100 100 95 95 75 75 25 25 5 A k t y w i z o w a n i e w y b o r c ó w 5 0 0 A k t y w i z o w a n i e w y b o r c ó w 100 95 75 25 5 I n i c j a t y w y z r ó żn y c h k r a j ó w św i a t a 100 95 75 25 5 I S B N 9 7 8 8 3 8 9 8 1 7 4 3 3 0 ISP Aktywizowanie wyborcow 10 kwietnia 2008 13:07:49 0
Aktywizowanie wyborców Inicjatywyzróżnychkrajówświata
Aktywizowanie wyborców Inicjatywyzróżnychkrajówświata AndrewElis MariaGratschew JonH.Pamet ErinThiesen oraz IvoBalinov SeanW.Burges LauraChrabolowsky DavidMcGrane JurajHocman KristinaLemón SvitozarOmelko Warszawa208
INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Pro gram Oby wa tel i Pra wo Publikacja powsta³a w ramach Programu Obywatel i Prawo III. Pro gram Oby wa tel i Pra wo III jest pro gra mem Polsko -Amery ka ñ skiej Fun da cji Wol no œci rea li zo wa nym przez In sty tut Spraw Publicznych. POLSKO-AMERYKAÑSKA FUNDACJA WOLNOŒCI P OLISH-AMERICAN FREEDOM FOUNDATION T³umaczenie: Ur szu la Mar ko wska Redakcja techniczna: Halina Szostkiewicz Redakcja merytoryczna: Jaros³aw Zbieranek ISBN: 978-83-89817-43-3 Pu b li ka cja jest t³uma cze niem ra po r tu In sty tu tu In ter na tio nal IDEA: En ga ging the Electorate: Initiatives to Promote Voter Turnout From Around the World. Tekst w jê zy ku pol skim nie zo sta³ auto ry zo wa ny przez In ter na tio nal IDEA. W ra zie w¹tpliwoœci, pierwowzór publikacji w jêzyku angielskim zawiera oznaczenie ISBN: 91-85391-91-3. T³uma cze nie przy go to wa³ In sty tut Spraw Pu b li cz nych. Engaging the Electorate: Initiatives to Promote Voter Turnout From Around the World, International Institute for Democracy and Electoral Assistance, Stockholm, Sweden, 2006 copyright International Institute for Democracy and Electoral As si stan ce. Co py right dla wy da nia pol skie go by In sty tut Spraw Pu b li cz nych, Wa r sza wa 2008 This is a direct translation of the 2006 of International IDEA's En ga ging the Electorate: Initiatives to Promote Voter Turnout From Around the World. The accuracy of the translated text was not verified by International IDEA. In case of doubt, the original English version prevails ISBN: 91-85391-91-3. This translation was undertaken by The Institute of Public Affairs, Spitalna 5/22, Poland. Wy da w ca: In sty tut Spraw Pu b li cz nych 00-031 Wa r sza wa, ul. Szpi ta l na 5 lok. 22 tel. (48 22) 556 42 60 fax (48 22) 556 42 62 e-ma il: isp@isp.org.pl, www.isp.org.pl Sk³ad, druk i oprawa: WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o.o. 00-093 Warszawa, ul. Dani³owiczowska 18A tel. 022 828 62 78, fax 022 828 57 79 e-mail: wema@wp-wema.pl www.wp-wema.pl, www.studiodtp.pl
Spis tre œci Wstêp do wy da nia pol skie go.......................... 7 S³owo wstê p ne................................. 9 Przed mo wa................................... 11 Czêœæ I. Wpro wa dze nie............................ 13 1. Te o rie de mo kra cji........................... 16 2. Z cze go wy ni kaj¹ ró ni ce we fre k wen cji............... 17 2a. Czyn ni ki wynikaj¹ce z kon te kstu i z sy ste mu wyborczego...... 18 2b. Czyn ni ki indy widu a l ne i spo³ecz ne.................. 20 3. M³odzi wy bo r cy............................ 23 4. Pra kty cz ne pro ble my stoj¹ce przed rz¹dami pañstw......... 26 Czêœæ II. Ini cja ty wy i dzia³ania....................... 28 1. Ka m pa nie info rma cy j ne ( jak ).................... 29 2. Ka m pa nie promocyjne ( dla cze go ).................. 30 3. Akcje obywatelskie.......................... 31 4. Wy bo ry szko l ne, sy mu la cje wy bo rów oraz inne spe cja l ne pro gra my edu ka cy j ne......................... 33 5. Roz ry w ka............................... 34 6. Za chê ty materialne.......................... 35 Czêœæ III. Studia przypadku......................... 37 1. Ka m pa nie info rma cy j ne........................ 37 Erin Thies seni Pro sty pro ces wy bo r czy: wy bo ry w No wej Ze lan dii......... 37 Kri sti na Le món i Ma ria Gra t s chew Edu ka cja wy bo r cy: Szwedzka Komisja Wyborcza.......... 44 La u ra Chra bo lo wsky De mo kra cja dla wszy stkich: Na ro do we Biu ro Pro ce sów Wy bo r czych w Peru.......................... 48 2. Ka m pa nie promocyjne......................... 53 Da vid McGra ne Prze ko na nie wy bo r ców, e ich g³os jest wa ny: As so cia tion Ci vi s me et Démocratie (CIDEM) we Fran cji............. 53 Erin Thies sen Po li ty ka po win na mieæ zna cze nie: Ko mi sja Wy bo r cza w Wie l kiej Bry ta nii.......................... 56 3. Akcje oby wa te l skie.......................... 59
