Informacja prasowa Warszawa, 25 czerwca 2013 r. Przenoszenie i akumulacja osiągnięć jak wdrażać system w Polsce? System przenoszenia i akumulacji osiągnięć ECVET umożliwia budowanie indywidualnych ścieżek zdobywania kwalifikacji i mobilność w edukacji i na rynku pracy. Instytut Badań Edukacyjnych zapytał ekspertów, przedstawicieli oświaty i organizacji branżowych, co sprzyja, a co przeszkadza wdrożeniu w Polsce systemu w oparciu o założenia ECVET. Badaniem uwarunkowań wdrożenia systemu ECVET w Polsce objęto edukację zawodową w systemie szkolnym i pozaszkolnym, wybrane projekty walidacji kompetencji oraz międzynarodowe projekty wdrażania systemu ECVET. Analizowano, co sprzyja, a co utrudnia wdrażanie systemu ECVET w wymiarze formalnym (regulacje zawarte w aktach prawnych, regulaminach i innych dokumentach) i nieformalnym (wiedza, przekonania, oceny, opinie i oczekiwania osób oraz grup zainteresowanych). W badaniu wzięli udział m.in. przedstawiciele instytucji kształcących, walidujących kompetencje i nadających kwalifikacje w ramach systemu szkolnego i pozaszkolnego, zrzeszeń branżowych, instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie prawa regulującego funkcjonowanie systemu kształcenia i szkolenia zawodowego oraz eksperci w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego z polskich i zagranicznych ośrodków badawczych, naukowych i akademickich. Badanie wiąże się z opracowywanymi w Instytucie założeniami nowego systemu kwalifikacji i Polskiej Ramy Kwalifikacji, dzięki którym będzie można dokumentować nowe kompetencje nabywane na drodze edukacji formalnej (szkoła, uczelnia), pozaformalnej (kursy, szkolenia) lub nieformalnej (np. e-learning). Co to jest system ECVET? Europejski System Transferu Osiągnięć w Kształceniu i Szkoleniu Zawodowym (ang. European Credit System for Vocational Education and Training) to system przenoszenia, uznawania oraz akumulowania efektów uczenia się, które mogą być zdobywane przez osoby uczące się i pracujące w różnych systemach, krajach, w drodze edukacji formalnej, pozaformalnej i uczenia się nieformalnego. Umożliwia on budowanie indywidualnych ścieżek zdobywania kwalifikacji. Jego celem zgodnie z zaleceniem Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 czerwca 2009 roku jest większa przejrzystość i lepsze rozumienie efektów uczenia się, szerszy dostęp do kwalifikacji, większa mobilność zawodowa i edukacyjna. 1
Rozwiązania i narzędzia ECVET mogą być stosowane w rzemiośle, organizacjach branżowych, przez pracodawców, w ramach kursów i szkoleń, a także na różnych poziomach kształcenia i szkolenia zawodowego, w tym na poziomie średnim i wyższym, oraz obejmować samodzielne uczenie się. W systemie ECVET stosuje się jednostki efektów uczenia się czyli składniki kwalifikacji, będące zbiorem wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych, które mogą podlegać ocenie i walidacji (czyli potwierdzaniu), a także informacyjnie punkty, czyli liczbowe określenie ogólnej wartości efektów uczenia się w ramach kwalifikacji. Obecnie trwają prace nad polską koncepcją akumulowania i przenoszenia osiągnięć zapewniającą spójność między istniejącymi już rozwiązaniami: ECTS (Europejskiego Systemu Transferu i Akumulacji Punktów) oraz ECVET. System ECTS jest wdrażany w polskim i europejskim szkolnictwie wyższym od wielu lat. Pomimo tego, że nie zawsze funkcjonuje on w pełni zgodnie z założeniami, to jest to narzędzie szeroko rozpowszechnione i wspierające mobilność studentów. Natomiast nieliczne próby wdrożenia ECVET miały dotychczas charakter pilotażowy. Wdrożenie ECVET wymaga zmiany podejścia do edukacji, rozwiązań systemowych i prawnych oraz zmiany sposobu myślenia o zdobywaniu kwalifikacji oraz celach kształcenia i szkolenia zawodowego. Jakie są uwarunkowania wdrażania systemu akumulacji i przenoszenia osiągnięć opartego na ECVET? Warunki techniczne opis kwalifikacji w języku efektów uczenia, walidacja efektów uczenia się, grupowanie efektów uczenia się w jednostki efektów uczenia się, punkty ECVET, akumulowanie