Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

Szewczyk Ziora L. i K. inni i inni: Aktywność Stężenie opioidowa wisfatyny u dziewcząt w surowicy z nadczynnością krwi u dziewcząt i niedoczynnością z otyłością tarczycy prostą Vol. 10/2011 Nr 2(35) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Stężenie wisfatyny w surowicy krwi u dziewcząt z otyłością prostą Serum Visfatin Levels in Girls with Simple Obesity 1 Katarzyna Ziora, 1 Joanna Oświęcimska, 2 Elżbieta Świętochowska, 2 Zofia Ostrowska, 1 Magdalena Wszołek, 3 Karolina Ziora-Jakutowicz, 1 Maria Szczepańska, 1 Jarosław Kwiecień, 1 Edyta Machura 1 Katedra i Klinika Pediatrii w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 2 Katedra i Zakład Biochemii w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 3 Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Adres do korespondencji: Katarzyna Ziora, SP Szpital Kliniczny Nr 1, ul. 3 Maja 13/15, 41-800 Zabrze, tel.: (0-32) 37 04 284, ziorkasia@wp.pl Słowa kluczowe: wisfatyna, otyłość Key words: visfatin, obesity STRESZCZENIE/ABSTRACT Wstęp. Rola wisfatyny (VISF) w patofizjologii otyłości jest dotychczas słabo poznana. Niewiele jest prac na temat ekspresji VISF w tkance tłuszczowej i we krwi u osób otyłych, zwłaszcza dzieci, a wyniki tych badań są rozbieżne. Cel pracy. 1. Ocena stężeń VISF w surowicy krwi u dziewcząt z otyłością prostą. 2. Analiza zależności pomiędzy stężeniami VISF w surowicy krwi a BMI oraz stężeniami wybranych hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u otyłych dziewcząt. Materiał i metody. Badania przeprowadzono u 91 dziewcząt, w tym u 30 z otyłością prostą (OT) (śr wiek: 14,6 lat; śr. m. ciała: 85,9 kg; śr. BMI SDS: 6,9) i u 61 zdrowych (ZD) (śr. wiek: 15,4 lat; śr. m. ciała: 52,3 kg; śr. BMI SDS: -0,18). Oznaczono stężenia VISF w surowicy krwi metodą EIA oraz stężenia TSH, FT4, ACTH, kortyzolu, LH, FSH, testosteronu i estradiolu. Wyniki. Średnie stężenie VISF w surowicy krwi było istotnie statystycznie wyższe w grupie OT (3,19 ± 0,45 ng/ml) niż u ZD (2,50 ± 0,42 ng/ml), ale po przeliczeniu wartości stężenia VISF na BMI istotnie niższe w grupie OT (0,104 ± 0,025 ng/ml/kg/m 2 ) aniżeli u ZD (0,128 ± 0,026 ng/ml/kg/m 2 ). BMI korelowało istotnie statystycznie ujemnie ze stężeniem VISF w surowicy krwi (r = -0,38; p = 0,0409) w grupie OT. Nie wykazano korelacji pomiędzy stężeniem we krwi VISF a stężeniem hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u otyłych. Wnioski. 1. Stężenie VISF we krwi jest istotnie wyższe u dziewcząt z otyłością prostą w porównaniu do dziewcząt zdrowych z prawidłową masą ciała. 2. U dziewcząt otyłych przeliczenie stężeń VISF we krwi na BMI ujawniło brak prostej zależności pomiędzy zawartością tego hormonu we krwi a masą tkanki tłuszczowej, co sugeruje udział dodatkowych mechanizmów adaptacyjnych w kreowaniu stężenia tego hormonu tkanki tłuszczowej we krwi w zaburzeniach masy ciała. 3. Nie obserwuje się zależności pomiędzy stężeniem VISF we krwi a stężeniem hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u dziewcząt z otyłością prostą. Endokrynol. Ped. 10/2011;2(35):17-24. Introduction. The role of visfatin (VISF) in pathophysiology of obesity is hardly known so far. There are only few literature data about expression of VISF in adipose tissue and blood of obese people, children especially, and the 17

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 10/2011;2(35):17-24 results are divergent. Aim of the study. 1. Assessment of VISF concentrations in serum of girls with simple obesity. 2. Analysis of relationship between VISF concentrations in serum, BMI and selected hormones concentrations (thyroid, suprarenal glands and gonadal) in obese girls. Material and methods. The study was performed on 91 girls, including 30 with simple obesity (OT) (mean age: 14.6 yrs; mean body mass: 85.9 kg, mean BMI-SDS: 6.9) and 61 healthy (ZD) (mean age: 15.4 yrs; mean body mass: 52.3 kg, mean BMI-SDS: -0.18). We measured serum concentrations of VISF (with EIA method) and concentrations of TSH, FT4, ACTH, cortisol, LH, FSH, testosterone and estradiol. Results. Mean concentration of VISF in serum was statistically significantly higher in OT group (3.19 ± 0.45 ng/ml) than in ZD (2.50 ± 0.42 ng/ml), but adjusted per BMI concentration of VISF was significantly lower in OT group (0.104 ± 0.025 ng/ml/kg/m 2 ) than in ZD (0.128 ± 0.026 ng/ml/kg/m 2 ). BMI was correlating negatively with VISF concentration in serum (r = -0.38; p = 0.0409) in OT group. No correlation was found between serum VISF concentration and concentration of thyroid, suprarenal glands and gonadal hormones in obese subjects. Conclusions. 