Recenzent: prof. zw. dr hab. Irena K. HEJDUK AUTORZY EULALIA SKAWIŃSKA Wstęp, podrozdz. 2.1 2.2, 2.3.1, 2.3.3 2.3.4, 3.1, 3.3, 4.1, 4.3, 5.1, 5.3, 6.1, 6.3, 7.1 9.1, Rozdz. 10 Zakończenie ROMUALD I. ZALEWSKI Podrozdz. 3.5, 4.4, 5.4, 6.4, 7.3, 7.4 TOMASZ BRZĘCZEK Podrozdz. 2.3.2, 2.3.5, 3.2-3.5, 4.2, 4.4 4.6, 5.2, 5.4, 5.5, 6.2, 6.4, Rozdz. 8, 9.3 MAŁGORZATA GAJOWIAK Rozdz. 1, Aneks 1.1, 1.2 AGATA BUDZYŃSKA Podrozdz. 9.2 ANDŻELIKA LIBERTOWSKA Podrozdz. 3.6, 5.6 IZABELA SKAWIŃSKA-LUTHER Podrozdz. 9.1 Redakcja naukowa prof. zw. dr hab. EULALIA SKAWIŃSKA Redaktor JOANNA HEYDUCKA Projekt okładki MAREK DERBICH Opracowanie komputerowe EMILIA KOZŁOWSKA Druk ESUS Agencja Reklamowo- Wydawnicza ISBN 978-83-7205-303-9 Wydanie I Nakład: 400 egz. Publikacja dystrybuowana bezpłatnie
SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 Rozdział 1. KONCEPCJA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO... 9 1.1. Kapitał społeczny w świetle literatury... 9 1.2. Stan badań na temat kapitału społecznego... 17 1.3. Kapitał społeczny w Polsce... 21 Rozdział 2. CHARAKTERYSTYKA PROCESU BADAWCZEGO... 33 2.1. Problem badawczy i uzasadnienie celowości badań... 33 2.2. Pojęcie, cele pracy i założenia... 34 2.3. Metodyka badań... 38 2.3.1. Zakres badań... 38 2.3.2. Dobór zbiorowości do badań... 42 2.3.3. Narzędzia badań operacyjnych i pomiaru kapitału społecznego... 52 2.3.4. Zapewnienie porównywalności wyników... 55 2.3.5. Metodyka oceny atrybutów i zasobów kapitału społecznego... 58 Rozdział 3. KAPITAŁ SPOŁECZNY W OCENIE PRZEDSTAWICIELI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO STAN I PROGNOZA... 63 3.1. Wprowadzenie... 63 3.2. Charakterystyka badanych samorządowców Wielkopolski... 64 3.3. Wyniki badań opinii samorządowców o zasobach i atrybutach kapitału społecznego... 69 3.4. Ocena poziomu zasobów kapitału społecznego w samorządzie i wspólnocie lokalnej oraz ich ważności... 75 3.5. Prognoza kapitału społecznego w świetle wyników badań metodą delficką... 82 3.6. Sposoby stymulowania wzrostu kapitału społecznego określone w prognozie 87 Rozdział 4. KAPITAŁ SPOŁECZNY SZKOLNICTWA W OCENIE JEGO REPREZENTANTÓW... 97 4.1. Wprowadzenie... 97 4.2. Charakterystyka badanych przedstawicieli szkół Wielkopolski... 99 4.3. Atrybuty kapitału społecznego nauczycieli, szkół i uczniów oraz ich oceny... 101 4.4. Ocena kapitału społecznego szkolnictwa i ważności jego zasobów w wybranych powiatach województwa wielkopolskiego... 107 4.5. Oczekiwane i prognozowane działania w celu zwiększania kapitału społecznego w szkolnictwie... 115 4.6. Statystyczna weryfikacja hipotez... 120 Rozdział 5. KAPITAŁ SPOŁECZNY PRZEDSIĘBIORSTW W OCENIE ICH PRZEDSTAWICIELI... 125 5.1. Wprowadzenie... 125 5.2. Charakterystyka badanych przedsiębiorców Wielkopolski... 127 5.3. Oceny atrybutów kapitału społecznego przedsiębiorstw, ich pracowników, kierownictwa i właścicieli... 129 5.4. Ocena kapitału społecznego przedsiębiorstw i jego zasobów w wybranych
4 Wstęp powiatach województwa wielkopolskiego... 134 5.5. Prognoza kapitału społecznego w świetle wyników badań metodą delficką... 142 5.6. Oczekiwane i prognozowane działania w celu zwiększania kapitału społecznego... 148 Rozdział 6. KAPITAŁ SPOŁECZNY BEZROBOTNYCH W OCENIE ICH PRZEDSTAWICIELI... 157 6.1. Wprowadzenie... 157 6.2. Charakterystyka ankietowanych bezrobotnych... 159 6.3. Oceny atrybutów kapitału społecznego bezrobotnych... 162 6.4. Ocena kapitału społecznego bezrobotnych i jego zasobów w wybranych powiatach województwa wielkopolskiego... 168 Rozdział 7. BADANIE I ROZWÓJ KAPITAŁU SPOŁECZNEGO W UJĘCIU MODELOWYM I PROFILI PORÓWNAWCZYCH... 179 7.1. Model typowy kapitału społecznego w świetle badań respondentów... 179 7.2. Model teoretyczny stymulowania wzrostu kapitału społecznego... 183 7.3. Porównanie ocen zasobów kapitału społecznego pomiędzy czterema grupami respondentów... 186 7.4. Optymalizacja wzorcowych profili zasobów kapitału społecznego w jednostkach terytorialnych... 190 Rozdział 8. ISTOTNOŚĆ I KORELACJA ATRYBUTÓW KAPITAŁU SPO- ŁECZNEGO WIELKOPOLSKI... 195 8.1. Asocjacja kapitału społecznego z jakościowymi cechami struktury badanych populacji... 195 8.2. Analiza czynnikowa kapitału społecznego. Korelacja atrybutów ilościowych i porządkowych kapitału społecznego... 201 Rozdział 9. CHARAKTERYSTYKA UWARUNKOWAŃ WZROSTU KAPI- TAŁU SPOŁECZNEGO... 215 9.1. Determinanty wzrostu kapitału społecznego... 215 9.2. Polityka społeczna w Wielkopolsce... 219 9.3. Struktura społeczno-gospodarcza badanych powiatów Wielkopolski... 227 Rozdział 10. SPOSOBY ROZWOJU I WYKORZYSTANIA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO W POLITYCE SPOŁECZNEJ WIELKOPOLSKI... 237 10.1. Diagnoza potrzeb i zakres działań podmiotów regionalnej polityki społecznej... 237 10.2. Scenariusze realizacji regionalnej polityki społecznej w świetle badań kapitału społecznego... 239 10.3. Propozycje aplikacyjne rozwoju kapitału społecznego w kontekście sprawności polityki społecznej... 242 ZAKOŃCZENIE... 247 BIBLIOGRAFIA... 249 ANEKS... 259