6 Spis treœci Erin Thies sen Iden ty fi ka cja i akty wi za cja przed sta wi cie li grup niedo repre zento wa nych: The Min ne so ta Par ti ci pa tion Pro ject w USA............................. 59 Svi to zar Omelko Ucze nie oby wa te li obro ny swo ich demo kra ty cz nych praw: Pora na Ukra i nie i po do b ne or ga ni za cje w cen tra l nej i wschod niej Eu ro pie................................. 63 4. Wy bo ry szko l ne, sy mu la cje wy bo rów oraz inne spe cja l ne pro gra my edu ka cy j ne......................... 68 Erin Thies sen Edu ka cja m³odych lu dzi po przez ucze st ni c two w pro ce sie wy bo r czym: Stu dent Vote w Ka na dzie................ 68 Sean W. Burges Promowanie wœród m³odych lu dzi po trze by œwiadomego g³oso wa nia: Ele i tor do Fu tu ro (Wy bo r ca Przysz³oœci) w Bra zy lii.. 72 5. Roz ry w ka............................... 76 Da vid McGra ne Ucze nie par ty cy pa cji po li ty cz nej po przez te atr: The Réseau de com mu ni ca tion d information et de fo r ma tion des fem mes dans les or ga ni sa tions non- gouve rne menta ux (RECIF/ONG) w Bur ki na Faso............................ 76 Ju raj Ho c man Rock Vo lieb i wy bo ry par la men tar ne na S³owa cji w 1998 roku: akty wi zo wa nie wy bo r ców po s³owa c ku........ 78 6. Za chê ty materialne.......................... 82 Ma ria Gra t s chew Wy bo ry lo ka l ne w 1995 roku w No r we gii i to wa rzysz¹ca im lo te ria............................... 82 Ivo Ba li now Wy bo ry par la men tar ne w 2005 roku w Bu³ga rii i to wa rzysz¹ca im lo te ria............................... 84 Czêœæ IV. Wnio ski.............................. 87 Bi b lio gra fia.................................. 92 Aneks A. Ty po lo gia ini cja tyw wraz z po ru sza ny mi pro ble ma mi i wyko rzy stywa ny mi me to da mi.................. 96 Aneks B. Wy kaz da nych kon ta kto wych or ga ni za cji zaan ga o wa nych w pro mo cjê fre k wen cji wy bo r czej................. 98 Aneks C. Sta ty sty ki fre k wen cji w wy bo rach po wszech nych na ca³ym œwie cie, 1945 2006........................ 164 Aneks D. O wspó³au to rach......................... 198 Aneks E. O International IDEA....................... 201
Wstêp do wy da nia pol skie go Niska partycypacja w wyborach i referendach to jeden z zasadniczych przejawów kryzysu uczestnictwa w yciu publicznym w Polsce. Myœl¹c o na - prawie Pañstwa nale y podejmowaæ dzia³ania zmierzaj¹ce do aktywizowania spo³eczeñstwa i w³¹czania siê obywateli w ycie publiczne. Dzia³ania te po - win ny mieæ mo li wie ró no rod ny cha ra kter info rma cy j ny, edu ka cy j ny, pro - mocyjny. Wa ne s¹ równie zmiany w prawie wyborczym, w szczególnoœci w pro ce du rach orga ni zo wa nia wy bo rów i g³oso wa nia. Zjawisko absencji wyborczej jest problemem wystêpuj¹cym na ca³ym œwiecie. Wiele pañstw podejmuje inicjatywy na rzecz aktywizowania obywa - teli, u³atwienia i zachêcenia ich do udzia³u w wyborach. Warto zapoznaæ siê z tymi rozwi¹zaniami. Czêœæ z nich charakteryzuje siê du ¹ skutecznoœci¹ i z pewnoœci¹ nale y powa nie zastanowiæ siê nad ich wprowadzeniem rów - nie w pol skich wa run kach. In sty tut Spraw Pu b li cz nych od wie lu lat pro wa dzi ana li zy par ty cy pa cji wy - borczej oraz proponuje rozwi¹zania maj¹ce na celu zmiany systemowe takie jak powo³anie no wych in sty tu cji oraz mode r ni za cjê pro ce dur pra wa wy bo r - czego w celu uczynienia ich bardziej dostêpnymi i przyjaznymi obywate - lom. Uczestniczy te w bezpoœrednim aktywizowaniu wyborców (akcje frek - wen cy j ne). Eks per ci In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych ob se r wuj¹ rów nie ini cja - tywy zagraniczne w szczególnoœci instytucji stawiaj¹cych sobie za cel aktywizacjê wyborcz¹ obywateli. Przekazujemy Pañstwu niniejsz¹ publikacjê przygotowan¹ przez renomowany szwedzki instytut IDEA (Institute for Democracy and Electoral Assi - stan ce), któ re go dzia³al noœæ od wie lu lat kon cen tru je siê na wspie ra niu pro ce - sów demokratycznych. Ksi¹ ka ta analizuje przyczyny niskiej frekwencji oraz ich wp³yw na fun kcjo no wa nie de mo kra cji. Za wie ra te sze ro ki wy bór ró nych inicjatyw podejmowanych w pañstwach na ca³ym œwiecie, które ³¹cz¹ jeden cel zwiêkszenie uczestnictwa w wyborach i referendach. W publikacji zna - leÿæ mo na równie dane porównawcze wyników frekwencji w wyborach ogól nona ro do wych prze pro wa dza nych w la tach 1945 2006. Po da ne s¹ rów -