1. Concentration of VISF in blood is significantly higher in girls with simple obesity as compare to healthy girls with normal weight. 2. There was no simple relationship between VISF concentrations calculated per BMI and mass of adipose tissue in obese girls, which suggests possible impact of some additional adaptive mechanisms on blood concentration of this hormone in subjects with disturbed body mass. 3. In girls with simple obesity there was no correlation between VISF and thyroid, suprarenal and gonadal hormones blood concentrations. Pediatr. Endocrinol. 10/2011;2(35):17-24. Wstęp Wisfatyna (VISF) znana wcześniej jako czynnik wzrostowy dla prekursorów limfocytów B (pre-b-cell colony-enhacing factor 1 = PBEF1), wzmacniający efekt działania IL-7 i SCF (stem cell factor) w liniach pre-b komórek jelita [1], kodowana przez gen NAMPT (PBEF1) na chromosomie 7 (7q22.3), to polipeptyd 473 aminokwasowy o masie molekularnej 52 kda [1]. U ludzi wykryto VISF w komórkach szpiku kostnego, wątroby, mięśni szkieletowych, tkankach mięśnia sercowego, łożyska, płuc i nerek. W roku 2004 Fukuhara i wsp. [2] po raz pierwszy wykazali ekspresję VISF w komórkach tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej u gryzoni i ludzi, co zostało potwierdzone następnie przez innych autorów [3]. Wisfatyna indukuje wydzielanie cytokin proi przeciwzapalnych (IL-1β, IL-6, IL-1Ra, IL-10 i TNF-α) w monocytach, uczestniczy w komórkowym systemie energetycznym oraz w procesie różnicowania komórek tłuszczowych [1, 4 8]. Indukuje akumulację triglicerydów w preadipocytach i przyspiesza syntezę triglicerydów z glukozy [2]. Podobne efekty działania VISF w indukcji adipogenezy wykazano w komórkach hodowli adipocytów (3T3-L1 i 3T3-F442A). Podawanie VISF zwiększa ekspresję genów kodujących PPAR-γ (peroxisome proliferator-activated receptor-γ), C/EBP-α (CCA- AT-enhancer binding protein-α), FAS (fatty acid synthase), AP2 (adipose P2) i adiponektynę [2]. Słabo poznana jest jeszcze rola VISF w patofizjologii zaburzeń masy ciała. Opublikowano dotychczas niewiele prac na temat ekspresji tego peptydu w tkance tłuszczowej i we krwi u osób otyłych, zwłaszcza dzieci, a wyniki tych opracowań są rozbieżne. Większość autorów [9 12] stwierdzała znamiennie wyższe stężenia VISF w surowicy krwi u otyłych kobiet w porównaniu z kobietami szczupłymi. Podobne spostrzeżenia dotyczyły otyłych dzieci [13]. Podczas redukcji masy ciała poprzez dietę lub wysiłek fizyczny obserwowano istotne zmniejszenie stężenia VISF we krwi u otyłych [9, 14]. Natomiast Sun i wsp. [15] nie wykazali różnic w stężeniach VISF we krwi w grupie otyłych i szczupłych mężczyzn. Niewiele także wiadomo na temat wzajemnych oddziaływań pomiędzy wisfatyną a hormonami tarczycy, nadnerczy oraz gonad u ludzi. Hormony te poprzez wpływ na receptory rozmieszczone w tkance tłuszczowej, podobnie jak insulina, katecholaminy czy hormon wzrostu, pełnią ważną rolę w utrzymaniu homeostazy energetycznej i metabolicznej ustroju. Największe zainteresowanie badaczy wzbudzało do tej pory poszukiwanie zależności między wisfatyną a insuliną oraz ich wpływ na wrażliwość insulinową tkanek obwodowych [2]. Nasuwa się natomiast pytanie na temat zależności pomiędzy wisfatyną a stężeniami we krwi pozostałych hormonów odgrywających rolę w regulacji masy ciała u otyłych. Cel pracy 1. Ocena stężeń wisfatyny w surowicy krwi u dziewcząt z otyłością prostą. 2. Analiza zależności pomiędzy stężeniami wisfatyny w surowicy krwi a BMI oraz stężeniami wybranych hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u otyłych dziewcząt. 18

