Wiesław Borszowski nauczyciel mianowany Internat SOSW w Tarnowie DZIAŁANIA WYCHOWAWCZE ZWIĄZANE Z WYSTĘPOWANIEM PRZEMOCY WŚRÓD WYCHOWANKÓW (Opracowanie zagadnienia jest wynikiem mojego uczestnictwa w kursie szkoleniowym: Skuteczne i nieskuteczne strategie profilaktyczne przeprowadzonym przez mgr Annę Kijas z Małopolskiego Niepublicznego Ośrodka Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli przy Ośrodku Twórczej Edukacji Kangur oraz doświadczeń nabytych w trakcie wieloletniej pracy opiekuńczo wychowawczej w Internacie SOSW w Tarnowie) Internat z racji swojej roli zakłada przebywanie w nim duŝej grupy wychowanków, dla których kontakty interpersonalne stanowią nieodłączny element funkcjonowania tej społeczności. Oczywistym jest, iŝ na grunt takich relacji międzyludzkich, kaŝdy z wychowanków wnosi własne postawy, oczekiwania, emocje, które często bywają ze sobą rozbieŝne. Poprzez dobór swoich zachowań kaŝdy z naszych wychowanków próbuje układać swoje stosunki z otoczeniem, w którym się znalazł. Czynić to jednak moŝe w sposób zgodny z przyjętymi normami (regulaminy, kodeksy, zwyczaje, ustalenia), lub je przekraczać posiłkując się przy tym zachowaniami agresywnymi, noszącymi znamiona przemocy, której skutki często ponosi kolega lub koleŝanka z internatu (osoby przestrzegające wspomniane normy). W związku z tym proponuję przeanalizować relacje wychowawcy w stosunku do wychowanka agresora i wychowanka, który jest ofiarą przemocy agresora. Musimy równieŝ pamiętać o tym, Ŝe oprócz agresora i jego ofiary są osoby, które w sposób bierny uczestniczą w zaistniałej sytuacji. Zanim przejdziemy do przedstawienia konkretnych zasad działania powinniśmy określić zakres naszego oddziaływania wychowawczego na sytuację, w której zauwaŝyliśmy problem przemocy w naszej grupie. Zakres tych oddziaływań nazwiemy interwencją. INTERWENCJA to kompleksowy system działań zmierzający do trwałej zmiany zachowania sprawców i ofiary przemocy, zakładający równieŝ zmianę postaw osób, które nie są bezpośrednio uwikłane w zachowania przemocowe lecz zachowują tzw. neutralność. System interwencji moŝe być skuteczny tylko wtedy, gdy wychowawcy (całe grono) zaakceptują ogólne zasady reagowania i będą je stosować w pracy z wychowankami.
ZASADY REAGOWANIA NA PRZEMOC - NaleŜy pamiętać, Ŝe w naszej pracy wychowawczej powinniśmy reagować na kaŝdą sytuację związaną z przemocą brakiem reakcji dajemy wychowankom sygnał, Ŝe mają prawo uŝywać przemocy, - Nie potępiamy wychowanka, ale wskazujemy na jego zachowania, których nie aprobujemy, wyraŝając swoją niezgodę na stosowanie przemocy, - Współdziałamy z innymi wychowawcami i udzielamy sobie nawzajem wsparcia. DZIAŁANIA WOBEC AGRESORÓW rozmowy ze sprawcami - JeŜeli w przemocy uczestniczy więcej niŝ jedna osoba (np. cała grupa), naleŝy rozmawiać z kaŝdym z osobna, zaczynając od lidera grupy. W grupie odpowiedzialność się rozmywa, a myśli i uczucia grupy są o wiele mniej skomplikowane niŝ jej pojedynczych członków, - Miejscem przeprowadzanych rozmów nie moŝe być korytarz, lecz miejsce zapewniające spokój i brak świadków, - Wychowawca, który decyduje się na przeprowadzenie rozmowy powinien jasno określić sobie jej cel. Ten cel ma wyznaczać kierunek rozmowy, naleŝy stale o nim pamiętać i wyciszać pojawiającą się przy takich okazjach chęć załatwienia kilku innych zaległych spraw, - Wychowawca powinien opisać zachowanie wychowanka, które jest powodem rozmowy, np. widzę, Ŝe bijesz słabszych od siebie kolegów, słyszę, Ŝe wyśmiewasz się