8 Wstêp do wydania polskiego nie dane teleadresowe instytucji dzia³aj¹cych na rzecz zwiêkszenia frekwencji wyborczej na ca³ym œwiecie. Przygotowanie i wydanie polskiej wersji ni - nie j szej pu b li ka cji jest mo li we dziê ki fi nan so we mu wspa r ciu Polsko -Amery - ka ñ skiej Fun da cji Wol no œci. Mamy nadziejê, e prezentowany przegl¹d ró norodnych dzia³añ bêdzie sta no wi³ in spi ra cjê za rów no dla or ga nów pa ñ stwa, w³adz sa morz¹do wych, or - ganizacji pozarz¹dowych, jak równie aktywnych obywateli. Prof. Lena Kolar ska- Bobi ñ ska Dy re ktor In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych
S³owo wstê p ne Od ponad 10 lat spa daj¹cy wska Ÿ nik par ty cy pa cji wy bo r czej jest co raz bar dziej nie po koj¹cy. Po ja wiaj¹ siê g³osy za tro ska nych o kon dy cjê de mo - kra cji. In sty tut IDEA nie ma l e od mo men tu swo je go po wsta nia w 1995 roku za j mu je siê pro ble mem fre k wen cji wy bo r czej. Baza da nych IDEA bu - dzi uz na nie wœród ba da czy i pra kty ków jako Ÿród³o wa nych in fo r ma cji z tej dzie dzi ny. Jej ua ktua l nio na wer sja zna j du je siê w ksi¹ ce. Dane takie s¹ szczególnie istotne, gdy traktowane s¹ jako wskazówki do tworzenia polityki i narzêdzi, które bêd¹ praktyczn¹ pomoc¹ dla rz¹dz¹cych, dla komisji wyborczych i innych instytucji zaanga owanych w projektowanie i budowanie demokracji. Pierwszym zadaniem podjêtym w niniejszej publikacji, by³o zidentyfikowanie inicjatyw ju istniej¹cych, które mog¹ promowaæ partycy pa cjê wy borcz¹ i któ re ³atwo wpro wa dziæ w y cie. Nie któ re z nich oka za³y siê bardzo skuteczne, inne mniej. Niektóre s¹ kontrowersyjne, inne nie. Celem niniejszej ksi¹ ki jest zainspirowanie tych, którzy wierz¹, i wysoka partycypacja w wyborach i referendach u³atwia budowanie zaufania dla instytucji demokratycznych oraz ich zaanga owania w nawi¹zywanie kontaktów i dzielenie siê informacjami. Przytoczone zosta³y tu przyk³ady inicjatyw i kampanii zachêcaj¹cych do partycypacji wyborczej z ca³ego œwiata oraz zaprezentowa no wy bór stu diów przy pa d ku, wy kaz do œwia d czeñ i su ge stie do tycz¹ce do brej pra kty ki. Pra ca IDEA do tycz¹ca par ty cy pa cji wy kra cza poza ramy tej ksi¹ ki i bê - dzie kontynuowana. Wiele kwestii zwi¹zanych z frekwencj¹ wyborcz¹ dotyka g³êbo kich pro ble mów po li ty cz nych od nosz¹cych siê, na przyk³ad, do insty - tucjo na l nych i wy bo r czych mo de li czy te ró nych po dejœæ do edu ka cji oby - watelskiej. Inne pozostaj¹ w sfe rze ba dañ: czy jest prawd¹, e co raz wiê cej oby - wateli anga uje siê w alter natywne metody partycypacji, czy te ci aktywni obywatele s¹ jednoczeœnie sta³ymi wyborcami? IDEA bê dzie na dal pro mo waæ no wa to r skie roz wi¹za nia, sta wiaæ wy zwa - nia ba da w cze i po szu ki waæ ja s nych i pro s tych wska zó wek, jak za chê caæ do udzia³u w wy bo rach. Vi dar He l ge sen Sekretarz Generalny International IDEA
Przed mo wa Ksi¹ ka ta powsta³a w odpowiedzi na potrzeby i yczenia wyra ane przez osoby zajmuj¹ce siê projektowaniem i implementowaniem procesów wyborczych, które chcia³y lepiej poznaæ temat partycypacji wyborczej i mieæ mo liwoœæ zapoznania siê z praktycznymi rozwi¹zaniami. Zosta³a opracowana przez zespó³ IDEA przy wspó³pracy z ekspertami kanadyjskiego Uniwersytetu Carleton w Ot ta wie oraz z wie lu in nych czê œci œwia ta. W imie niu IDEA pra gnê po - dziêkowaæ wspó³autorom i wszystkim osobom, które pracowa³y nad powstaniem ksi¹ ki. Po dziê ko wa nia na le ¹ siê rów nie wie lu oso bom na ca³ym œwie - cie, które zajmowa³y siê motywowaniem wyborców i uczestniczy³y w inicjatywach podejmowanych w celu zachêcenia do udzia³u w wyborach i podniesienia frekwencji. Inicjatywy te s¹ przedstawione w niniejszej ksi¹ ce. Szczególne podziêkowania sk³adamy nastêpuj¹cym osobom: Helenie Catt z nowozelandzkiej Komisji Wyborczej; Irynie Czupryna z ukraiñskiej Pora; francuskiemu Stowarzyszeniu Obywatelskoœæ i Demokracja (Association Civisme et Démocratie); Steinowi Gaute Endal, by³emu doradcy zarz¹du miasta Evenes w Norwegii; Markowi Franklinowi z amerykañskiego Trinity College w Connecticut i w³oskiego Instytutu Uniwersytetu Europejskiego we Florencji; Taylorowi Gunn z kanadyjskiej organizacji G³os Ucznia; Michaelowi Hanmer z amerykañskiego Departamentu Rz¹dowego Uniwersytetu Georgetown; Sheridan Hortness; Asbjorn Johansen z zarz¹du miasta Evenes w Norwegii; Samuelowi Jones, by³emu sta y œcie w IDEA; Han nie Be r he im z IDEA; Jo han Lin droth z IDEA; Lindsay Mazzucco z kanadyjskiej organizacji G³os Ucznia; Ninie Morris z brytyjskiej Komisji Wyborczej; Alanowi Wall; Sieci Przekazywania Informacji i Szkolenia Kobiet w Organizacjach Pozarz¹dowych (Réseau de communication d information et de formation des femmes dans les organisations non-gouvernementaux) z Burkina Faso; Richardowi G. Niemi z amerykañskiego Uniwersytetu Rochester; Valerie Pereboom z kanadyjskiego Uniwersytetu Carleton w Ottawie; Murray Print z australijskiego Uniwersytetu Sydney; Amy Stoks z G³ównego Biura Wyborczego w Nowej Zelandii; Murray Wicks z Centrum Rejestracji Wyborczej w Nowej Zelandii; Joshowi Schneck Winters z Minnesockiego Projektu Partycypacji; Zoe Mills z IDEA i Danielowi Zovatto z IDEA. An drew El lis Przewodnicz¹cy Programu Procesy Wyborcze International IDEA