WSTĘP Polska w świetle wskaźników rozwoju gospodarczego, a tym samym jakości życia, zajmuje w rankingach gospodarek świata dalsze miejsca. Dla przykładu można podać, że w 2009 roku Polska osiągnęła 41. miejsce wśród 182 badanych państw w rankingu HDI (Human Development Index) i w 2010 roku 71. miejsce wśród 179 badanych w rankingu IWG (Indeks Wolności Gospodarczej) (Skawińska, Cyrson, 2011, s. 40). Na tle czynników sprawczych tej sytuacji podstawowe znaczenie ma kapitał społeczny, który zalicza się, oprócz innowacji oraz inwestycji w kapitał ludzki i w postęp technologiczny, do nowoczesnych czynników wzrostu (Marciniak, 2004, s. 124). Kapitał społeczny tworzą instytucje nieformalne takie jak normy moralne, etyczne i wartości, zaufanie, sieci społecznego zaangażowania, lojalność oraz relacje i umiejętność współpracy. Istnieje w literaturze udokumentowany związek funkcyjny między kapitałem społecznym a wzrostem i rozwojem gospodarczym kraju (regionu) (Sztaudynger, 2005, s. 68-82; Knack, Keefer, 1997, s. 1283). Na społeczne ograniczenia wzrostu gospodarczego w krajach słabo rozwiniętych wynikające z mentalności, kultury, zachowań i innych ograniczeń wskazywało wielu neoinstytucjonalistów już w połowie XX wieku (G. Myrdal, H. De Soto). Nowe podejście do tego problemu charakteryzuje nurt nowej ekonomii instytucjonalnej (NEI). Jego przedstawiciele dokumentują, że wysoki poziom kapitału społecznego poprzez jego transformację na inne formy kapitału, jest czynnikiem wzrostu aktywności innowacyjnej społeczeństwa i jego zamożności (G.C. North, R. Coase, O.E. Williamson). Z ekonomicznego punktu widzenia kapitał społeczny jest rozpatrywany również jako warunek kształtowania równowagi na rynku pracy poprzez funkcje jakie pełni oraz warunek skuteczności strategii polityki społecznej wdrażanej na danym obszarze. Dotyczy to na przykład kierunków wsparcia publicznego, które mogą okazać się nieefektywne z powodu braku zaufania czy deficytu inicjatyw lokalnych, gospodarczych, niechęci do podejmowania ryzyka, niskiej jakości decyzji itp. Kapitał społeczny jest istotny w kształtowaniu przewagi konkurencyjnej firm i regionów w procesie globalnej hiperkonkurencji oraz w okresie naruszonej równowagi gospodarczej (globalnego kryzysu gospodarczego). Uznany jest bowiem fakt, że wiedza i kapitał społeczny zastępują stopniowo kapitał ekonomiczny jako podstawowe źródło tworzenia wartości. Są one źródłem produktywności i wzrostu (Grudzewski i inni, 2010, s. 13). Prezentowana czytelnikowi praca ma charakter monografii opracowanej w ramach projektu POKL pt. Badanie kapitału społecznego jako czynnika determinującego skuteczność strategii polityki społecznej w Wielkopolsce finansowanego
6 Wstęp z EFS i realizowanego w WSB Poznań w okresie 1.10.2010 30.09.2011 r., a koordynowanego przez prof. dr hab. E. Skawińską. Jej struktura zawiera 10 rozdziałów przygotowanych przez członków zespołu naukowego wykonującego projekt. W rozdziale pierwszym zaprezentowano koncepcję kapitału społecznego w świetle literatury i stan badań na świecie dotyczących tego kapitału. Jest to inwentaryzacja wiedzy teoretyczno-praktycznej na ten temat, kreowanej głównie w krajach wysoko rozwiniętych. Ponadto omówiono stan badań w Polsce związanych z kapitałem społecznym. Ich charakterystykę zawarto w aneksie 1, 2. Na koniec przedstawiono wnioski, które stanowią podstawę dla nadania wysokiej rangi kompleksowym badaniom związanym z wykonywanym projektem. W rozdziale drugim przedstawiono charakterystykę procesu badawczego i opracowaną metodą MAKS (multiwymiarowej analizy kapitału społecznego). Zaprezentowano w nim problem badawczy oraz uzasadnienie jego podjęcia, cele, założenia, hipotezy badawcze, zakres i metodykę badań, w tym dobory czterech zbiorowości w wybranych powiatach (4 grupy środowisk reprezentantów) oraz narzędzia badań operacyjnych i pomiaru kapitału społecznego. Opisano opracowaną metodykę określenia, w sposób pośredni, luki kapitału społecznego w Polsce i sformułowanie założeń do jej bezpośredniego, empirycznego pomiaru. W dalszej części rozdziału wskazano na zapewnienie porównywalności wyników poprzez zastosowanie metody modelowej oraz przyjęcie za wzorzec odniesienia wyników badań uzyskanych w powiecie poznańskim. Ważną częścią tego rozdziału jest opis ustalonego sposobu pomiaru atrybutów i zasobów kapitału społecznego. Rozdziały trzeci do szóstego zawierają wyniki badań kapitału społecznego wykonanych w powiatach o wysokiej stopie bezrobocia w Wielkopolsce. Dotyczą one pomiaru kapitału społecznego obejmującego jego poziom i strukturę, analizę atrybutów i współzależności między nimi, wskazania kluczowych wymiarów zasobów tego kapitału w ocenie przedstawicieli samorządów terytorialnych, szkolnictwa, przedsiębiorstw i bezrobotnych. Opracowano profile porównawcze ośmiu badanych jednostek terytorialnych. Zaprezentowano w nich wyniki badania luki rzeczywistej (realnej) kapitału społecznego. Przeprowadzono statystyczną weryfikację sformułowanych hipotez badawczych. W rozdziale 3 i 5, w których zastosowano metodę Delphi, przedstawiono prognozę kapitału społecznego oraz omówiono oczekiwane i prognozowane działania wzrostu kapitału społecznego. W rozdziale siódmym przedstawiono modelowe ujęcie wykonanej diagnozy i projektowanie wzrostu kapitału społecznego. Opisano zbudowany model teoretyczny, idealny kształtowania się poziomu i struktury kapitału społecznego, adekwatnych do potrzeb tworzenia w Polsce gospodarki opartej na wiedzy. W takiej gospodarce istotne stają się więzi, sieci i relacje wielopoziomowe, w których uczestniczy społeczeństwo. Uczenie się, zdobywanie wiedzy wymaga interakcji interpersonalnych, w których zaufanie i inne zasoby kapitału społecznego są ich podstawą, gdyż stanowią spoiwo tych sieci i więzi. Następnie przedstawiono tutaj wyniki badania luki potencjalnej (hipotetycznej) kapitału społecznego oraz sposoby jej zmniejszenia poprzez instrumenty stymulujące wzrost tego kapitału. W roz-