z kolegów będących w grupie Ŝycia itp. - NaleŜy upewnić wychowanka, Ŝe wychowawca chce mu pomóc, Ŝe chodzi o to, aby zaradzić w internacie sytuacjom przemocy, - Sprawca musi otrzymać od wychowawcy jasny i jednoznaczny komunikat: w tej grupie (internacie) nie akceptujemy przemocy i będziemy pilnować, Ŝebyś tego nie robił. Nie wolno ci uŝywać przemocy, - Rozmowa nasza ma być dialogiem a nie przemówieniem do sprawcy, o tym co wychowawca myśli o zaistniałej sytuacji. NaleŜy dać wychowankowi szansę wypowiedzenia się, wysłuchać uwaŝnie, jak mówi o sobie i o sytuacji w internacie. Nie naleŝy negować wypowiedzi. NaleŜy mówić wychowankowi, jak zrozumieliśmy jego wypowiedź, - Jeśli wychowanek milczy wychowawca moŝe powrócić jeszcze raz do propozycji swojej chęci pomocy. NaleŜy nazwać cel: wspólne działanie na rzecz przerwania przemocy w internacie ( przypuszczam, Ŝe i ty moŝesz mieć dobre pomysły ). MoŜna odwołać się do wychowanka jak do eksperta ( na pewno wiele spraw znasz lepiej ), - Rozmowy powinny odbywać się systematycznie, dopóki istnieje problem. NaleŜy ustalić hierarchię rozmów. Na kolejnych etapach powinny być angaŝowane dodatkowe osoby (nauczyciel w szkole, pedagog, rodzice, kierownictwo internatu). Dajemy wtedy wychowankowi szansę rozwiązania problemu na niŝszych poziomach, pokazując mu perspektywę kolejnych
spotkań, które mogą być coraz trudniejsze (dajemy w ten sposób moŝliwość wyboru postępowania, - Rozmowa ze sprawcą powinna zmierzać w kierunku podpisanie przez niego kontraktu w sprawie zmiany nieakceptowanych w społeczności internackiej zachowań, - Sprawca musi zostać poinformowany o sankcjach, które zostaną zastosowane w przypadku, gdy nadal będzie on stosował przemoc wobec innych, (najlepiej byłoby, gdyby te sankcje były zawarte w regulaminie internatu), - Ustalenia zawarte w kontrakcie powinny być znane innym wychowawcom, którzy mogą być źródłem informacji o zmianach zachowania sprawcy, a takŝe, gdy wymaga tego sytuacja, wychowankom grupy, do której naleŝy. W uzasadnionych przypadkach moŝna zrezygnować z jawności kontraktu. ROZMOWY Z RODZICAMI DZIECI UśYWAJĄCYCH PRZEMOCY Istotnym działaniem jest odbycie rozmowy z rodzicami dziecka uŝywającego przemocy. Będzie ona miała na celu przekazanie informacji o zachowaniu wychowanka, ale z drugiej strony pozyskanie jego rodziców do współpracy. Zasady prowadzenia takiej rozmowy sprowadzają się do opisania zachowań wychowanka, zakomunikowania chęci naszej pomocy oraz wysłuchania tego, co rodzice mają do powiedzenia. Nie powinniśmy ich oskarŝać, jednak z naszej rozmowy ma płynąć dla nich czytelny komunikat, Ŝe internat nie zgadza się na uŝywanie przemocy wobec innych wychowanków i oczekuje w tym zakresie współdziałania. DZIAŁANIA WOBEC OFIAR PRZEMOCY rozmowy z ofiarami Wychowankowie będący ofiarami przemocy dzielą się na dwie grupy: - zwykłe ofiary nie przyczyniają się swoim zachowaniem do aktów przemocy. Zadaniem wychowawcy jest okazanie zainteresowania i udzielenie wsparcia oraz dodania im odwagi do stawiania czoła problemom, - ofiary prowokujące wpływają swoim prowokacyjnym zachowaniem na zaistniałą sytuację. Pomoc tym wychowankom polega na uświadomieniu im własnej roli w wyzwalaniu agresji u innych wychowanków. Wychowawca moŝe tu wspólnie ofiarą przemocy przemyśleć działania, jakie zapobiegną błędnemu kołu. W wielu przypadkach ofiary przemocy są niechętne jakimkolwiek rozmowom o swojej sytuacji (lęk przed zemsta sprawców, nieśmiałość, zbyt trudny temat, małe zaufanie do wychowawcy).