i przenoszenie efektów uczenia się. Elastyczne ścieżki zdobywania kwalifikacji. Drożność kształcenia i szkolenia zawodowego możliwość uznawania efektów uczenia się zdobytych w szkole, na kursach, w miejscu pracy, poprzez samodzielną naukę; udział w projektach mobilności, nauka języków obcych. Autonomia instytucji kształcenia i szkolenia zawodowego w zakresie tworzenia programów kształcenia, wyboru metod kształcenia, metod oceniania efektów uczenia się. Znowelizowana ustawa o systemie oświaty i regulacje w zakresie kształcenia ustawicznego przewidują szereg rozwiązań, które teoretycznie umożliwiają przenoszenie i akumulację osiągnięć. Pokazuje to poniższa tabela. Rozwiązania określone w polskich aktach prawnych dotyczących kształcenia zawodowego i ustawicznego Nowa podstawa programowa kształcenia w zawodach, oparta na efektach uczenia się i pełniąca rolę standardów Narzędzia ECVET Opisywanie kwalifikacji i programów kształcenia w języku 2
egzaminacyjnych, obowiązująca dla systemu szkolnego i pozaszkolnego, w tym rzemiosła w zakresie zawodów szkolnych. Podział zawodów w ramach nowej podstawy programowej na kwalifikacje opisane za pomocą zestawów umiejętności odnoszące się do zadań zawodowych. Kursy umiejętności zawodowych. efektów uczenia się Grupowanie efektów uczenia się w jednostki efektów uczenia się, stanowiące wyodrębnioną część kwalifikacji Możliwość oddzielnego zdobywania kwalifikacji w zawodzie i wydawania potwierdzających to świadectw egzaminy potwierdzające kwalifikacje w danym zawodzie. Wydzielenie kwalifikacji w zawodzie i komponentu kształcenia ogólnego w podstawie programowej. Programy modułowe. Kwalifikacyjne kursy zawodowe oparte na nowej podstawie programowej umożliwiające przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w danym zawodzie. Kursy umiejętności zawodowych oparte na nowej podstawie programowej. Akumulacja i transfer osiągnięć Egzaminy potwierdzające kwalifikacje w zawodzie. Egzamin eksternistyczny zawodowy, umożliwiający potwierdzanie pojedynczych kwalifikacji w zawodzie oraz egzamin eksternistyczny z zakresu wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla zasadniczej szkoły zawodowej. Walidacja efektów uczenia się Egzaminy czeladnicze i mistrzowskie rzemiośle. Wybrane wyniki badania Większość badanych bardzo ogólnie orientuje się w założeniach systemu ECVET. Najlepiej zorientowani są przedstawiciele instytucji centralnych oraz eksperci. Eksperci podkreślają, że konieczna jest promocja systemu i gruntowne przygotowanie użytkowników do korzystania z jego narzędzi. Przedstawiciele szkół i placówek kształcenia i szkolenia zawodowego obawiają się, że to kolejny nowy pomysł, który nie zostanie należycie zaplanowany a to oznacza problemy, z którymi będą musiały radzić sobie szkoły, uczniowie, pracownicy. Jeśli z takimi trudnościami zetkną się pracodawcy, to nie będą oni zainteresowani nowym rozwiązaniem. Tematem najmniej rozpoznanym przez respondentów były punkty ECVET. Ci, którzy znają to rozwiązanie, obawiali się, że może ono sprawiać wiele problemów. Zasady określania objętości kwalifikacji za pomocą punktów są niezrozumiałe, utrudniają procedurę transferu i akumulacji. Barierą 3
w przekładaniu osiągnięć na jednostki liczbowe i porównywanie kwalifikacji na tej podstawie jest to, że różne kraje stosują inne sposoby opisywania kwalifikacji, a także różne definicje w systemach przenoszenia i akumulacji osiągnięć. Elastyczne ścieżki kształcenia Ważnym elementem budowania elastycznych ścieżek kształcenia jest indywidualizacja procesu zdobywania kwalifikacji umożliwienie osobie uczącej się samodzielnego, przynajmniej do pewnego stopnia, planowania i realizowania ścieżki edukacyjnej oraz tworzenia własnego portfolio kompetencji w dogodnym dla siebie miejscu i czasie. W systemie edukacji teoretycznie możliwe jest budowanie dowolnego zestawu kwalifikacji objętych podstawą programową lub standardami egzaminacyjnymi dla rzemiosła. Poza tym sprzyjającym rozwiązaniem jest rozdzielenie procesu potwierdzania