Wstęp 7 dziale tym przedstawiono porównanie ocen siedmiu zasobów kapitału społecznego w czterech grupach respondentów wykonanych w rozdziałach 3 6 oraz zaprezentowano wzorcowe profile zasobów tego kapitału. Profile ocen kapitału społecznego wskazują na znaczne zróżnicowanie pomiędzy grupami. Dotyczy to zwłaszcza bezrobotnych. Również cząstkowe oceny zasobów kapitału społecznego wykazują znaczne zróżnicowanie w jednostkach terytorialnych i grupach respondentów. Nie wpływa to jednak w zasadniczy sposób na końcową klasyfikację ocen zasobów. Do analizy wyników wykorzystano między innymi analizę dyskryminacji, która potwierdziła odrębność czterech grup respondentów. W rozdziale ósmym zbadano istotność oraz korelację atrybutów kapitału społecznego Wielkopolski i ich elementów. Asocjację kapitału społecznego i jakościowych cech badanych: płci, zamieszkiwanego powiatu i wykształcenia zmierzono skorygowanym współczynnikiem kontyngencji C. Pearsona lub testowano wieloczynnikową analizą wariancji (w zależności od liczby obserwacji w polach wielodzielnej tablicy korelacyjnej). Przeprowadzono też analizę czynnikową ilościowych i porządkowych atrybutów kapitału społecznego w celu wyznaczenia ich korelacji i wpływu na kapitał społeczny. Rozdział kończy podsumowanie wyników, wskazujące atrybuty skorelowane oraz kluczowe dla kapitału społecznego. W kolejnym rozdziale dziewiątym podjęto problem uwarunkowań wzrostu kapitału społecznego. Wykonano ich charakterystykę. Główną uwagę zwrócono na regionalną strategię polityki społecznej i strukturę społeczno-gospodarczą w regionach o wysokim bezrobociu. W punkcie 9.3 tego rozdziału dokonano porównania struktury społeczno-gospodarczej badanych powiatów Wielkopolski: struktur szkolnictwa oraz populacji przedsiębiorstw i bezrobotnych. Wyznaczono główne czynniki różnicujące te struktury i zmierzono ich współzależności. Rozdział dziesiąty zawiera diagnozę potrzeb i scenariusze realizacji polityki społecznej w kontekście wykorzystania kapitału społecznego. Przedstawiono też propozycje aplikacyjne sposobów jego wzrostu. W zakończeniu przedstawiono wnioski i rekomendacje dla polityki regionalnej Wielkopolski. Dotyczyły one organów samorządów terytorialnych oraz organizacji edukacyjnych i pozarządowych na poziomie województwa i polityki państwa. Treść pracy zawiera wyniki badań empirycznych, wykonanych po raz pierwszy w sposób kompleksowy w Wielkopolsce, w zakresie pomiaru zasobów i atrybutów kapitału społecznego oraz instrumentów jego wzrostu. W tym celu opracowano metodę Multiwymiarowej Analizy Kapitału Społecznego (MAKS). Dlatego główny wysiłek został poniesiony na wykonanie trudnych, pracochłonnych i kosztownych badań empirycznych. W badaniach tych uczestniczyli: E. Badzińska, A. Budzyńska, T. Brzęczek, M. Gajowiak, A. Libertowska, E. Skawińska, R.I. Zalewski. Ponadto zgodnie z poglądem W.M. Grudzewskiego odnośnie do badań związanych z kapi- Głos w dyskusji na seminarium naukowym nt. Metodyczne aspekty badań kapitału społecznego w dniu 6.11.2010 r., WSB Poznań.
8 Wstęp tałem społecznym, w tej pracy położono też nacisk na umiejętności kształtowania kapitału społecznego i pokonywania barier w jego wykorzystaniu zgodnie z interesem zbiorowym. Pragniemy podziękować recenzentowi prof. dr hab. Irenie K. Hejduk za ocenę pracy, która umożliwiła udoskonalenie jej treści i przedstawienie czytelnikowi książki w bardziej przyjaznej formie. Eulalia Skawińska
Rozdział 1 KONCEPCJA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO 1.1. Kapitał społeczny w świetle literatury Obserwowane aktualnie na świecie zainteresowanie kategorią kapitału społecznego w naukach humanistycznych i ekonomicznych wynika z wielu powodów 1, wśród których dwa wydają się szczególnie istotne. Po pierwsze, jak zauważają Ch. Grootaert i T. van Bastelart, XX-wieczna ekonomia oraz inne nauki społeczne, doskonaląc swoje analityczne wyposażenie dostrzegły, że pomimo technicznego wyrafinowania swoich narzędzi nie są w stanie uchwycić pozarynkowych zjawisk społecznych wywierających wpływ na rozwój gospodarczy (np. zróżnicowania w poziomie ekonomicznego rozwoju między krajami) (Grootaert, Bastelart, 2002a, s. 1-15). W związku z tym coraz częściej badacze przyznają, iż swoistym remedium na te niedomagania może być kapitał społeczny. Obecnie to jemu przypisuje się rolę konceptualnego narzędzia służącego objaśnianiu tego, czego nie udało się wyjaśnić w ramach dotychczasowych kategorii ekonomicznych. Jego użycie pozwala więc na uzupełnienie opisu sfery gospodarowania o wartościowanie pozaekonomiczne oraz ujęcie m.in. kulturowych czy etycznych aspektów życia społecznego. Po drugie, trudno sfalsyfikować tezę, że obecny XXI wiek to rozkwit pracy synergicznej, której podstawą jest właśnie kapitał społeczny. Kapitał ten oparty o sieci wzajemnych relacji prowadzi do wzrostu sprawności nie tylko organizacji, ale i gospodarki jako całości (Skawińska, 1997, s. 143). W refleksji dotyczącej gospodarowania uwzględnienie kapitału społecznego wiąże się z formułą nowej ekonomii, nowym spojrzeniem na czynnik rozwoju, efektywność oraz konkurencyjność. Jak trafnie zauważają W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska oraz M. Wańtuchowicz, ekonomika dla aktywów niematerialnych działa inaczej niż w przypadku aktywów materialnych. W szczególności dotyczy to prawa malejących efektów krańcowych. Przyrost wykorzystania czynnika niematerialnego [ ] prowadzi do wzrostu marginalnych korzyści z tytułu jego użycia. Powoduje to 1 Obszerną listę czynników wpływających na wzrost zainteresowania kategorią kapitału społecznego podaje B. Pogonowska w artykule Kapitał społeczny poszukiwanie więzi społecznych późnej nowoczesności, [w:] Kapitał społeczny we wspólnotach, red. H. Januszek, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.