Ziora K. i inni: Stężenie wisfatyny w surowicy krwi u dziewcząt z otyłością prostą Materiał i metody Do planowanych badań zrekrutowano początkowo 107 dziewcząt, w tym 46 otyłych, przebadanych uprzednio w Poradni Endokrynologicznej i w Oddziale Endokrynologii Dziecięcej, oraz 61 zdrowych ochotniczek, uczennic klas ponadpodstawowych. Do badań zakwalifikowano wyłącznie 30 otyłych dziewcząt, u których na podstawie wcześniej wykonanych oznaczeń hormonalnych wykluczono zaburzenia czynności tarczycy, nadnerczy oraz gonad i postawiono rozpoznanie otyłości prostej. Żadna z nich nie miała zmian skórnych (rozstępy, hirsutyzm, acantosis nigricans), u żadnej nie stwierdzano też zaburzeń gospodarki węglowodanowej i lipidowej. U wszystkich otyłych BMI mieściło się powyżej 97 centyla na obowiązujących dla populacji polskiej siatkach centylowych określonych dla wieku i płci [16], a BMI-SDS było większe niż dwa odchylenia standardowe. U wszystkich zakwalifikowanych do badań dziewcząt przeprowadzono szczegółowy wywiad dotyczący przebytych chorób, stosowanych leków oraz zachowań żywieniowych. Żadna z nich nie chorowała na choroby przewlekłe, nie stosowała leków na stałe ani na co najmniej miesiąc przed planowanym badaniem. Żadna z nich nie stosowała diet odchudzających ani innych metod odchudzania w ciągu ostatnich trzech miesięcy poprzedzających badanie. Ostatecznie badania przeprowadzono łącznie u 91 dziewcząt, które podzielono na dwie grupy. Grupę badaną stanowiło 30 dziewcząt z otyłością prostą (OT) w wieku od 11 do 18 roku życia (zakres: 11 18,3; śr. wiek: 14,6 lat), a grupę kontrolną 61 zdrowych ochotniczek (ZD) w wieku od 11 do 18 roku życia (zakres: 11,7 17,9; śr. wiek: 15,4 lat) (tab. I). Średnia masa ciała w grupie OT wynosiła 85,9 kg (zakres: od 57,7 do 134 kg). U pięciu z nich masa ciała przekraczała 100 kg (BMI-SDS > 10). Średni wskaźnik masy ciała (BMI) wynosił 31,9 kg/m2 (zakres: od 25,5 do 52 kg/m2), a BMI-SDS od 3,2 do 17,8 (śr. BMI-SDS: 6,9) (tab. I). Masa ciała zdrowych dziewcząt wynosiła średnio 52,3 kg (od 31,5 do 71,7 kg), natomiast średni wskaźnik masy ciała (BMI) 19,8 kg/m 2 (od 15,3 do 23,9 kg/m 2 ). BMI-SDS wynosiło od 2,11 do 1,89 (średnie BMI-SDS: 0,18) (tab. I). Rozwój płciowy u wszystkich badanych był zgodny z wiekiem metrykalnym. Dziewięć najmłodszych (11-letnich) dziewcząt, w tym cztery otyłe i pięć zdrowych jeszcze nie miesiączkowało. Żadna z miesiączkujących dziewcząt nie zgłaszała zaburzeń cyklu miesiączkowego. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach (nr L.dz.KNW-6501-62/08). Wszystkie badane oraz ich rodzice lub opiekunowie prawni wyrazili świadomą zgodę na udział w badaniu. Charakterystykę badanych grup dziewcząt zamieszczono w tabeli I. W dniu pobierania krwi do badań hormonalnych żadna z dziewcząt nie zgłaszała dolegliwości, nie miała infekcji, a w badaniu fizykalnym nie stwierdzano odchyleń od stanu prawidłowego. Dziewczęta miesiączkujące miały pobieraną krew w fazie folikularnej cyklu miesiączkowego. Pobierania krwi dokonywano na czczo między godziną 7 00 a 8 00 rano, po całonocnym poszczeniu. U wszystkich badanych oznaczono stężenia wisfatyny w surowicy krwi. Stężenie TSH w surowicy krwi oznaczono u wszystkich badanych, FT4, kortyzolu, FSH i testosteronu u 29 otyłych i wszystkich zdrowych, a stężenie ACTH, LH i estradiolu u 28 otyłych i u wszystkich zdrowych, co wyniknęło Tabela I. Charakterystyka badanych grup dziewcząt Table I. Clinical characteristics of the examined groups of girls Grupy badane Wiek (lata) Masa ciała (kg) Wzrost (cm) BMI (kg/m 2 ) BMI SDS OT (n = 30) średnia ± 1,96 SE (zakres) 14,62 ± 0,84 (11 18,3) 85,87 * ± 7,58 (57,7 134) 163,57 ± 3,51 (145 186,5) 31,86 * ± 2,19 (25,5 52) 6,91 * ± 1,23 (3,23 17,83) ZD (n = 61) średnia ± 1,96 SE (zakres) 15,36 ± 0,8 (11,7 17,9) 52,26 * ± 3,66 (31,5 71,7) 162,6 ± 3,49 (138 183,0) 19,75 * ± 1,12 (15,29 23,93) - 0,18 * ± 0,54 (-2,11 1,89) OT grupa z otyłością prostą ZD grupa zdrowych SE błąd standardowy BMI SDS: wielkość odchylenia standardowego BMI badanej od średniego BMI dla wieku i płci * p < 0,001 OT i ZD 19