Czêœæ I Wprowadzenie De mo kra cja win na sta no wiæ oka zjê do œwiê to wa nia dla zaan ga o wa ne go spo³ecze ñ stwa. De mo kra cja wy ma ga akty w no œci oby wa te li, po nie wa to przez dys ku sjê, po - wszech ne zaan ga o wa nie lu dzi oraz zain tere so wa nie po li tyk¹, cele spo³ecz ne po win ny byæ de fi nio wa ne i wpro wa dza ne w y cie. Bez zaan ga o wa nia oby - wa te li w ten pro ces, de mo kra cja po zba wio na jest za rów no legi ty mi za cji jak i swej inspiruj¹cej si³y 1. W osta t nich ki l ku dzie siê cio le ciach by li œmy œwia d ka mi po wszech ne go spadku frekwencji wyborczej na œwiecie (chocia nie ma zgody, co tak naprawdê mo na uz naæ za do bry wy nik fre k wen cji). Osta t nie jej spa d ki w wie lu kra - jach wzbu dzi³y tro skê rz¹dów, ko mi sji wy bo r czych, or ga ni za cji po zarz¹do - wych oraz samych obywateli. Ta be la 1 przed sta wia œred ni¹ fre k wen cjê wy borcz¹, jako pro cent zare je - stro wa nych wy bo r ców, w la tach od 1945 r. do 30 li pca 2006 r. W ta be li za - mie sz czo no wy ni ki wy bo rów par la men tar nych i pre zy den c kich w 214 kra - jach i te ry to riach sta no wi¹cych bazê da nych in sty tu tu IDEA. Baza nie bie rze pod uwa gê kon te kstu po szcze gó l nych wy bo rów. Obe j mu je wszy stkie re gio - ny œwia ta. Przed sta wio ne wy ni ki s¹ tym sa mym ró ne w po szcze gó l nych la - tach, po nie wa w ró z nych kra jach s¹ inne te r mi ny wy bo rów. Nie mniej, ta be - la ta do brze ilu stru je ten den cje zmnie j szaj¹cej siê fre k wen cji, sta no wi¹cej przed miot zain tere so wa nia wie lu ini cja tyw opi sa nych w tej ksi¹ ce. Wy bo ry po prze dzaj¹ce rok 1990 po ka zuj¹ œred ni¹ fre k wen cjê wy borcz¹ os cy luj¹c¹ w œro d ko wych lub te gó r nych gra ni cach 70 pro cent. Od roku 1945 do 1960 œred nia fre k wen cja wy nios³a 76,4 pro cent. W la tach 1961 1975 wzros³a nieznacznie do 77,1 procent, lecz nastêpnie nieznacznie siê obni y³a do 74,8 pro cent w okre sie lat 1976 1990. Na stê p nie, od 1990 do 2006, œred nia frekwencja wyborcza istotnie siê zmniejszy³a osi¹gaj¹c wynik 69,7 procent. Podczas dziesiêciolecia poprzedzaj¹cego rok 2006, wynios³a nawet mniej ni 1 Da l ton, Rus sell J., Ci ti zen Po li tics: Pu b lic Opi nion and Po li ti cal Pa r ties in Ad van ced In - dustrial Democracy (New York: Cha t ham Ho u se Pu b li shers, 2002), s. 32.
Aktywizowanie wyborców 14 69 pro cent. Co wiê cej, œred nie od chy le nie stan dar do we rów nie zma la³o, z ponad 3 pro cent we wcze œ nie j szych prze dzia³ach cza so wych do 2,5 pro cent obecnie. Dane te wskazuj¹ nie tylko na obni enie siê frekwencji na œwiecie, lecz równie na zacieranie siê ró nic miêdzy poszczególnymi krajami. Na przestrzeni lat ró nice miêdzy maksymalnymi a minimalnymi wynikami sta³y siê coraz mniej wyraÿne. Ksi¹ ka ta przy bli y nam nie któ re z prób po dej mo wa nych na œwie cie w ce - lu po wstrzy ma nia i/lub od wró ce nia spa d ku par ty cy pa cji wy bo r czej oraz zwiê - kszenia frekwencji w wyborcach wszelkiego rodzaju, referendach i w ró nych ini cja ty wach oby wa te l skich. We wszystkich wydarzeniach wyborczych bierze udzia³ wiele czynników, które wywieraj¹ zró nicowany wp³yw na frekwencjê wyborcz¹. Niektórych z nich nie da siê usun¹æ, po nie wa wy ma ga³oby to zmian w porz¹dku insty tucjo na l nym, prawie wyborczym lub te by³yby wynikiem wielkich transformacji spo³ecznych. Jednak e pewne elementy s¹ bardziej podatne na zmiany, a ksi¹ ka ta pre zen tu je wy bór sto so wa nych w pra kty ce spo so bów, któ re mog³yby wp³yn¹æ korzystnie na zwiêkszenie frekwencji wyborczej. Ta be la 1. Frekwencja wyborcza na œwiecie, 1945 czerwiec 2006 Li cz by przed sta wiaj¹ od se tek zare je stro wa nych wy bo r ców, któ rzy od da li g³os Lata Odsetek Lata Odsetek Lata Odsetek Lata Odsetek 1945 74,4 1961 76,8 1977 79,8 1993 72,2 1946 78,5 1962 79,2 1978 74,7 1994 73,6 1947 71,2 1963 86,5 1979 71,3 1995 67,3 1948 75,6 1964 74,9 1980 80,4 1996 71,4 1949 82,8 1965 79,0 1981 79,7 1997 69,0 1950 74,6 1966 76,3 1982 74,2 1998 70,9 1951 79,1 1967 74,2 1983 74,7 1999 72,7 1952 74,4 1968 75,5 1984 78,0 2000 66,7 1953 81,2 1969 73,8 1985 79,2 2001 73,2 1954 74,6 1970 74,3 1986 72,8 2002 67,9 1955 74,1 1971 78,0 1987 79,6 2003 67,5 1956 76,3 1972 80,1 1988 73,4 2004 68,4 1957 74,9 1973 77,5 1989 74,8 2005 66,3 1958 80,7 1974 74,1 1990 70,3 2006 66,5 1959 75,6 1975 75,7 1991 68,9 1960 73,7 1976 76,0 1992 72,0