W Ŝadnym wypadku nie powinniśmy zmuszać wychowanka do mówienia. NaleŜy wykazać się tu duŝą cierpliwością i szukać róŝnych sposobów porozumienia się. Wystrzegając się przy tym stosowania barier komunikacyjnych (krytykowanie, obraŝanie, moralizowanie, zadawanie licznych pytań, doradzanie, pocieszanie). WŁĄCZANIE OFIAR PRZEMOCY W AKTYWNOŚĆ GRUPY Głównym celem pomocy dla wychowanka krzywdzonego jest kreowanie takich sytuacji, w których mógłby on znaleźć swoje miejsce wśród rówieśników. Sytuacje takie powinny dotyczyć małej grupy osób i wiązać się z przygotowaniem jakiegoś zadania z innymi wychowankami, którzy odgrywają w grupie internackiej pozytywną rolę. JAK MOśEMY ROZPOZNAĆ SPRAWCĘ PRZEMOCY - Sprawcy mogą być silniejsi fizycznie od rówieśników oraz sprawniejsi w aktywności sportowej, - Mają silną potrzebę dominacji i podporządkowania sobie innych. Przyjemność sprawia im władza i zagraŝanie innym, mogą teŝ przechwalać się swoją rzeczywistą lub wyimaginowaną przewagą nad swoimi kolegami, - Mają gorący temperament, łatwo wpadają w złość, są impulsywni oraz charakteryzują się niską tolerancją na frustrację oraz sprzeciw. Z trudem poddają się obowiązującym normom, mogą starać się o uzyskanie przewagi drogą oszustwa, - Są buntowniczy, chętnie sprzeciwiają się, są agresywni wobec dorosłych, chociaŝ teŝ mogą się ich bać (zaleŝy to od wieku i siły fizycznej), - Są spostrzegani jako twardzi, ostrzy i wykazują niską empatię wobec słabszych, nie są lękowi, najczęściej mają pozytywny obraz własnej osoby, - Często angaŝują się w inne działania ryzykowne: picie alkoholu, kradzieŝe, wandalizm, - Zawsze uzyskują pewną popularność, choćby wśród niewielkiej liczby rówieśników. JAK MOśEMY ROZPOZNAĆ OFIARĘ PRZEMOCY - Ofiary przemocy są zwykle przezywane, wyśmiewane, zmuszane do posłuszeństwa, - Podczas kłótni, zaczepek czy bójek reagują często płaczem lub uciekają, - Często chowają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone, - Często są wybierane jako ostatnie do pracy w grupach, - Mają trudności w mówieniu na forum całej grupy, - Mogą nie mieć Ŝadnego bliskiego przyjaciela, - Unikają szkoły, rano skarŝą się na ból brzucha, głowy, tracą apetyt, - Mają obniŝoną samoocenę myślą o sobie, Ŝe są gorsze wycofują się z kontaktów z innymi.
Literatura: Frączek, Agresja u dzieci i młodzieŝy, Kielce 1996,Wydawnictwa Pedagogiczne ZNP. Kobusińska, Co powinniśmy wiedzieć o agresji, [w] Remedium 1994 nr 4. M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieŝy, Warszawa 1977, WSiP. J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993, WSiP. I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Warszawa 1993, WSiP. Z. Skorny, Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania, Warszawa 1989, PWN.