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 10/2011;2(35):17-24 z przyczyn technicznych. Wyniki tych badań zamieszczono w tabeli II. Stężenie wisfatyny oznaczano metodą immunoenzymatyczną (enzyme immunoassay Kit = EIA), używając gotowych zestawów firmy PHOENIX PHARMACEUTICALS, INC. Kalifornia (USA). Według zaleceń producenta próbki osocza w pierwszym etapie procedury poddano ekstrakcji w celu wyodrębnienia badanych peptydów z mieszaniny białek i peptydów znajdujących się w osoczu. Do ekstrakcji używano buforu A (1% roztwór wodny kwasu trifluorooctowego) oraz buforu B (60% roztwór acetonitrylu w 1% roztworze kwasu trifluorooctowego). Do ekstrakcji użyto kolumn chromatograficznych SEP-PAK C- firmy Waters Associates. Uzyskany ekstrakt poddawano procesowi liofilizacji, którą przeprowadzono w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Przed rozpoczęciem procedury oznaczania stężeń VISF liofilizaty odpowiednio rozpuszczano buforem załączonym do zestawów. Odczyty ekstynkcji dla badanych peptydów wykonano w czytniku mikropłytek Quant Universal Microplate Spektrophotometr firmy BIO- TEK Instruments, Inc. (USA). Na podstawie odczytanych wartości ekstynkcji obliczono stężenia oznaczanego peptydu z wykorzystaniem krzywej wzorcowej sporządzonej dla każdej serii oznaczeń. Najniższe stężenie oznaczane (czułość) dla zestawu Visfatin C-terminal wynosiła 2,20 ng/ml, błąd wewnątrzseryjny 5%, błąd zewnątrzseryjny 14% [17, 18]. Stężenia ft4, TSH, ACTH, LH, FSH, estradiolu i testosteronu w surowicy krwi oznaczano metodą elektrochemiluminescencji ECLIA (odczynniki firmy ROCHE) aparatem Cobas 6000, moduł cobas e 601. Wyniki opracowano posługując się licencjonowaną wersją programu Statistica ver. 3 (wersja angielska). Dla wszystkich zmiennych sprawdzono zgodność rozkładów z rozkładem normalnym za pomocą testu Shapiro Wilka. Istotność różnic wartości średnich sprawdzono przeprowadzając analizę wariancji ANOVA. Jednorodność wariancji zbadano testem Levena. Test Shapiro Wilka wykazał, że rozkłady badanych zmiennych różnią się istotnie od rozkładu normalnego, a test Levena wykazał brak homogeniczności wariancji, dlatego posłużono się testem nieparametrycznym Kruskala Wallisa i testem mediany. Do zweryfikowania różnic pomiędzy wartościami średnimi zastosowano test porównań wielokrotnych RIR Tukeya dla różnych liczebności [19, 20]. Stężenia wisfatyny przeliczono na BMI. Istotność różnic dotyczącą stężeń tego hormonu w przeliczeniu na BMI sprawdzono testem Kruskala Wallisa i testem RIR Tukeya [19, 20]. Korelacje badano stosując test Spearmana. Wyniki Średni wiek dziewcząt w grupie otyłych był podobny do średniego wieku dziewcząt zdrowych (tab. I). W grupie OT średnia masa ciała była znamiennie statystycznie wyższa aniżeli w grupie ZD (tab. I). Stwierdzono także istotnie wyższy wskaźnik masy ciała (BMI) (p < 0,001) oraz BMI SDS (p < 0,001) u dziewcząt otyłych w porównaniu do zdrowych (tab. I). Średnie stężenie wisfatyny w surowicy krwi było istotnie statystycznie wyższe u dziewcząt otyłych (3,19 ± 0,45 ng/ml) w porównaniu do dziewcząt zdrowych (2,50 ± 0,42 ng/ml) (tab. II; ryc.1). Ryc. 1. Średnie stężenie wisfatyny w surowicy krwi (ng/ml) w badanych grupach dziewcząt (p < 0,0001 OT vs ZD) Fig. 1. Mean serum visfatin concentration (ng/ml) in examinated groups of girls (p < 0,0001 OT vs ZD) Ryc. 2. Średnie stężenie wisfatyny w surowicy krwi po przeliczeniu na BMI (ng/ml/kg/m 2 ) w badanych grupach dziewcząt (p = 0,00011 OT vs ZD) Fig. 2. Mean serum visfatin concentration adjusted per BMI (ng/ ml/kg/m 2 ) in examined groups of girls (p = 0,00011 OT vs ZD) 20

Ziora K. i inni: Stężenie wisfatyny w surowicy krwi u dziewcząt z otyłością prostą Tabela II. Średnie stężenia hormonów w surowicy krwi w badanych grupach dziewcząt Table II. Mean hormones serum concentrations in examinated groups of girls Badane hormony w surowicy krwi (jednostki) Grupa OT (n = 30) Grupa ZD (n = 61) średnie stężenie i SD (zakres) średnie stężenie i SD (zakres) VISF (ng/ml) 3,19 * ± 0,45 (2,14 3,96) 2,50 * ±0,42 (1,86 3,44) TSH (µiu/ml) 2,27 ± 1,09 (0,41 4,29) 2,05±0,87 (0,77 4,20) FT4 (ng/dl) 1,33 ± 0,27 (0,89 2,04) 1,31±0,15 (1,04 1,70) Kortyzol (µg/dl) 14,02 ± 4,93 (4,82 24,85) 13,31±4,78 (6,22 25,32) ACTH (pg/ml) 27,88 ± 15,67 (11,37 63,0) 30,82±14,51 (10,5 61,42) LH (IU/ml) 7,34 ± 4,46 (0,1 16,63) 4,79±2,48 (0,51 9,0) FSH (IU/ml) 4,49 ± 1,95 (0,62 8,19) 5,02±1,88 (0,94 10,9) Estradiol (pg/ml) 72,71 ± 57,73 (11,0 239,7) 71,11±72,19 (15,61 358,1) Testosteron (ng/dl) 38,16 ± 24,44 (4,01 105,3) 32,10±16,26 (11,23 75,34) * p = 0,000008 OT vs ZD Natomiast średnie wartości stężeń