Aktywizowanie wyborców 15 Frekwencja wyborcza na œwiecie, 1945 czerwiec 2006 Treœæ niniejszej publikacji Czêœæ wprowadzaj¹ca poœwiêcona jest niektórym teoretycznym oraz praktycznym kwestiom dotycz¹cym ogólnie obni aj¹cej siê partycypacji obywate - li w polityce, a szczególnie w g³osowaniu. Nastêpnie, w celu skategoryzowa - nia typów dzia³alnoœci ró nych organizacji rz¹dowych oraz pozarz¹dowych maj¹cych na celu zwiêkszenie frekwencji wyborczej, czêœc II ksi¹ ki przedstawia ich za³o e nia. Wy ró nio no szeœæ pod sta wo wych ty pów dzia³añ: 1. kampanie informacyjne wyjaœniaj¹ce procedury wyborcze oraz sposoby g³osowania; 2. ka m pa nie pro mo cy j ne uza sad niaj¹ce, dla cze go oby wa tel po wi nien braæ udzia³ w wy bo rach; 3. akcje obywatelskie nastawione na mobilizacjê elektoratu; 4. szko l ne sy mu la cje wy bo rów oraz inne pro gra my edu ka cy j ne; 5. roz rywkê; 6. zachêty materialne maj¹ce na celu nak³onienie wyborców do g³osowania. Czêœæ III prezentuje studia przypadku z ka dego typu aktywnoœci, zaczerp - niête ze spisu zaanga owanych w tê problematykê organizacji (zobacz aneks B), opracowanego na podstawie ró norodnych miêdzynarodowych Ÿróde³. Niektóre po mys³y oraz dzia³ania uda³o siê prze nieœæ z kra ju do kra ju, a na wet z kon ty - nentu na kontynent. Czêœæ IV prezentuje niektóre wstêpne konkluzje i zalecenia, które mog¹ wynikaæ z niniejszego opracowania.
Aktywizowanie wyborców 16 1. Teorie demokracji Demokracja, jako pojêcie teoretyczne, by³a od dawna przedmiotem rozwa - añ, dys ku sji oraz ma rzeñ. Spo sób, w jaki de mo kra cja jest de fi nio wa na, mówi nam nie ty l ko o ce chach rz¹du, wy bo rach i w³adzy, lecz rów nie o cha ra kte rze spo³ecze ñ stwa, wspól no ty. W fi lo zo fii po li ty cz nej osta t nich stu le ci po jê cie de - mokracji ewoluowa³o i pojawia³o siê w wielu wcieleniach. By³o u ywane jako pod sta wa uto pi j ne go spo³ecze ñ stwa, jako œro dek ochro ny oby wa te li przed rz¹dem, jako narzêdzie s³u ¹ce przyœpieszeniu rozwoju cz³owieka, jako forma wolnorynkowej polityki oraz sposób na zapewnienie stabilnoœci w pluralistycznym spo³ecze ñ stwie. Te o ria de mo kra cji post rze ga³a lu dz koœæ jako pro jekt, jako kon su men tów oraz jako za gro e nie dla po ko ju i do bre go porz¹dku. Nie - ustaj¹ce przemyœlenia teoretyczne oraz wysi³ki ró nych de mo kra ty zuj¹cych siê grup w da l szym ci¹gu jako pier w szoplanowe sta wiaj¹ py ta nia o na tu rê de mo kra cji i po li ty ki. Postrzegana œciœle jako narzêdzie lub mechanizm, demokracja przedstawi - cielska jest definiowana jako system rz¹dzenia, w którym obywatele g³osuj¹ w celu wybrania tych, którzy bêd¹ podejmowali decyzje polityczne oraz bêd¹ pe³niæ fun kcjê ich li de rów po li ty cz nych. Sam akt g³oso wa nia za pe w nia bez po - œrednie zainteresowanie wszystkich obywateli czynnoœciami ich rz¹du, szansê wziêcia udzia³u w wyborach oraz informowania siebie i innych. Rezultaty g³oso wa nia daj¹ wy bra nym upo wa nie nie do rz¹dze nia lub opo no wa nia i na dzo ro wa nia rz¹dz¹cych do cza su na stê p nych wy bo rów oraz pra wo de cy - do wa nia w kwe stiach po li ty ki w roli przed sta wi cie li swo ich wy bo r ców. G³osowanie staje siê podstawow¹ form¹ interakcji miêdzy wybranymi przedstawicielami i przeciêtnymi obywatelami, zapewnia jednoczeœnie fundamen - taln¹ podstawê dzia³ania ca³oœci systemu demokratycznego, a tak e jest wielk¹ wartoœci¹ symboliczn¹. Jeœli uczestnictwo w wyborach maleje, zanika jednoczeœnie zasadniczy zwi¹zek miêdzy obywatelami a systemem, dzia³ania rz¹du zaczynaj¹ siê rozmijaæ z oczekiwaniami obywateli, a w ogólnym wymiarze podwa ona zostaje legitymizacja systemu. Niektórzy teoretycy twierdz¹ jednak, e ta póÿno-xx-wieczna forma de - mo kra cji po ja wi³a siê w doœæ para do ksa l nej po sta ci z jed nej stro ny, za pe w - nia rów noœæ po li tyczn¹ w fo r mie po wszech ne go pra wa do g³oso wa nia ca³ego spo³ecze ñ stwa, jed no stek maj¹cych indy widu a l ne upra w nie nia, a z dru giej, ze z wa la na fun kcjo no wa nie go spo dar ki sprzy jaj¹cej utrwa la niu nie rów no œci kla so wych, do cho do wych i szans y cio wych 2. To w³aœ nie ten mo del de mo kra - cji, jak twierdz¹, jest w³aœciw¹ przy czyn¹ kry zy su prze ja wiaj¹cego siê w sze - 2 Macpherson, C.B., The Life and Times of Liberal Democracy (Oxford: Oxford University Press, 1977), pp. 78 92; and Bar ber, Ben ja min, Strong De mo c ra cy (Ber ke ley, Ca lif.: Uni ve r si ty of Ca li fo r nia Press, 1984), ss. xiv, 4, 99 109.