10 Rozdział 1 wzrost zainteresowania zarządzaniem elementami miękkimi takimi jak reputacja czy zaufanie (Grudzewski i inni, 2010, s. 13). Coraz powszechniejsze staje się przekonanie, że w kreacji źródeł kapitału społecznego należy upatrywać współcześnie głównych rezerw produktywności i zarazem odpowiedzi na wyzwania konkurencji ze strony krajów o niskich kosztach pracy (Grudzewski i inni, 2009, s. 13). Należy podkreślić, iż problematyka kapitału społecznego sytuuje się na pograniczu przynajmniej kilku dyscyplin badawczych takich jak: socjologia, psychologia społeczna, politologia, etyka życia gospodarczego oraz ekonomia. Jego genezy można doszukiwać się w działach wielu filozofów, którzy zakładali, że powiązania międzyludzkie, świadomość wzajemnych zobowiązań, jak i wartości typu przyjaźń czy zaufanie są konieczne dla dobrego funkcjonowania społeczeństwa. Takie wątki istniały w myśli społecznej już od Arystotelesa, poprzez rozważania N. Machiavellego na temat cnót obywatelskich, a skończywszy na tezach A. de Tocqueville a, dotyczących politycznego znaczenia formalnych i nieformalnych stowarzyszeń (Kiersztyn 2004, s. 29). Sam A. Smith pisał o zaufaniu, będącym jednym z wielu desygnatów kapitału społecznego, wskazując, iż jest ono przedkontraktowym warunkiem kontraktu (Smith, 2007, rozdz. 2). Wielu badaczy wymienia także prace Maxa Webera doszukując się w nich istotnych elementów kapitału społecznego takich jak: istnienie sieci relacji o charakterze nieekonomicznym, specyficznych funkcji sieci relacji, które usprawniają obieg informacji oraz generują zaufanie i skłonność do dzielenia się informacją (Weber, 2011). Zauważmy też, że pojęcie kapitału społecznego zyskało szczególną popularność na początku XX wieku. W 1916 r. L.J. Hanifan w pracy The Rural School Community Center po raz pierwszy pisze o kapitale społecznym, na który składają się dobra wola, koleżeństwo i sympatia przejawiające się w kontaktach między jednostkami oraz rodzinami wchodzącymi w skład określonej grupy społecznej. Zdaniem Hanifana, jednostka jest społecznie bezsilna, jeśli jest pozostawiona sama sobie (Hanifan, 1916, s. 130-138). Podobne tezy przedstawiła w latach 60. dwudziestego wieku J. Jacobs, która podkreślała znaczenie kapitału społecznego ujmowanego jako sieci nieformalnych stosunków sąsiedzkich dla funkcjonowania społeczności lokalnych (Jacobs, s. 41). Jednak termin kapitał społeczny zajął swoje stałe miejsce w debatach intelektualnych oraz programach badawczych przede wszystkim za sprawą Pierre a Bourdieu, Jamesa Colmana, Roberta Putnama oraz Francisa Fukuyamy. Autorom tym przypisuje się prekursorską rolę w sposobie pojmowania kapitału społecznego, a ich liczni naśladowcy (kontynuatorzy zajmujący się kapitałem społecznym), bazując na wypracowanym przez nich dorobku, wzbogacają go o wiele interesujących kwestii. Warto jednocześnie dodać, iż o transdyscyplinarnym charakterze kapitału społecznego świadczy chociażby fakt, iż nawiązują do niego liczne nurty badawcze, m.in. teoria rozwoju społecznego, teoria badania socjologii edukacji oraz wychowania, które analizują społeczne zróżnicowanie sukcesów edukacyjnych, teoria rozwoju demokratycznego, ekonomia rozwoju, ekonomia społeczna, teoria gier czy teoria wyboru publicznego. Dużo uwagi poświęcają mu również badacze nowej ekonomii instytucjonalnej traktując go w myśl klasycznej definicji D.C. Northa
Koncepcja kapitału społecznego 11 (North, 1990) jako instytucję nieformalną. Jak konstatuje M. Bugdol, ekonomiści coraz częściej starają się rozpoznać korzyści z kreacji zaufania (będącego podstawowym desygnatem kapitału społecznego) oraz koszty, jakie niesie za sobą jego brak (Bugdol, 2010, s. 12). W związku ze wspomnianą różnorodnością ujęć kapitału społecznego w aneksie nr 1 zaprezentowano w sposób syntetyczny przegląd różnych konceptualizacji terminu kapitał społeczny. Dokonany ogląd literatury dotyczącej tematyki niniejszego podrozdziału potwierdza fakt różnorodnych ujęć kapitału społecznego. Reprezentanci poszczególnych dziedzin nauki interpretują ten termin na właściwy sobie sposób, posługując się specyficznym dla danej dziedziny językiem. Jak zauważa M. Theiss, obecnie zaobserwować można swoistą batalię o kapitał społeczny, która polega na przypisywaniu temu pojęciu odmiennych znaczeń w zależności od wartości czy też interesów reprezentowanych przez badaczy poszczególnych dyscyplin naukowych. Dodatkowo, objaśnianie jego znaczenia utrudnia szeroki zakres tego pojęcia, co wpływa na to, że do definicji włącza się zarówno jego elementy, wskaźniki, funkcje czy poziomy analizy (Theiss, 2007, s. 12). W związku z tym faktem w literaturze funkcjonuje wiele typologii porządkujących różnorodne ujęcia kapitału społecznego dotyczące m.in. zakresu pojęcia, poziomu badania, charakteru dobra czy rodzaju sieci powiązań. Typologie te mają jednak charakter umowny, a pojawiający się często problem zakwalifikowania poszczególnych rodzajów kapitału społecznego wynika z dwóch jego cech, tj. transgresyjności oraz kontekstualności. Pierwsza z nich oznacza, że o istocie i roli kapitału społecznego w układach społecznych decydują w dużym stopniu działania na styku poszczególnych sfer i obszarów życia społecznego. Druga z kolei wskazuje, że w konkretnym układzie o jego znaczeniu decyduje także kapitał społeczny z innych poziomów analizy socjologicznej oraz pozostałe rodzaje kapitałów (Theiss, 2007, s. 38). Jednak pomimo tego faktu, są one niejednokrotnie wykorzystywane przez badaczy, gdyż ułatwiają porównywanie różnorodnych ujęć kapitału społecznego, jak również jego operacjonalizację. I tak można wskazać na występujące w literaturze rozróżnienie na wąskie oraz szerokie definiowane kapitału społecznego. Pierwsze, węższe jego ujęcie obejmuje różnorodne zasoby informacji, wartości oraz wsparcie, które mogą być zdobyte przez jednostki poprzez nawiązane relacje z innymi i wykorzystanie ich do realizacji indywidualnych celów. Z kolei drugie szersze wskazuje, iż kapitał społeczny tkwi w charakterze oraz zasięgu zaangażowania podmiotów w nieformalne sieci oraz formalne organizacje. Jest on powiązany z interakcjami i może służyć rozwiązywaniu problemów w społeczeństwie (Theiss, 2005, s. 60). Kapitał społeczny jest tu swoistym rysem społeczno-kulturowym związanym z akceptowanymi standardami współdziałania i solidarności społecznej (Theiss, 2007, s. 72). W podejściu tym w szczególności zwrócona jest uwaga na normatywny wymiar kapitału społecznego i autoteliczną wartość relacji międzyludzkich. Nie uprzedzając treści zawartych w kolejnym podrozdziale, warto spostrzec, iż sposób definio-
12 Rozdział 1 wania kapitału społecznego determinuje sposób jego operacjonalizacji. Szersze ujęcie kapitału społecznego pozwala na zidentyfikowanie jego wymiarów 2 : 1) element strukturalny obejmujący: sieci społeczne, grupy, struktury i instytucje społeczne, kanały informacyjne czy znajomości; 2) element regulatywny (kognitywny), obejmujący: normy społeczne, zaufanie, solidarność, zwyczaje i obyczaje; 3) element behawioralny, który odnosi się do konkretnych przejawów kooperacji: współpraca (pomoc, wolontariat), działania zbiorowe oraz wymiana informacji (Grootaert, Bastelaer, 2002b, s. 6-7) 3. Typologię tę przedstawiono na poniższym rysunku. Rys. 1.1. Typologia kapitału społecznego zakres pojęcia Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Theiss, 2005, s. 61 i n., za: Grootaert, Bastelaer, 2002b, s. 9-20) 2 Inną typologię wymiarów prezentują m.in. J. Nahapiet, S. Ghoshal, Social Capital, Intellectual Capital and the Organizational Advantage, Academy of Management Review nr 23/1998 czy J. Stachowicz, Kapitał społeczny czynnikiem rozwoju współczesnych organizacji i instytucji regionów, Centrum Badań Przedsiębiorczości i Zarządzania PAN, Bytom 2005. 3 Należy mieć na uwadze fakt, iż przedstawiciele Banku Światowego sugerują jednoczesne badanie wymiaru strukturalnego oraz regulatywnego na wszystkich poziomach, tj. mikro-, makro oraz mezo.