wisfatyny w surowicy krwi po przeliczeniu na BMI były istotnie niższe (p = 0,00011) w grupie OT (0,104 ± 0,025 ng/ml/kg/m 2 ) w porównaniu do grupy ZD: (0,128 ± 0,026 ng/ml/kg/m 2 (ryc. 2). W grupie dziewcząt otyłych BMI korelowało istotnie statystycznie ujemnie ze stężeniem wisfatyny w surowicy krwi (r = -0,38; p = 0,0409). Nie obserwowano korelacji w grupie zdrowych ani u wszystkich dziewcząt badanych łącznie. Średnie wartości stężeń w surowicy krwi hormonów tarczycy (TSH, FT4), kory nadnerczy (kortyzol, ACTH) oraz hormonów płciowych (estradiol, testosteron, LH, FSH) u badanych dziewcząt zamieszczono w tabeli II. W grupie otyłych nie wykazano korelacji pomiędzy stężeniem we krwi wisfatyny a stężeniem oznaczanych hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad. Omówienie W dostępnym piśmiennictwie ukazało się dotychczas niewiele prac dotyczących stężenia VISF we krwi u osób otyłych. Pagano i wsp. [21] obserwowali u otyłych osób znamiennie obniżoną ekspresję mrna w tkance tłuszczowej. Z kolei u otyłych kobiet najczęściej notowano wyższe stężenia VISF we krwi w porównaniu z kobietami szczupłymi [9 12]. Na przykład Zahorska-Markiewicz i wsp. [11] wykazali znamiennie wyższe stężenie VISF w surowicy u otyłych kobiet w porównaniu z kobietami z prawidłową masą ciała (78,6 ± 44,0 ng/ml vs 50,6 ± 26,0 ng/ml; p < 0,05). Nasze badania wykazały znamiennie wyższe średnie stężenie VISF we krwi u dziewcząt otyłych w porównaniu ze zdrowymi. Podobne obserwacje poczynili inni autorzy u otyłych dzieci [13]. Zaobserwowali, że średnie stężenie wisfatyny w surowicy krwi u badanych przez nich 83 dzieci z otyłością prostą było blisko dwukrotnie wyższe w porównaniu ze średnim stężeniem VISF u dzieci szczupłych. Wartości stężeń VISF w surowicy krwi w grupie OT i ZD uzyskane przez nas były tylko nieco wyższe od uzyskanych przez Haider i wsp. [13, 22], natomiast znacznie niższe od wartości podawanych przez innych autorów [9 11, 23, 24]. Te różnice mogą wynikać z różnych metod oznaczania VISF we krwi. Niektórzy z autorów stosowali metodę ELISA [23, 24], inni natomiast (podobnie jak my) stosowali metodę EIA [9, 11, 22]. Autorzy posługujący się nią [9, 11, 13, 22] nie zamieścili informacji na temat wstępnej ekstrakcji osocza celem wyodrębnienia wisfatyny z mieszaniny białek i peptydów. Taka ekstrakcja nie jest bezwzględnie konieczna, chociaż producent zestawów do oznaczeń VISF na ogół zaleca jej przeprowadzenie. Biologiczna rola VISF u zdrowych osób i u osób z zaburzeniami masy ciała nie jest jeszcze dobrze poznana. W eksperymentalnych modelach otyłości 21

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 10/2011;2(35):17-24 z towarzyszącą insulinoopornością stężenie VISF wzrastało wraz z rozwojem otyłości, co było związane ze zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej zlokalizowanej w obrębie brzucha. Stężenie mrna wisfatyny wzrastało bowiem tylko w tym miejscu, a nie w pozostałej tkance tłuszczowej [25]. U ludzi, podobnie jak u zwierząt doświadczalnych, stężenie VISF we krwi wzrasta w otyłości brzusznej oraz w cukrzycy typu 2 u osób z prawidłową masą ciała [24]. Funkcja wisfatyny w gospodarce węglowodanowej i tłuszczowej nie jest jeszcze dobrze poznana. Wiadomo, że VISF wykazuje właściwości insulinomimetyczne, wiążąc się z receptorem insulinowym jak analog tego hormonu [2]. Zwiększa insulinowrażliwość tkanek obwodowych, wykazując działanie endokrynne, ale z drugiej strony może promować rozwój otyłości, realizując funkcje auto/ parakrynne w obrębie samej tkanki tłuszczowej [9]. Dowiedziono bowiem, że VISF uczestniczy w procesie różnicowania adipocytów, ułatwiając adipogenezę i odkładanie zapasów tłuszczów [2]. Wzmożoną ekspresję VISF obserwuje się w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych i jest ona regulowana przez m.in.: lipopolisacharydy, IL-1β, TNF- i IL-6, które promują oporność insulinową [7], a obecnie uważa się, że otyłość jest stanem chronicznego stanu subzapalnego [26]. Nasze obserwacje dowodzą, że stężenia wisfatyny we krwi otyłych dziewcząt są istotnie wyższe od stężeń obserwowanych u zdrowych z prawidłową masą ciała. Interesujący jest natomiast fakt, że przeliczenie bezwzględnych wartości stężenia VISF we krwi na BMI, co według