypadku Polski byłyby to np. bezpłatne dostawy żywności i sprzętu medycznego do krajów byłej Jugosławii, bezpłatne dostawy nadwyżkowe sprzętu wojskowego do tworzącej swą armię Litwy, składki w ONZ czy transfery emigrantów polskich dla rodziny w kraju. Drugą podstawową część bilansu płatniczego stanowi bilans obrotów kapitałowych 3 / 5

4 (rachunek kapitałowy i finansowy), który jest zestawieniem transakcji zakupu i sprzedaży szeroko rozumianych aktywów, dokonywanych zarówno przez sektor prywatny, jak i bank centralny. Ze względu na fakt, że przedmiotem transakcji księgowanych w tej części bilansu płatniczego są właśnie aktywa, bilans kapitałowy określa się niekiedy, w odróżnieniu od bilansu obrotów bieżących, jako zestawienie transakcji, które przewidują powstanie przyszłych zobowiązań. Bilans obrotów kapitałowych można podzielić na dwie główne części: 1. Rachunek kapitałowy, który obejmuje transfery kapitałowe o charakterze bezzwrotnym przeznaczone na finansowanie środków trwałych, umorzenia długu oraz nabywanie i zbywanie aktywów niefinansowych i nieprodukowanych (np. praw autorskich, gruntów pod budowę ambasad). 2. Rachunek finansowy, który obejmuje zestawienie trzech grup aktywów i pasywów finansowych: inwestycji bezpośrednich, inwestycji portfelowych oraz pozostałych inwestycji. Te ostatnie obejmują przede wszystkim wszelkie kredyty zagraniczne udzielone i uzyskane przez rezydentów danego kraju z podziałem na długo- i krótkoterminowe oraz inne należności i zobowiązania (np. rachunki bieżące, lokaty w bankach). Oprócz tego w skład rachunku finansowego wchodzi odrębna pozycja: pochodne instrumenty finansowe, która obejmuje transakcje futur es, forward, swap i opcje. Trzecią część bilansu płatniczego stanowi bilans obrotów wyrównawczych (oficjalne aktywa rezerwowe ). Bilans ten zawiera przede wszystkim zmiany stanu oficjalnych rezerw danego kraju w walutach wymienialnych, specjalnych prawach ciągnienia i złocie. W systemie kursów stałych środki te są użytkowane bezpośrednio do pokrywania deficytu bilansu płatniczego, natomiast w systemie kursów płynnych są one używane do działań zmierzających do pośredniego oddziaływania na poziom kursu waluty. Oprócz zmian stanu rezerw oficjalnych ta część bilansu płatniczego obejmuje kredyty otrzymane z MFW oraz transakcje finansowania wyjątkowego (tzw. exceptional financing), obejmujące zmiany stanu zaległości oraz zrestrukturyzowane zobowiązania i należności zagraniczne. Równowaga bilansu płatniczego Stosowanie metody podwójnego zapisu sprawia, że w ujęciu rachunkowym bilans płatniczy jest 4 / 5

5 zawsze zbilansowany. Występowanie równowagi rachunkowej nie jest jednak równoznaczne z równowagą w znaczeniu ekonomicznym. Dla wyjaśnienia pojęcia równowagi bilansu płatniczego w znaczeniu ekonomicznym konieczne jest wprowadzone przez ekonomistę brytyjskiego J. E. Meade'a rozróżnienie transakcji autonomicznych i transakcji wyrównawczych. Transakcje autonomiczne to transakcje, które, zgodnie z nazwą, są zawierane niezależnie od stanu bilansu płatniczego. Dokonywane są one wyłącznie z motywów ekonomicznych. Transakcje wyrównawcze natomiast to transakcje, które dochodzą do skutku z myślą o wyrównaniu bilansu płatniczego. O równowadze bilansu płatniczego mówimy wówczas, gdy transakcje autonomiczne równoważą się, a transakcje wyrównawcze nie występują. Przy przyjęciu takiej definicji równowagi bilansu płatniczego podstawowe znaczenie ma jednoznaczne określenie przynależności poszczególnych elementów bilansu płatniczego do transakcji autonomicznych. Najczęściej zalicza się do nich wszystkie transakcje wchodzące w skład bilansu obrotów bieżących, jak również przepływ kapitałów długoterminowych wchodzących w skład bilansu obrotów kapitałowych. Według innych koncepcji (tzw. liąuidity balance) do pozycji autonomicznych zalicza się też tę część krótkoterminowych przepływów kapitałowych, która nie może być szybko upłynniona (np. krótkoterminowe pożyczki). Według innej, najdalej idącej koncepcji (tzw. official reserve transaction balance) transakcjami autonomicznymi są wszystkie transakcje zawierane przez prywatne podmioty. Oprócz równowagi w sensie rachunkowym i równowagi w znaczeniu ekonomicznym wyróżnia się także równowagę rzeczywistą. Mówimy o niej wówczas, gdy równowaga bilansu w znaczeniu ekonomicznym jest utrzymywana przez dłuższy czas bez interwencji państwa. Inaczej mówiąc, równowaga rzeczywista to równowaga bilansu płatniczego utrzymywana wyłącznie w wyniku działania sił rynku. 5 / 5