Koncepcja kapitału społecznego 13 Wspólną cechą ujęcia węższego i szerszego jest to, że konsekwencje oraz funkcje kapitału społecznego w obu tych znaczeniach polegają na generowaniu społecznych, politycznych oraz ekonomicznych zysków (Theiss, 2007, s. 72). Analiza kapitału społecznego, mająca swoje konsekwencje natury aplikacyjnej dotyczącej sposobu inwestowania w jego rozwój, wymaga również wskazania, czy mowa jest o kapitale społecznym na poziomie indywidualnym, czy też na poziomie grupowym, a także obejmującym społeczeństwo jako całość. W badaniach nad tym zjawiskiem wyróżnia się trzy podstawowe perspektywy jego opisu: mikro, mezo oraz makro. I tak, pierwsze mikroekonomiczne podejście koncentruje się na badaniu relacji, postaw, norm i zachowań powstających między jednostkami, grupami (np. pomiędzy gospodarstwami domowymi), w obrębie bliskiego sąsiedztwa. W tym ujęciu kapitał społeczny utożsamiany jest z pewnym potencjałem różnych strategii kooperacji i traktuje się go albo jako rezultat motywacji aktorów zawierających porozumienie o współdziałaniu, który podtrzymywany jest dzięki wartościom oraz aspiracjom, albo jako typ postaw i zachowań, które określają zasady kooperacji lub też sposób postrzegania ważnych spraw kluczowych z punktu widzenia społeczności. Z kolei na poziomie mezo dokonywana jest analiza, która uwzględnia efektywność funkcjonowania instytucji społecznych, które umożliwiają tworzenie większych wspólnot sieciowych. Kapitał społeczny jest tu traktowany jako zasób, który jest wynikiem istniejących więzi społecznych, wykorzystywany przez członków danej sieci. W podejściu tym przyjmuje się założenie, że kapitał ów dostarcza korzyści zarówno na poziomie jednostki, jak i całego społeczeństwa. Najszersza natomiast skala makro dotyczy badania kapitału społecznego w powiązaniu do politycznego, społecznego czy też kulturowego otoczenia. Zgodnie z podejściem instytucjonalnym analiza zostaje tu poszerzona o formalne struktury Rys. 1.2. Poziomy analizy kapitału społecznego Źródło: (Edwards, Foley, 1998, s. 124-139)
14 Rozdział 1 instytucjonalne, analizując ich wpływ na stabilność, jak i kondycję ekonomiczną społeczeństwa. Do najczęściej uznawanych przejawów działań kapitału społecznego na tym poziomie zalicza się wiarygodność państwa, zakres swobód obywatelskich czy politycznych, przejrzystość działań urzędników państwowych, brak korupcji czy efektywność państwowego aparatu administracji (Wildowicz-Giegiel, 2005, s. 7). Poziomy te zaprezentowano poniżej. Jak zauważa P. Swianiewicz, różnica między tymi poziomami dotyczy najczęściej nie tyle samej operacjonalizacji pojęcia, ile geograficznego zogniskowania badania oraz jego charakteru (monograficzne czy porównawcze). Zdarza się jednak, że jest ona bardziej fundamentalna, a pojęcie kapitału społecznego na każdym z tych poziomów ma inne znaczenie (Swianiewicz i inni, 2008, s. 62). Michael Woolcock podaje, że niezbędne jest uwzględnienie wymiaru indywidualnego i systemowego bo umożliwia to dopiero ocenę zależności między kapitałem społecznym a rozwojem ekonomicznym. Na etapie operacjonalizacji pojęcia, nawiązywanie do któregoś z tych biegunów myślenia o kapitale społecznym zależy tak od ontologicznych założeń przyjmowanych przez badaczy, jak i od pytania, na które ma odpowiadać przeprowadzane badanie. Dodajmy jeszcze, że zaletą tejże typologii jest to, iż włączenie mikro-, mezo- i makropoziomu kapitału społecznego pozwala na uchwycenie efektu komplementarności oraz substytucyjności tych trzech poziomów (Woolcock, 1998). Co więcej, David Halpern podaje, że można wskazać na pewną funkcjonalną równoznaczność pomiędzy tymi poziomami i malejący kapitał społeczny na jednym poziomie może być rekompensowany wzrostem na drugim (Halpern, 2005, s. 19). Christiaan Grootaert i Thierry van Bastelaer zauważają z kolei, że poziomy te mogą się np. wzajemnie uzupełniać, kiedy np. instytucje państwowe tworzą środowisko sprzyjające tworzeniu się lokalnej wspólnoty. Co więcej, lokalne formy kapitału społecznego mogą być konsekwencją dobrego i złego rządzenia. W rezultacie, mikro i mezoskala kapitału społecznego może zarówno prowadzić do lepszego, jak i gorszego funkcjonowania państwa. Z jednej bowiem strony, lokalna wspólnota może podtrzymywać regionalne i państwowe instytucje oraz promować ich praworządność i stabilność. Z kolei z drugiej strony, silne etniczne grupy w środowisku lokalnym mogą utrudniać prowadzenie odpowiedniej polityki rozwoju, a nawet prowadzić do zaistnienia aktów przemocy (Grootaert, Bastelaer, 2002b, s. 9). Kolejna typologia kapitału społecznego dotyczy jego strukturalnego wymiaru, a mianowicie wyróżnienia jego spajającego (bonding), pomostowego (bridging) oraz łączącego (linking) typu. Pierwszy z nich powstaje w grupach, które poprzez wybór lub też konieczność nakierowane są do wewnątrz oraz wykazują tendencję do umacniania określonych tożsamości. Przykładem takowych grup może być organizacja etniczna czy też kluby terenowe (Theiss, 2005, s. 61). Kapitał spajający daje swoim posiadaczom poczucie przynależności, wsparcie oraz ochronę. Przypisuje się mu dwa oblicza, może bowiem działać pro publico bono, kiedy przynosi pożytek zarówno jednostkom, jak i grupom, ale także wymuszać lojalność wbrew woli danych osób. Wówczas może przyczynić się do powstania negatywnego kapi-