niektórych autorów [27, 28] umożliwia wyeliminowanie pośredniego wpływu masy ciała na wyniki oznaczeń, pozwoliło nam wykazać niższe u otyłych aniżeli u zdrowych wartości stężeń VISF we krwi. Zatem można uznać, że bezwzględna ilość VISF we krwi u otyłych była mniejsza niż u zdrowych. Mając na uwadze obserwacje Varma i wsp. [29] można spekulować, że głównym źródłem wisfatyny we krwi wydaje się tkanka tłuszczowa podskórna (SAT). Według wymienionych autorów ekspresja VISF w tej tkance jest większa u osób szczupłych niż otyłych. Stężenie mrna wisfatyny w VAT korelowało pozytywnie z BMI, podczas gdy mrna VISF w SAT obniżało się wraz ze wzrostem BMI [29]. Varma i wsp. [29] uważają, że wisfatyna w tkance tłuszczowej podskórnej ma większą ekspresję u osób szczupłych, cechujących się wysoką insulinowrażliwością i ulega zmniejszeniu u otyłych. Wzrost ekspresji VISF w VAT w otyłości może być równoważone przez spadek tej ekspresji w SAT. Analiza korelacji pomiędzy stężeniem VISF we krwi a BMI w grupie otyłych dziewcząt wykazała słabą, choć znamienną statystycznie, ujemną korelację pomiędzy stężeniem VISF we krwi a BMI (r = -0,38; p = 0,04). Badania zależności pomiędzy stężeniami VISF we krwi a BMI są rozbieżne. Niektórzy autorzy nie wykazali takich korelacji ani u zdrowych osób, ani u chorych na cukrzycę typu 2 [24] otyłych dorosłych czy otyłych dzieci [11, 13, 30]. Natomiast inni stwierdzali istotną statystycznie dodatnią [2, 9, 31] lub ujemną [23] zależność pomiędzy stężeniami VISF we krwi a BMI i zawartością tkanki tłuszczowej ocenianej metodą DEXA lub CT. Chen i wsp. [23] badając kohortę obejmującą 500 zdrowych osób z prawidłową masą ciała (244 mężczyzn i 256 kobiet) wykazali ujemną korelację pomiędzy stężeniem VISF we krwi a BMI, ale tylko u mężczyzn. Średnie stężenia wisfatyny we krwi oznaczane metodą ELISA u mężczyzn (42,7 ng/ml) były podobne jak u kobiet (45,3 ng/ml). Wcześniejsze obserwacje Fukuhara i wsp. [2] wskazywały na większą ekspresję VISF w tkance tłuszczowej trzewnej (VAT) aniżeli w podskórnej (SAT), inni zaś w ogóle nie notowali istotnych różnic w ekspresji VISF między VAT a SAT u gryzoni [32] i u ludzi [31]. Niektóre badania wskazywały, że ekspresja VISF była silniejsza w zrębie naczyniowym tkanki tłuszczowej i makrofagach aniżeli we frakcji adipocytów, sugerując, że komórki tłuszczowe nie są głównym źródłem VISF [33]. Wiadomo obecnie, że wisfatyna jest wydzielana także przez mononukleary krwi obwodowej [25] i stopień jej ekspresji w tych komórkach ujemnie koreluje z BMI [34]. Obserwowane u otyłych zwiększenie wydzielania VISF i jej wzmożona ekspresja w tkance tłuszczowej ulegają redukcji po zmniejszeniu masy ciała [13]. Badania porównujące stężenia VISF we krwi u otyłych przed i po zastosowaniu różnych metod odchudzania (dieta, ćwiczenia fizyczne, gastroplastyka) dają rozbieżne wyniki. Udowodniono, że podczas redukcji masy ciała po stosowaniu diety niskokalorycznej lub po wysiłku fizycznym dochodzi do istotnego zmniejszenia stężenia VISF we krwi u otyłych [9, 14]. U dziewcząt z AN, które mają niskie stężenia wisfatyny we krwi, do obniżenia BMI dochodzi także być może w wyniku stosowania diety i intensywnego treningu [35]. Natomiast u osób z otyłością olbrzymią pomimo zabiegów 22

Ziora K. i inni: Stężenie wisfatyny w surowicy krwi u dziewcząt z otyłością prostą gastroplastyki i redukcji masy ciała obserwowano nadal wysokie stężenia tego hormonu w surowicy krwi [10, 36]. Badania stężeń wisfatyny we krwi u zdrowych mężczyzn prowadzili też Frydelund-Larsen i wsp. [37]. Badali oni równocześnie ekspresję mrna wisfatyny w adipocytach tkanki podskórnej brzucha i miocytach tkanki mięśniowej kończyn dolnych przed i po wysiłku fizycznym. Ekspresja mrna VISF w adipocytach wzrosła trzykrotnie po wysiłku fizycznym w porównaniu ze stanem sprzed wysiłku i w porównaniu z ekspresją mrna VISF u mężczyzn pozostających w spoczynku. Nie obserwowano zmian w ekspresji mrna VISF w komórkach mięśniowych. Stężenia VISF w surowicy krwi wynosiły średnio 20,6 ng/ml i nie zmieniały się po wysiłku. Wzrost ekspresji tego peptydu wyłącznie w tkance tłuszczowej, a brak wzrostu stężenia we krwi może świadczyć o parakrynnym, a nie endokrynnym działaniu VISF [37]. W dostępnym piśmiennictwie są tylko pojedyncze prace na temat relacji VISF ze stężeniem hormonów płciowych w surowicy krwi i dotyczą wyącznie dorosłych kobiet z nadwagą i otyłością [38]. Nasze badania nie wykazały korelacji pomiędzy stężeniem VISF we krwi a stężeniem hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u otyłych dziewcząt. Wcześniejsze badania [35] wskazywały natomiast na dodatnią korelację pomiędzy stężeniem VISF we krwi a stężeniem FT4 (r = 0,34; p < 0,0001), LH (r = 0,58; p < 0,0001) i estradiolu (r = 0,33; p < 0,0001) oraz ujemną korelację ze stężeniem kortyzolu (r = -0,43; p < 0,0001) u dziewcząt z anorexia nervosa, otyłych i zdrowych rozpatrywanych łącznie. W grupie z anorexia nervosa nie obserwowano takich zależności. Być może wiąże się to ze zbyt małym rozrzutem wartości stężeń VISF i BMI w obrębie pojedynczej grupy, tak jak w naszych badaniach u dziewcząt z otyłością. Wnioski 1. Stężenie wisfatyny we krwi jest istotnie wyższe u dziewcząt z otyłością prostą w porównaniu do dziewcząt zdrowych z prawidłową masą ciała. 2. U dziewcząt z otyłością prostą przeliczenie stężeń wisfatyny we krwi na BMI ujawniło brak prostej zależności pomiędzy zawartością tego hormonu we krwi a masą tkanki tłuszczowej, co sugeruje udział dodatkowych mechanizmów adaptacyjnych w kreowaniu stężenia tego hormonu we krwi w zaburzeniach masy ciała. 3. Nie obserwuje się zależności pomiędzy stężeniem wisfatyny we krwi a stężeniem hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u dziewcząt z otyłością prostą. PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Samal B., Sun Y., Stearns G. et al.: Cloning and characterization of the cdna encoding a novel human pre-b-cell colony-enhancing factor. Mol. Cell. Biol., 1994:14, 1431-1437. [2] Fukuhara A., Matsuda M., Nishizawa M. et al.: Visfatin: a protein secreted by visceral FAT that mimics the effect of insulin. Science, 2005:307, 426-430. [3] Hug Ch., Lodish H.F.: Visfatin: a new adipokine. Science, 2005:307, 366-371. [4] Busso N., Karababa M., Nobile M. et al.: Pharmacological inhibition of nicotinamide phosphoribosyltransferase/visfatin enzymatic activity identifies a new inflammatory pathway linked to NAD. Plos. One. 2008/www.plosone.org; 3: 1-10. [5] Kitani T., Okuno S., Fujisawa H.: Growth phase-dependent changes in the subcellular localization of pre-b-cell colony-enhancing factor. FEBS. Lett., 2003:544, 74-78. [6] Luk T., Malam Z., Marshall J.C.: Pre-B cell colony-enhancing factor (PBEF)/visfatin: a novel mediator of innate immunity. J. Leukoc. Biol., 2008:83, 804-816. [7] Moschen A.R., Kaser A., Erich B. et al.: Visfatin an adipocytokine with proinflammatory and immunomodulating properties. J. Immunol., 2007:178(3), 1748-1758. [8] Pilz S., Mangge H., Obermayer-Pietsch B. et al.: Visfatin/pre-B-cell colony-enhancinhg factor: a protein with various suggested functions. J. Endocrinol. Invest., 2007:30, 138-144. [9] Choi K.M., Kim J.H., Cho G.J. et al.: Effects of exercice training on plasma visfatin and eotaxin levels. Eur. J. Endocrinol., 2007:157, 437-442. [10] Haider D.G., Schindler K., Schaller G. et al.: Increased plasma visfatin concentrations in morbidly obese subjects are reduced after gastric banding. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2006:91, 1578-1581. [11] Zahorska-Markiewicz B., Olszanecka-Glinianowicz M. et al.: Serum concentration of visfatin in obese women. Metabolism, 2007:56, 1131-1134. [12] Zahorska- Markiewicz B.: Metabolic effects associated with adipose tissue distribution. Advances in Medical Sciences, 2006:51, 111-114. 23

Praca oryginalna Endokrynol. Ped., 10/2011;2(35):17-24 [13] Haider D.G., Holzer G., Schaller G. et al.: The adipokine visfatin is markedly elevated in obese children. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2006:43, 548-549. [14] De Luis D.A., Gonzalez Sagrado M., Cionde R. et al.: Effect of a hypocaloric diet on serum visfatin in obese non-diabetic patients. Nutrition, 2008:24, 517-521. [15] Sun G., Bishop J., Khalili S. et al.: Serum visfatin concentrations are positively correlated with serum triacylglycerols and downregulated by overfeeding in healthy young men. Am. J. Clin. Nutr., 2007:85, 399-404. [16] Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wieku Rozw., 2001:2 (Supl. 1), 5: 39. [17] Avrameas S.: Amplification system in immunoenzymatic techniques. J. Immunol. Methods, 1992:150, 23-32. [18] Porstmann T., Kiessig S.T.: Enzyme immunoassay techniques an overview. J. Immunol. Methods, 1992:150, 5-21. [19] Stanisz A.: Przystępny kurs statystyki w oparciu o program Statistica PL na przykładach z medycyny. 