Aktywizowanie wyborców 17 ro ko roz po wszech nio nej alie na cji wy bo r ców i ob ni aj¹cym siê wska Ÿ ni ku partycypacji wyborczej. Niektórzy badacze oraz uczestnicy procesów budowy demokratycznych stru ktur, uwa aj¹, e po li ty ki nie mo na uwa aæ je dy nie za in stru ment kon tro li czy wp³ywu, win na ona byæ po j mo wa na ra czej jako spo sób y cia i po dej mo - wania spo³ecznych decyzji. W takiej wizji demokracja staje siê pojêciem moralnym swoistym stylem ycia. Uczestnictwo w wyborach winno zaspokajaæ tak e potrzeby ekspresji, zapewniaj¹c obywatelowi poczucie, e jest czêœci¹ tego pro ce su. W ta kim ujê ciu, demo kra ty cz ne ucze st ni c two jest uj mo wa ne jako œro dek bu do wy za rów no oby wate l sko œci, jak i wspól no ty. Znacz¹ce uczestnictwo obywateli w decyzjach podejmowanych przez rz¹dz¹cych w ro dza ju de mo kra cji bez po œred niej jest nie zbêd ne, by zbu do waæ bar dziej sprawiedliwe i humanitarne spo³eczenstwo 3. Niezale nie od wystêpuj¹cych ró nic, wszystkie teorie demokracji uznaj¹ g³oso wa nie za jej fun da men tal ny ele ment. Wy bo ry po zo staj¹ pod sta wo wym œrodkiem wp³ywu spo³eczeñstwa w demokracji przedstawicielskiej, zapew - niaj¹ zbiorowy mechanizm decydowania o tym, kto zawiaduje sprawami rz¹du i kto nad zo ru je te dzia³ania oraz kto za pe w nia w pe w nym sto p niu kon - tro lê nad wy bra ny mi po li ty ka mi. Re fe ren da i ini cja ty wy oby wa te l skie umo li - wiaj¹ bezpoœrednie zaanga owanie obywateli w proces podejmowania decyzji, ze wszy stki mi tego po zy tyw ny mi i ne ga tyw ny mi kon sek wen cja mi, i ta k e po do b nie jak w przy pa d ku wy bo rów za le ¹ od akty w ne go ucze st ni c twa obywateli. G³osowanie pozostaje naj³atwiejsz¹ form¹ politycznej partycypa - cji, tak¹, która anga uje wiêkszoœæ obywateli 4. Maj¹c to na uwa dze, przy czy - ny, dla któ rych lu dzie wy daj¹ siê co raz bar dziej sk³onni wstrzy my waæ siê od g³oso wa nia, po zo staj¹ nie ja s ne. Jako wy ja œ nie nia cz¹stko we za pro pono wa no jed nak wie le po ten cja l nych czyn ni ków. 2. Z czego wynikaj¹ ró nice we frekwencji Wie le roz wa añ po œwiê co no wy ja œ nie niu, dla cze go oby wa te le g³osuj¹ lub nie. Wskazywano wie le czyn ni ków, któ re wed³ug na uko w ców i te o re ty ków wp³ywaj¹ na po ziom fre k wen cji na œwie cie. Czyn ni ki te zostan¹ po kró t ce 3 Mac p he r son, The Life of Li be ral De mo c ra cy, ss. 94 105; Bar ber, Strong Democracy, ss. 117 137; and Da l ton, Ci ti zen Po li tics, s. 32 4 Te i xe i ra, Ruy A., Why Ame ri cans Don t Vote: Tu r no ut De cli ne in the Uni ted Sta tes 1960 1984 (New York: Gre en wo od Press, 1987), ss. 3 4, 46, 101; Bla is, An dre, To Vote or Not to Vote: The Me rits and Li mits of Ra tio nal Cho i ce The o ry (Pit t s burg, Pa.: Uni ve r si ty of Pit t s - burgh Press, 2000), s. 70; and Fran klin, Mark N., Ele c to ral Par ti ci pa tion, in La w ren ce Le Duc, Ri chard G. Ne i mi and Pip pa Nor ris (eds), Co m pa ring Democracies: Elections and Voting in Glo bal Per spe c ti ve (Tho u sand Oaks, Ca lif.: SAGE Pu b li ca tions, 1996), s. 216.