Koncepcja kapitału społecznego 15 tału społecznego w postaci chociażby amoralnego familizmu, nepotyzmu czy mafii (Kaźmierczak, 2007, s. 57). Drugi typ kreowany jest przez grupy, które nakierowane są na zewnątrz i składają się z osób pochodzących z różnych warstw społecznych. Są to na przykład ruchy praw obywatelskich czy też grupy młodzieżowe (Rymsza 2007, s. 36). W przeciwieństwie do kapitału spajającego, pełniącego raczej funkcje defensywne, kapitał pomostowy umożliwia pójście do przodu, rozszerzanie dostępu do wymiany zasobów krążących w sieciach. Socjologowie przyjmują, iż na zasoby te składają się symbole, zasoby materialne oraz emocje. Trzeci typ linking obejmuje pionowe zależności władzy oraz podległości i tym różni się od dwóch wcześniejszych form, że umiejscawia się w relacjach pomiędzy osobami, które nie są na równych pozycjach (Kaźmierczak, 2007, s. 57-58). Kryterium to uzupełnione jest przez badaczy o siłę, ekskluzywność oraz częstotliwość kontaktów w ramach określonych struktur. I tak wyróżnić tu można kapitał społeczny bazujący na silnych więziach typu thick i ten oparty o słabe, mniej zażyłe relacje typu thin. Z kolei biorąc pod uwagę stopień sformalizowania struktur można mówić o kapitale społecznym formalnym i nieformalnym. Formalny kapitał społeczny zaobserwować można w organizacjach pozarządowych, partiach czy w działaniach w sferze publicznej nastawionych na realizację konkretnych celów. Drugi typ nieformalny kapitał społeczny odnosi się głównie do współdziałania w rodzinie, układach sąsiedzkich czy relacjach koleżeńskich (Theiss, 2007, s. 37). Zbliżoną typologię rozróżniającą kapitał społeczny na rządowy i obywatelski zaproponował P. Collier, z tymże pierwszy typ obejmuje zasoby generowane przez rząd, z kolei drugi to zasoby tworzone przez społeczeństwo obywatelskie (Collier, 2002, s. 31). Przegląd konceptualizacji pozwala także na zidentyfikowanie typologii odnośnie ekonomicznego charakteru dobra jakim jest kapitał społeczny, czyli jego podziału na dobro publiczne oraz dobro prywatne. Przypomnijmy tu tylko, że w celu rozróżnienia dóbr publicznych od prywatnych ekonomiści zadają najczęściej dwa podstawowe pytania. Po pierwsze, czy dane dobro może być przedmiotem konsumpcji, o którą się rywalizuje. Innymi słowy chodzi o taką sytuację, w której pewne dobro wykorzystywane przez jedną osobę ogranicza możliwość korzystania z niego przez innych. Z kolei drugie pytanie pomocne przy identyfikacji tych dóbr dotyczy właściwości określanej mianem możliwości wykluczenia z ich konsumpcji, a wynikające z niej korzyści nie pociągają za sobą żadnych kosztów. Udzielenie negatywnych odpowiedzi na te pytania pozwala zidentyfikować dobra publiczne (Stiglitz, 2004, s. 150). Zaprezentowane powyżej różnorodne próby ujęcia kapitału społecznego obrazują jednak brak zgodności badaczy co do tego, jakim jest on typem dobra. I tak chociażby analizując tylko stanowiska samym prekursorów dojść można do różnych wniosków. James Coleman utożsamiał kapitał społeczny z dobrem publicznym (Coleman, 1988, s. 95), podczas gdy Pierre Bourdieu uważał, iż kapitał społeczny jest przede wszystkim dobrem prywatnym (Bourdieu, 1986, s. 51-53). Francis Fukuyama, podobnie jak P. Bourdieu, twierdził, iż kapitał społeczny jest dobrem prywatnym, mimo faktu, że wpływa na rozwój społeczno-
16 Rozdział 1 gospodarczy, co mogłoby sugerować, iż jest dobrem publicznym (Fukuyama, 1997, s. 8). W odróżnieniu od powyższych podejść, Robert Putnam utożsamiał kapitał społeczny zarówno z dobrem prywatnym, jak i publicznym (Putnam, 2001, s. 9). Co więcej, jak podkreślają Ch. Grootaert, T. van Bastelaer analizując kapitał społeczny można wskazać zarówno na jego pozytywną, jak i negatywną konotację. Pierwszy typ generuje pozytywne, drugi negatywne efekty zewnętrzne. W tym drugim przypadku oznacza to, że np. grupy przestępcze, ale także kartele czy system autorytarny mogą być traktowane jako negatywne oblicza kapitału społecznego (lub inaczej jego mroczna strona ) (Grootaert, Bastelaer, 2002b, s. 9). W takim przypadku jak zauważają W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska oraz M. Wańtuchowicz to zawężone zaufanie charakterystyczne chociażby dla struktur mafijnych czy też praktyk korupcyjnych oparte jest na znajomości i partykularnych normach, które konstytuują klany o ograniczonych zdolnościach do kreatywnego, innowacyjnego działania. Ta ciemna strona jest zaprzeczeniem produktywności i oznacza zacofanie oraz obniżenie poziomu kapitału intelektualnego (Grudzewski i inni, 2010, s. 74-75). Jednak co podkreśla M. Theiss można wyróżnić także zasoby kapitału społecznego, które trudno zakwalifikować do tych dwóch grup. Jak dodaje, problem ambiwalencji korzyści i ocen roli kapitału społecznego może być do pewnego stopnia rozwiązany dzięki stosowaniu pojęcia w węższym i szerszym znaczeniu. W tym sensie węższe, wyłącznie strukturalne ujęcie pozwala rozpoznać określone mechanizmy, szerszy natomiast włączyć refleksję, w jakim stopni przyczynia się on do tworzenia dobra wspólnego społeczności (Theiss, 2007, s. 36). Co więcej, brak precyzji pojęciowej powoduje, ze same definicje już na poziomie ontologicznym budzą wątpliwości czy prezentują pozytywny czy negatywny kapitał społeczny. Z łatwością można tu wskazać na definicję zaproponowaną przez F. Fukuyamę. Otóż jak zauważa R. Putnam (Putnam, 2001, s. 18) i co rozwinął A. Matysiak (Matysiak, 2005, s. 241-247), samo współdzielenie norm i wartości nie tworzy samo w sobie kapitału społecznego, ponieważ wartości mogą być złe. Łatwo z powyższym zastrzeżeniem się zgodzić bo trudno uznać, że np. grupy przestępcze nie współdzielą osobliwych dla siebie norm. Nie podlega kwestii, iż członkowie mafii przestrzegają właściwy im kodeks postępowania tzw. omerta, a mafiosi uznawani są za ludzi honoru. Należy mieć jednak na uwadze, że normy te obowiązują tylko członków mafii i nie przyczyniają się do rozwoju społeczno-gospodarczego. Reasumując należy podkreślić, że różnorodne propozycje zdefiniowania kapitału społecznego i jego socjologicznych czy ekonomicznych konotacji nie pretendują do miana teorii tego zjawiska. Nie ulega kwestii, iż interdyscyplinarny charakter zainteresowań problematyką kapitału społecznego, stosunkowo młody okres refleksji naukowej nie uprawnia jeszcze do ostatecznych konstatacji umożliwiających na dodatek predykcję, co zawsze winno być walorem spójnej i dojrzałej teorii. Nie oznacza to w żadnym razie lekceważenia już istniejącego dorobku i zaliczenia go mówiąc językiem Thomasa Kuhna do pre-nauki. Dorobek ten jest znaczący, zwłaszcza socjologii, w mniejszym stopniu ekonomii (Gajowiak, 2010, s. 45).