1998, Tom I. StatSoft Polska Sp. z o.o. [20] Stanisz A.: Przystępny kurs statystyki w oparciu o program Statistica PL na przykładach z medycyny. 2000, Tom II. StatSoft Polska Sp. z o.o. [21] Pagano C., Pilon C., Olivieri M. et al.: Reduced plasma visfatin/pre-b cell colony-enhancing factor in obesity is not related to insulin resistance in humans. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2006:91, 3165-3170. [22] Haider D.G., Schaller G., Kapiotis S. et al.: The release of the adipocytokine visfatin is regulated by glucose and insulin. Diabetologia, 2006:49, 1909-1914. [23] Chen C.C., Li T.C., Li C.I. et al.: The relationship between visfatin levels and anthropometric and metabolic parameters: association with cholesterol levels in women. Metab. Clin. Exp., 2007:56, 1216-1220. [24] Dogru T., Sonmez A., Tasci I. et al.: Plasma visfatin levels in patients with newly diagnosed and untreated type 2 diabetes mellitus and impaired glucose tolerance. Diabetes. Res. Clin. Pract., 2007:76, 24-29. [25] Jia S.H., Li Y., Parodo J. et al.: Pre-B cell colony-enhancing factor inhibits neutrophil apoptosis in experimental inflammation and clinical sepsis. J. Clin. Invest., 2004:113(9), 1318-1327. [26] Bełtowski J.: Apelin and visfatin: unique beneficial adipokines upregulated in obesity? Med. Sci. Monit., 2006:12, RA112- RA119. [27] Li L., Yang G., Li Q. et al.: Changes and relations od circulating visfatin, apelin, and resistin levels in normal, impaired glucose tolerance, and type 2 diabetic subjects. Exp. Clin. Endocrinol. Diabetes, 2006:114, 544-548. [28] Misra M., Miller K.K., Cord J. et al.: Relationships between serum adipokines, insulin levels, and bone density in girls with anorexia nervosa. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2007:92, 2046-2052. [29] Varma V., Yao-Borengasser A., Rasouli N. et al.: Human visfatin expression: relationship to insulin sensivity, intramyocellular lipids, and inflammation. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2007:92, 666-672. [30] Marcinkowska M., Lewandowski K.C., Lewiński A. et al.: Visfatin levels do not change after the oral glucose tolerance test and after a dexamethasone-induced increase in insulin resistance in humans. Endokrynol. Pol., 2007:58(3), 188-194. [31] Berndt J., Klöting N., Kralisch S. et al.: Plasma visfatin concentrations and fat depot specific mrna expression in humans. Diabetes, 2005:54, 2911-2916. [32] Klöting N., Kloting I.: Visfatin: gene expression in isolated adipocytes and sequence analysis in obese WOKW rats compared with lean control rats. Biochem. Biophys. Res. Commun., 2005:332, 1070-1072. [33] Curat C.A., Wegner V., Sengenes C. et al.: Macrophages in human visceral adipose tissue: increased accumulation in obesity and a source of resistin and visfatin. Diabetologia., 2006:49, 744-747. [34] Samara A., Pfister M., Marie B. et al.: Visfatin, low-grade inflammation and BMI. J. Clin. Endocrinol. (Oxf)., 2008:69(4), 568-574. [35] Ziora K.: Analiza stężeń wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (wisfatyny, apeliny, adiponektyny, rezystyny, leptyny) w surowicy krwi dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym. Rozprawa habilitacyjna. Nr 19/2008. Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2008. [36] Krzyżanowska K., Mittermayer F., Krugluger W. et al.: Increase in visfatin after weight loss induced by gastroplastic surgery. Obesity, 2006:14, 1886-1889. [37] Frydelund-Larsen L., Akerstrom T., Nielsen S. et al.: Visfatin mrna expression in human subcutaneous adipose tissue is regulated by exercice. Am. J. Physiol. Endocrinol. Metab., 2007:292, E24-E31. [38] Kovacikova M., Vitkova M., Klimcakova E. et al.: Visfatin expression in subcutaneous adipose tissue of premenopausal women: relation to hormones and weight reduction. Eur. J. Clin. Invest., 2008:38, 516-522. 24