kompetencji zawodowych i ogólnych. Niemniej jednak wiele zawodów cały czas składa się z jednej kwalifikacji, więc oferta kształcenia dotyczy zawodów, a nie mniejszych zestawów kompetencji. Nie ma możliwości potwierdzania pojedynczych jednostek efektów uczenia się, a więc także ich przenoszenia i akumulowania. Liczne możliwości w zakresie indywidualizacji zdobywania kwalifikacji oferuje system kształcenia ustawicznego, dzięki kwalifikacyjnym kursom zawodowym i kursom umiejętności zawodowych. Te formy kształcenia obejmują mniejsze części efektów uczenia się wyodrębnionych z danej kwalifikacji, których uzyskanie jest potwierdzane odpowiednim dokumentem. Badani niejednoznacznie oceniali koncepcję uelastycznienia ścieżek kształcenia i zdobywania kwalifikacji. Jedni dostrzegali korzyści dla osób uczących się (łatwiejsze wejście na rynek pracy, nauka samodzielności i odpowiedzialności za swój rozwój), inni obawiali się chaosu organizacyjnego i związanego z tym obniżenia jakości kwalifikacji. Szczególnie pozytywnie uelastycznienie ścieżek kształcenia ocenili przedstawiciele instytucji branżowych ich zdaniem przysposobienie do pracy osoby zdobywającej w ten sposób kompetencje jest zdecydowanie prostsze, szybsze i tańsze. Badani obawiali się też, że ogólne zapisy efektów uczenia się zawarte w podstawie programowej mogą utrudnić elastyczne zdobywanie kwalifikacji. Tworzone na tej podstawie w różnych instytucjach programy kształcenia i planowane efekty uczenia się zapewne będą się różnić, co stanie się barierą w uznawaniu kompetencji zdobytych poza macierzystą placówką. Drożność ofert kształcenia i szkolenia zawodowego W zreformowanym systemie kształcenia zawodowego uznawanie kompetencji zdobytych poza macierzystą placówką zostało zdecydowanie ułatwione dzięki nowej podstawie programowej i możliwości potwierdzania wyodrębnionych kwalifikacji. Kwalifikacje uzyskane w szkole można uzupełniać i poszerzać w systemie pozaszkolnym, na kwalifikacyjnych kursach zawodowych, 4
a następnie przystępować do procedury uzyskiwania kwalifikacji i dyplomu. W związku z tym, że w systemie kształcenia młodzieży nie ma możliwości potwierdzania poszczególnych jednostek efektów uczenia się, osoby uczące się mogą mieć problemy z potwierdzeniem mniejszych zestawów kompetencji, zdobytych na przykład w ramach programów mobilności, i będą zmuszone do ponownego ich potwierdzania egzaminem kwalifikacyjnym. Respondenci zaznaczali, że w uznawaniu efektów uczenia się zdobytych poza macierzystą instytucją przeszkodą może być również asekuracyjna postawa szkół i placówek, na które spada odpowiedzialność decyzji w tej kwestii. Może ona wynikać m.in. ze zróżnicowania programów kształcenia, proporcji zajęć praktycznych i teoretycznych, liczby godzin itp. Kluczowym problemem ograniczającym drożność jest kwestia uznawania kompetencji zdobytych w ramach edukacji pozaformalnej i nieformalnego uczenia się, co wymaga zbudowania systemu walidacji. W Polsce są elementy takiego systemu, przede wszystkim w postaci egzaminów potwierdzających kompetencje, np. zdobytych w miejscu pracy. W rzemiośle są to egzaminy czeladnicze i mistrzowskie, w oświacie egzaminy eksternistyczne. Jednak są one dostosowane do potwierdzania kompetencji zdobytych w sposób konwencjonalny, w szkole lub na kursach. Powinny natomiast uwzględniać specyfikę nieformalnej ścieżki uczenia się. Respondenci wskazywali też m.in. na niedobór rozwiązań systemowych wspierających programy mobilności, szczególnie mechanizmów finansowania niezależnych od środków unijnych, małe zainteresowanie uczniów i nauczycieli zagranicznych przyjazdem na staże do Polski, niski poziom znajomości języków obcych. Autonomia instytucji kształcenia i szkolenia zawodowego Reforma szkolnictwa zawodowego poszerzyła autonomię szkół i placówek w zakresie budowania programów kształcenia, dobierania metod kształcenia i oceny efektów uczenia się, z czym zgodzili się badani. Poza tym placówki prowadzące kwalifikacyjne kursy zawodowe i kursy umiejętności zawodowych decydują o sposobie