Koncepcja kapitału społecznego 17 Liczne publikacje poświęcone tej kategorii są przykładem powstania nowego naukowego programu badawczego, który ma jednak nadal charakter status nascendi i tym różni się przede wszystkim od programu pod nazwą kapitał ludzki. Konceptualizacje kapitału społecznego powinny zmierzać do uproszczenia opisu złożonego świata społecznego, co ułatwiłoby jego operacjonalizację. W związku z tym redukcja obszernego bagażu kapitału społecznego w postaci dużej liczby jego definicji, z obszaru różnych dziedzin nauki, do jednej uniwersalnej, wystandaryzowanej jest swoistym wyzwaniem dla badaczy tego zagadnienia. 1.2. Stan badań na temat kapitału społecznego W rezultacie wspomnianego już rosnącego zainteresowania kategorią kapitału społecznego realizowane są w Polsce różnorodne przedsięwzięcia badawcze podejmowane zarówno przez socjologów, znawców psychologii społecznej, a także coraz częściej przez ekonomistów (wybrane z nich szerzej zaprezentowano w aneksie 1.2). Ich głównym celem jest zdiagnozowanie podstawowych wskaźników kapitału społecznego. Należy mieć jednak na uwadze, że interdyscyplinarny charakter kapitału społecznego niesie ze sobą dwie zasadnicze konsekwencje dla tych badań. Po pierwsze, nie ulega kwestii, że wieloaspektowość omawianej tu kategorii świadczy o atrakcyjności teoretycznej oraz praktycznej tego pojęcia. Z drugiej jednak strony wielość definicji kapitału społecznego powoduje, że jest on mierzony na różne sposoby przy użyciu różnych metodologii, co nierzadko przyczynia się do niemożności porównywania wyników. Ponadto, fakt, że jest on zasobem niematerialnym wzbudza kolejne trudności w jego pomiarze. W celu jego operacjonalizacji wykorzystuje się więc zarówno badania jakościowe, ilościowe czy porównawcze. Szczególnie istotne konsekwencje metodologiczne dla wyników prowadzonych badań ma wybór odpowiedniej skali: mikro, mezo oraz makrospołecznej. W rezultacie analizuje się kapitał społeczny rodziny oraz gospodarstwa domowego, regionu i środowiska lokalnego lub w największej skali całego państwa. Wybór odpowiedniej skali jak zauważa M. Theiss nie tylko determinuje metodologię badania, ale także jego ontologię. Coraz bardziej widoczny staje się bowiem spór wśród badaczy zajmujących się tą tematyką odnośnie do charakteru kapitału społecznego, tj. czy kapitał ten należy traktować jako charakterystykę osób czy raczej jako atrybut relacji międzyludzkich. Inne budzące wątpliwości kwestie przy jego pomiarze dotyczą m.in. wyboru, jakie funkcje lub też zyski z kapitału społecznego należy badać (społeczne, ekonomiczne, polityczne, itp.), jaki rodzaj badań należy zastosować (monograficzne, przekrojowe, dynamiczne), czy chociażby na jakim wymiarze kapitału społecznego należy się koncentrować (wymiar strukturalny badanie sieci, regulatywny badanie deklarowanych wartości, czy wymiar behawioralny badanie uczestnictwa w lokalnych inicjatywach) (Theiss, 2007, s. 131).
18 Rozdział 1 Wśród polskich prac badawczych wskazać można na dwie pojawiające się tendencje. Po pierwsze, badania empiryczne w zdecydowanej większości nawiązują do dorobku amerykańskiego politologa R. Putnama, który kapitał społeczny odnosił do standardów współdziałania oraz zaangażowania osób, przede wszystkim w środowisku lokalnym. Perspektywa ta koncentruje się głównie na opisie, w jaki sposób obecny charakter kapitału społecznego zdeterminowany jest jego wcześniejszymi etapami, zakorzenionymi w tradycji lokalnej oraz trwałych zasadach współpracy (Lewenstein, Theiss, 2007, s. 1). Tym samym pomija się chociażby znaczący dorobek J. Colemana, który w szczególności wskazywał na ekonomiczną konotację kapitału społecznego oraz dowodził zależności między kapitałem społecznym i kapitałem ludzkim. Paweł Swianiewicz argumentuje jednak, że nawiązywanie polskich badaczy do Putnamowskiego ujęcia kapitału społecznego jest [ ] o tyle zrozumiałe, że koncepcja ta w naturalny sposób pasuje do rozterek czasu transformacji ustrojowej, problemów związanych z decentralizacją struktur władzy, niepokojów związanych z poziomem aktywności Polaków i jakością polskiego społeczeństwa obywatelskiego (Swianiewicz, 2010, s. 9). Jednocześnie jak trafnie zauważają B. Lewenstein oraz M. Theiss, rozpowszechnianie tej perspektywy przyćmiewa nieco podejścia poszukujące odpowiedzi na to, czy i jak kapitał społeczny może być tworzony, analizowany i badany. Szczególnie we współczesnej Polsce, której historia nie sprzyjała jego rozwojowi, a deficyty są powszechnie odczuwane, ta druga praktyczno-celowościowa orientacja, może być [ ] przydatna (Lewenstein, Theiss, 2007, s. 1). Z kolei druga dominująca tendencja występująca w polskich pracach dotyczy zasięgu badania. I tak, zdecydowana część przedsięwzięć empirycznych ma najczęściej charakter regionalistyczny, a ich głównym celem jest dokonanie oceny sprawności władz lokalnych. Z tych też powodów zdecydowana większość badań dotyczy obszaru lokalnego. Ich analizy opierają się przede wszystkim na danych ilościowych pochodzących z badań sondażowych mieszkańców danego regionu lub też zastanych danych statystycznych charakteryzujących stopień aktywności stowarzyszeniowej społeczeństwa polskiego (Swianiewicz, 2010, s. 9). Analizując te dwa dominujące nurty badań nad kapitałem społecznym, P. Swianiewicz jednocześnie wskazuje na swoisty niedosyt odnośnie do charakteru polskich badań nad kapitałem społecznym 4. Przede wszystkim w opinii cytowanego 4 Warto również zauważyć za Lowndes oraz Wilsonem, że swoistą słabością dominującego nurtu badań nad kapitałem społecznym na całym świecie jest niedocenienie roli państwa. Wskazywani badacze podają, że rząd wpływa na kapitał społeczny między innymi poprzez zapewnienie ochrony dla praw obywatelskich oraz wolnej prasy, zapewnienie wolności działania wszelakim stowarzyszeniom obywatelskim, poprzez dostarczanie dobra publicznego w postaci chociażby systemu edukacji czy pomoc społeczną. Szerzej patrz: (Lowndes, Wilson, 2001, s. 633). Polscy badacze m.in. A. Matysiak, M. Gajowiak, W. Piotr, E. Skawińska wskazują na rolę państwa w kreacji oraz rozwoju zasobów kapitału społecznego. Por. A. Matysiak, Źródła kapitału społecznego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999; M. Gajowiak, W. Piotr,