Aktywizowanie wyborców 18 omó wio ne po ni ej z uw z glêd nie niem po dzia³u na dwie ka te go rie: czyn ni ków wy ni kaj¹cych z kon te kstu i z sy ste mu wy bo r cze go oraz czyn ni ków indy widu - a l nych i spo³ecz nych, któ re wp³ywaj¹ na po ziom fre k wen cji 5. 2a. Czynniki wynikaj¹ce z kontekstu i z systemu wy bo r cze go Ze wzglê du na to, e fre k wen cja wy bo r cza nie ty l ko jest od mien na w ró - nych kra jach, ale te zmie nia siê z wy bo rów na wy bo ry, rozwa enie czynni - ków wy ni kaj¹cych z kon te kstu i z sy ste mu wy bo r cze go jest po mo c ne przy oszacowaniu partycypacji politycznej, zw³aszcza dlatego, i wp³ywaj¹ one na postrzeganie wydarzenia wyborczego przez wyborców. Na po zio mie krajo wym kon tekst mo e siê ró niæ, cza sem znacz¹co, po - rów nuj¹c ró ne ro dza je wyborów. Czyn ni ki wy ni kaj¹ce z kon te kstu przy - czyniaj¹ siê do tego, e partycypacja w wydarzeniach wyborczych bywa mniej lub bar dziej atra kcy j na. Przyk³ada mi tego typu czyn ni ków mog¹ byæ: post rze ga na efe kty w noœæ ry wa li za cji po li ty cz nej sto pieñ, w ja kim oby wa - tele wierz¹, i odmienny wynik wyborczy mo e prowadziæ do zmiany kie - run ku po li ty ki i dzia³ania rz¹du; na si le nie ry wa li za cji i zna cze nie wy da rze nia wy bo r cze go za rów no na po - zio mie ogól nona ro do wym, jak i lo ka l nym: je œli g³osuj¹cym wy da je siê, i walka wyborcza jest wyrównana, uznaj¹ wybory za wa ne, przewidywany zakres marginesu zwyciêstwa czêœciowo determinuje postrzegan¹ wagê po - je dyn cze go g³osu i mo e mieæ wp³yw na ocze ki wa nia ele kto ra tu w od nie - sie niu do po stê po wa nia rz¹du; cha ra kter sy ste mu par ty j ne go. Sto pieñ po dzia³u mo e za pe w niaæ wy bo r - com wiêksz¹ rozmaitoœæ opcji, choæ znaczne zró nicowanie mo e mieæ prze ciw ny sku tek, po nie wa wywo³uje u wy bo r ców dez orien ta cjê i spra - wia, e nie maj¹ oni ja s no œci, jaki efekt mo e mieæ ich g³os; wy da t ki na ka m pa niê mog¹ pod nieœæ pre sti wy bo rów i za pe w niæ roz po w - szechnienie informacji politycznej na szersz¹ skalê; tra dy cje wy bo r cze w ró nych spo³ecz no œciach. Pojawienie siê pewnych man da tów mo e przy czy niæ siê do spa d ku fre k wen cji wy bo r czej lub te po - szczególne spo³ecznoœci mog¹ staæ siê szczególnie korzystn¹ grup¹ doce - low¹ dla ró nych grup in te re su lub pa r tii po li ty cz nych; g³oso wa nie stra te gi cz ne. Wy bo r cy mog¹ li cz niej udaæ siê do urn, aby za po - biec nie po ¹da ne mu wy ni ko wi wy bo r cze mu; 5 Nor ris, Pip pa, Ele c to ral En gi ne e ring (Ca m bri d ge: Cambridge University Press, 2004), ss. 257 258.
Aktywizowanie wyborców 19 czas po miê dzy wy bo ra mi. Badania wykazuj¹, e jeœli wybory odbywaj¹ siê bardzo czêsto, cierpi na tym frekwencja wyborcza, choæ istnieje wiele teorii wyjaœniaj¹cych, dlaczego tak jest; po go da mo e byæ czyn ni kiem wp³ywaj¹cym na fre k wen cjê w pe w nych kli - ma tach wy ra Ÿ niej ni w in nych. Eks tre ma l ne wa run ki po go do we wp³ywaj¹ ne ga ty w nie na po ziom fre k wen cji; rodzaj samego wydarzenia wyborczego. Frekwencja w referendach i g³osowaniach dotycz¹cych inicjatyw obywatelskich jest zwykle ni sza ni w wyborach ogólnonarodowych, ale s¹ wyj¹tki (referendum w Norwegii dotycz¹ce cz³onkostwa w Unii Europejskiej lub referendum niepodleg³oœciowe w Quebecu), które pokazuj¹, e bywa inaczej. Wybory inne ni ogólnonarodowe, takie jak do Parlamentu Europejskiego lub wybory lokalne czêsto charakteryzuj¹ siê ni sz¹ frekwencj¹, podobnie jak wybory parlamentarne w systemach prezydenckich niezsynchronizowane z wyborami prezydenckimi. Elementy systemowe lub in sty tu cjo nalne s¹ na ogó³ bar dziej sta bi l ne i czê - sto ich zmia na wy ma ga wiê ksze go wysi³ku usta woda w cze go i admi ni stra - cyjnego. Wiele z tych czynników najlepiej przedstawiæ w kategoriach u³atwiania lub jako po wo dy spra wiaj¹ce, e udzia³ w wy bo rach sta je siê bar dziej lub mniej k³opo t li wy. Przyk³ady czyn ni ków sy ste mo wych to: wybór systemu wyborczego. Prawie wszystkie systemy wyborcze mo na ogó l nie ska tego ry zo waæ jako wiê kszo œcio we (wzglêd nie lub bez wzglêd - nie), proporcjonalne albo mieszane. Badania wskazuj¹, e im lepiej system wyborczy zapewnia reprezentatywnoœæ elektoratu, tym wy sza jest frek - wencja wyborcza. Frekwencja w systemach proporcjonalnych jest czêsto wy sza ni w systemach wiêkszoœciowych. re je stra cja wy bo r ców jako obo wi¹zek pa ñ stwa lub obywatela; obo wi¹zko we czy do bro wo l ne g³oso wa nie. Pro wa dzo ne w wie lu kra jach ba - da nia wy ka za³y, e w kra jach, w któ rych g³oso wa nie jest obo wi¹zko we, frek - wencja wyborcza jest wy sza, jednak pod warunkiem, e obowi¹zek jest po pa r ty sku te cz ny mi san kcja mi gro ¹cymi za nieg³oso wa nie; g³oso wa nie od by waj¹ce siê przez je den lub wiê cej dni; wy bo ry od by waj¹ce siê w dniu po wszed nim lub dniu wo l nym od pra cy. Ar - gu men tu je siê, e orga ni zo wa nie wy bo rów w dniu wo l nym u³atwia ucze st - ni c two w nich. Z ba dañ wy ni kaj¹ jed nak sprze cz ne wnio ski do tycz¹ce sprawdzania siê tego w praktyce; do stê p noœæ alte rna ty w nych pro ce dur g³oso wa nia (wczeœniejsze g³osowa - nie, g³oso wa nie przez pe³no mo c ni ka, g³oso wa nie kore spon dency j ne itp.) po zwa la od daæ g³os wy bo r com, któ rzy w dniu wy bo rów mog¹ nie mieæ ta - kiej mo li wo œci; fi zy cz ny do stêp do lo ka li wy bo r czych. Je œli do stêp jest trud ny, czêœæ po ten - cjalnych wyborców mo e zniechêciæ siê do g³osowania;
Aktywizowanie wyborców 20 wy ko rzy sta nie no wych te ch no lo gii, ta kich jak g³oso wa nie ele ktro ni cz ne, któ re uzu pe³niaj¹ kon we ncjo nal ne pro ce du ry. Jed nak wed³ug wy ni ków pro je któw pi lo ta o wych, me to dy te ra czej u³atwiaj¹ g³oso wa nie wy bo r com regularnie uczestnicz¹cym, ni zachêcaj¹ do g³osowania nowych wyborców. adnego z czynników nie mo na uznaæ za wystarczaj¹ce wyjaœnienie w od nie sie niu do wszy stkich œro do wisk wy bo r czych. Na wie le z tych czyn ni - ków administracja wyborcza czy agencje rz¹dowe mog¹ nie mieæ adnego wp³ywu, nie mówi¹c o gru pach oby wa te l skich czy or ga ni za cjach spo³eczno - -oby wate l skich. Czyn ni ki ta kie wy kra czaj¹ poza ramy tej ksi¹ ki; wp³yw kon - te kstu i pra wa wy bo r cze go jest omó wio ny na przyk³ad w pra cy: Ele c to ral Sy s - tem De sign: The New In ter na tio nal IDEA Han d bo ok 6. 2b. Czyn ni ki indy widu a l ne i spo³ecz ne Wœród cech indy widu a l nych, wiek jest czyn ni kiem naj wa nie j szym i ma najœciœlejszy zwi¹zek z poziomem frekwencji wyborczej. Wyniki ostatnich ba dañ kon sek wen t nie wska zuj¹, e m³odzi cz³on ko wie po pu la cji wy bo r czej s¹ mniej sk³onni g³oso waæ. Wiek jest czê sto u y wa ny jako wska Ÿ nik wiê zi spo³ecz nych, co wy ni ka z za³o e nia, e z wie kiem lu dzie na by waj¹ do œwiad cze - nia, staj¹ siê bar dziej za ko rze nie ni i le piej widz¹, co jest wa ne dla przysz³oœci da nej spo³ecz no œci i kra ju. Pro blem ten zo sta³ sze rzej omó wio ny w trze ciej czê œci ni nie j sze go wstê pu. Inne czyn ni ki czê sto wyko rzy sty wa ne do po mia ru wiêzi spo³ecznych to stan cywilny, mobilnoœæ i zaanga owanie religijne. Oso - by po œlu bie, oso by mniej sk³onne do czê stej zmia ny mie j s ca za mie sz ka nia i osoby religijne statystycznie czêœciej bior¹ udzia³ w wyborach. Inn¹ wa n¹ zmienn¹ spo³eczno -de mo gra ficzn¹, na pod sta wie któ rej mo na pro gno zo waæ po ziom fre k wen cji, jest wy kszta³ce nie, choæ sto pieñ jej wp³y wu jest zró ni co wa ny w za le no œci od kra ju i trud ne jest usta le nie do k³ad nych od - po wied ni ków po zio mu wy kszta³ce nia w ró nych sy ste mach edu ka cy j nych. W du ej czêœci œwiata istnieje jednak pozytywny zwi¹zek pomiêdzy pozio - mem wykszta³cenia i partycypacji wyborczej: czêœciej sk³onne s¹ g³osowaæ oso by le piej wy kszta³cone, czê sto wska zu je siê siê, e oso by ta kie po sia daj¹ za so by, mo li wo œci i œro d ki nie zbêd ne do ucze st ni c twa w po li ty ce, któ rych nie maj¹ ci s³abiej wy kszta³ceni. Wa r to za uwa yæ jed nak, e za le noœæ ta nie wy stê pu je wszê dzie. W nie któ rych ba da niach uzy ska no prze ciw ne wy ni ki wska zuj¹ce na to, e z wy szym po zio mem wy kszta³ce nia wi¹ e siê ni sze pra wdopo dobie ñ stwo od da nia g³osu w wy bo rach (np. w In diach), a wy so ki 6 Re y nolds, An drew, Re il ly, Ben and El lis, An drew, Electoral System Design: The New In - terna tio nal IDEA Han d bo ok (Sto c k holm: In ter na tio nal IDEA, 2005).