oceny efektów uczenia się. Jednak zdaniem badanych wiele z tych możliwości nie będzie wykorzystywanych, szczególnie do tworzenia autorskich programów kształcenia. Wynika to m.in. z niechęci nauczycieli do zmian, podejmowania się pracochłonnych zadań, zdobywania nowej wiedzy i kompetencji, co częściowo, według respondentów, wiąże się z brakiem wsparcia systemowego dla takich działań. Najważniejsze wnioski Idea systemu ECVET jest bliska wszystkim grupom respondentów, ponieważ sprzyja mobilności osób uczących się i pracujących, uznawaniu kompetencji zdobytych w różnych instytucjach kształcących w Polsce i za granicą, w miejscu pracy, ułatwieniu wejścia na rynek pracy, daje możliwości dokształcania się pracujących, współpracy międzynarodowej szkół. Ich zdaniem polskie rozwiązania w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego sprzyjają wprowadzeniu systemu ECVET. 5
Do najważniejszych barier utrudniających wdrożenie ECVET należy ich zdaniem m.in.: brak wystarczających mechanizmów walidowania i uznawania osiągnięć zdobytych poza systemem szkolnym i pozaszkolnym, nadmierne procedury dokumentowania przebiegu kształcenia, współpracy międzynarodowej, zapewniania jakości kształcenia. Reforma systemu kształcenia zawodowego stanowi pierwszy, istotny krok we wprowadzaniu mechanizmów przenoszenia i akumulowania osiągnięć. Potrzebne są jednak dalsze działania, które spowodują, że proponowane rozwiązania będą wykorzystywane na szeroką skalę w systemie szkolnym i pozaszkolnym, i obejmą również kompetencje oraz kwalifikacje spoza systemu formalnego. Informacje o badaniu Badanie pt. Formalne i nieformalne uwarunkowania wdrożenia systemu przenoszenia i akumulacji osiągnięć w Polsce w oparciu o założenia ECVET zostało przeprowadzone w 2012 roku przez firmę GHK Polska Sp. z o. o. na zlecenie Instytutu Badań Edukacyjnych. Wykorzystano następujące metody badawcze: desk research analiza m.in. aktów prawnych regulujących obszar kształcenia i szkolenia zawodowego, statuty, uchwały i inne dokumenty dotyczące badanych instytucji, regulaminy OKE, materiały projektowe, polskie opracowania dotyczące kształcenia i szkolenia zawodowego oraz zagraniczne opracowania dotyczące systemu ECVET, indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzono łącznie 75 wywiadów z przedstawicielami wymienionych powyżej instytucji i z ekspertami, zogniskowane wywiady grupowe jeden wywiad z przedstawicielami instytucji systemu szkolnego i pozaszkolnego oraz instytucji spoza systemu oświaty, a także jeden wywiad z uczniami szkół zawodowych. Instytut Badań Edukacyjnych (IBE) Instytut Badań Edukacyjnych (IBE) jest placówką badawczą prowadzącą interdyscyplinarne badania naukowe nad funkcjonowaniem i efektywnością systemu edukacji w Polsce. Instytut uczestniczy w krajowych i międzynarodowych projektach badawczych, przygotowuje raporty, sporządza ekspertyzy oraz pełni funkcje doradcze. W ramach projektu Kwalifikacje po europejsku IBE prowadzi serię badań, których wyniki mają dostarczyć niezbędnej wiedzy do zaprojektowania spójnego systemu kwalifikacji w Polsce, odpowiadającego na potrzeby osób uczących się, pracodawców oraz instytucji kształcących i szkolących. 6
Efektem projektu Kwalifikacje po europejsku realizowanego przez zespół IBE od lipca 2010 roku jest m.in. projekt Polskiej Ramy Kwalifikacji, czyli opis relacji między kwalifikacjami, zawierający ich hierarchię umieszczoną na ośmiu poziomach, na których wymagane są różne efekty uczenia się osiągane na drodze formalnej, pozaformalnej lub nieformalnej. Polska Rama Kwalifikacji w zasadniczy sposób zmieni polską edukację, rynek pracy, gospodarkę. Zmiany będą dotyczyć nie tylko osób, które już są na rynku pracy, ale także tych, które przygotowują się do podjęcia pierwszej pracy, czy dopiero zaczynają edukację. Pozwolą lepiej sprostać wyzwaniom, jakie stawia przed nami ciągle zmieniający się rynek pracy, zmiany demograficzne, integracja europejska czy kryzys gospodarczy. Więcej informacji na: www.ibe.edu.pl, www.kwalifikacje.edu.pl 7