Koncepcja kapitału społecznego 19 autora brak jest badań, które analizowałyby nie tylko dystrybucję poszczególnych miar kapitału społecznego, ale przede wszystkim podejmowały zagadnienia jego wpływu na procesy rozwojowe lub też sposobu, w jaki sam jest przez nią kształtowany 5. Istniejące opracowania mają często charakter opisowy, a ich jedynym celem jest zmierzenie poziomu kapitału społecznego lub jego poszczególnych elementów składowych. Ponadto, niejednokrotnie badacze stosują przypadkowy dobór wskaźników kapitału społecznego, które opierają się najczęściej na wzorcach wywodzących się z opracowań i badań zachodnich. Jednak kraje Europy Środkowo-Wschodniej cechują się właściwą dla siebie specyfiką, w rezultacie czego miary kapitału społecznego powszechnie stosowane na zachodzie Europy, nie przystają do polskich uwarunkowań, co w rezultacie wymusza bardziej zindywidualizowane podejście do zagadnienia kapitału społecznego. Specyfika ta uwzględnia m.in. następujące kwestie (Swianiewicz, 2010, s.10): zaangażowanie społeczne determinowane było przez państwa zaborcze, różne religie oraz kultury; przesunięcie po II wojnie światowej zachodniej granicy Polski i jednoczesne odcięcie od Polski części terenów wschodnich, czemu towarzyszyło na znaczną skalę zjawisko migracji oraz przesiedleń. W rezultacie w Polsce obserwować można silne regionalne różnice w samoorganizacji społecznej i aktywności obywatelskiej; występowanie w Polsce systemu komunistycznego, czego efektem było czysto formalne członkostwo w organizacjach pozarządowych (z tego też powodu stosowanie parametru aktywności w organizacjach nie jest odpowiednim wyznacznikiem do pomiaru kapitału społecznego); autorytarna władza komunistyczna spowodowała, że ludzie rezygnowali z angażowania się w sprawy publiczne, a tworzyli więzi oparte na zaufaniu czy wiarygodności w kręgach rodziny i znajomych. Jak dodaje P. Swianiewicz, w ten sposób tworzyła się struktura, którą opisuje się poprzez odwołanie do metafory klepsydry: znaczna część społeczeństwa funkcjonowała i funkcjonuje obecnie Liberalizm wobec państwa jako dobra publicznego, [w:] Liberalizm we współczesnej gospodarce, red. W. Jarmołowicz, M. Ratajczak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008, E. Skawińska, Rola kapitału ludzkiego i kapitału społecznego we wzroście konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność przedsiębiorstw, E. Skawińska, E. Cyrson, R.I. Zalewski, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011 oraz M. Gajowiak, Sources of social capital creation, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010. 5 Wyjątkiem od tego stanowią chociażby badania przeprowadzone przez zespół P. Swianiewicza, którego podstawowym celem było określenie, na ile wielkość, jak i forma kapitału społecznego w Polsce determinuje realizację unijnych programów regionalnych, a także na ile różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi województwami w Polsce wpływają na kształt procesu zarówno podejmowania decyzji, jak i realizacji polityk regionalnych. Szerzej patrz: (Swianiewicz i inni, 2008). Z kolei B. Lewenstein oraz M. Theiss podjęły się obserwacji struktur oraz cech kapitału społecznego, które wyłaniają się ze współpracy inspirowanej przez organizacje aktywizujące tzw. Lokalne Organizacje Grantowe. Por. (Lewenstein, Theiss, 2007).
20 Rozdział 1 w oparciu o rozwinięty system relacji i więzi na poziomie towarzyskim i rodzinnym, zarazem pozostając w ograniczonym kontakcie z metaforyczną górą klepsydry (nomenklaturą) (Swianiewicz, 2010, s. 10). Drugi rodzaj ułomności polskich badań dotyczy kryterium dostępności danych. Jak zauważa T. Żukowski, najbardziej dostępne, a zarazem najbardziej precyzyjne są dane dotyczące frekwencji w wyborach oraz referendach (stąd też najczęstsze Putnamowskie ujęcie kapitału społecznego). Z łatwością można także pozyskać dane dotyczące niektórych lokalnych zjawisk o charakterze społecznym i gospodarczym. Znaczne jednak trudności napotykają badacze podczas poszukiwania zmiennych, które precyzyjnie ukazywałyby przestrzenne zróżnicowanie kapitału społecznego zarówno aktywności w organizacjach społecznych oraz sieci powiązań rodzinno-sąsiedzkich, jak również umożliwiających określenie stanu kapitału kulturowego w mniejszych jednostkach organizacyjnych w Polsce. Nie wzbudza wątpliwości fakt, że część wspomnianych danych (np. sytuacja rodzin czy siła lokalnych więzi społecznych) jest gromadzona przez Główny Urząd Statystyczny. Jednak niektóre formy zarówno kapitału społecznego, jak i kapitału kulturowego można zmierzyć tylko w oparciu o sondaż opinii publicznej, co jednak nie jest pozbawione wad (Swianiewicz, 2010, s. 24). Najważniejsza z nich dotyczy reprezentatywności próby. Badania opinii są najczęściej prowadzone na stosunkowo niewielkich liczebnościach, co w wielu wypadkach uniemożliwia uzyskiwanie statystycznie istotnych wyników, dotyczących relacji pomiędzy różnymi wymiarami przestrzeni polskiej. Z tego też powodu T. Żukowski sugeruje, iż w polskich realiach lepszym poziomem analizy czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych, które kształtują społeczną mapę kraju, są niewątpliwie powiaty. Pomiar w kilkuset punktach nadaje otrzymanej fotografii wystarczającą rozdzielczość i pozwala badaczowi uzyskiwać wyniki obliczeń spełniające wymóg statystycznej istotności. Na rzecz powiatów przemawia też fakt, że mieszkańcy większości z nich tworzą realne społeczności (Żukowski, 2007, s. 47-48). Warto wyraźnie podkreślić za M. Theiss, że w przypadku kapitału społecznego można mówić o znaczącym konflikcie pomiędzy miarodajnością wskaźnika a subtelnością problematyki badawczej. (Theiss, 2010, s. 239). Cytowana badaczka wskazuje bowiem na występowanie swoistej nierównowagi pomiędzy teoretycznym bagażem koncepcji kapitału społecznego, który wymusza analizowanie skomplikowanych mechanizmów współdziałania (w tym specyficznych zwyczajów, struktur zależności, konfliktów), a takimi uproszczonymi jego wskaźnikami jak stowarzyszanie się, członkostwo w organizacjach czy też skala przepływów wewnątrz danej rodziny (Theiss, 2010, s. 240). W rezultacie krytyki formalnej strony koncepcji kapitału społecznego, staje się on w opinii socjologów czy ekonomistów, opowiadających się za opisywaniem rzeczywistości za pomocą bardziej precyzyjnych modeli, mało elegancką kategorią naukową. Z powodu opisanych wyżej niedoskonałości przypisuje się mu nadal jak to już wspomniano status nascendi. W związku z tym istnieje konieczność dalszych prac metodologicznych nad koncepcją kapitału społecznego, który choć niekwestionowanie przyczynia się